شناخت خواص ”گیاهان داروئی“

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکای اصلی در دارو درمانی بوده‌اند.
امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضد سرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.
اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی ـ طبیعی به وجود آمده است. در این میان از آن‌جائی که با وجود فلور متنوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند معرفی نشده‌اند، از این‌رو سعی داریم در حد مقدور و در جهت اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کنیم.
● عناب
Ziziphus Vulgaris Lam, Z.jujuba Mill. (Rhamnaceae) Common jujube tree Jujba,
▪ ریخت‌شناسی:
درختی با شاخه‌های تابیده و کج که ارتفاع آن به حدود ۵ ـ ۳ متر می‌رسد. دارای برگ‌های پهن دراز، بی‌کرک و بدون دندانه، گل‌ها به‌صورت خوشه‌ای، مجتمع به‌صورت دسته‌های ۵ ـ ۲ عددی و به رنگ رسیدن قرمز متمایل به قهوه‌ای می‌باشد.
▪ محل رویش:
در گرگان، مناطق کوهستانی خراسان، بین بابل و بابلسر، بین شاهی و بهشهر، بلوچستان، بندرعباس و کرمان پراکندگی دارد.
▪ زمان برداشت:
در اوایل پائیز میوه آنها جمع‌آوری می‌شود.
▪ قسمت مورد استفاده: میوه
▪ کاربرد درمانی:
مقوی معده، آرام‌بخش، مغذی، خون‌ساز و به‌طور کلی یک متعادل کننده و مقوی عمومی است. به افزایش وزن کمک می‌کند، هم‌چنین قدرت عضلانی را بهبود می‌بخشد و باعث افزایش قوای بدنی می‌شود. در طب چینی گزارش شده که فعالیت‌های کبدی را تسهیل می‌کند و هم‌چنین دارای خاصیت آنتی‌آلرژیک می‌باشد. در ژاپن میوه گیاه جهت افزایش قدرت سیستم ایمنی مصرف می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک: ضمن افزایش مقاومت سیستم ایمنی اثرات ضد حساسیت و آرام‌بخش دارد.
▪ ترکیبات شیمیائی:
ساپونین، فلاوونوئید، ساکارید، موسیلاژ، ویتامین (A, B۲,C)، مواد معدنی (کلسیم، فسفر، آهن).
▪ نحوه و میزان مصرف:
به‌صورت جوشانده یا خام ۱۰ ـ ۳ عدد میوه مصرف می‌شود.
▪ مصرف غذائی:
میوه گیاه خوراکی است.
● کنار
سدر، ببر، قره‌تیکان، نیمزال وویلیور
Ziziphus spina - christii (L) Willd. (Rhamnaceae) Christ&#۰۳۹;s thorn, nubk tree
▪ ریخت‌شناسی:
درخت تیغ‌دار، نسبتاً کوچک که ارتفاع آن به ۵ ـ ۳ متر می‌رسد. برگ‌ها متناوب، مدور، در پائین تقریباً قلبی شکل، تخم‌مرغی یا دراز ـ پهن با گوشوارک تیغی شده دارای گل‌های پنج پر و محوری، ظاهر شده به‌طور دسته‌ای در پایه برگ‌ها و کرک‌پوش است. میوه سفت گوشت‌دار، کروی، به‌بزرگی تقریباً یک گیلاس با هسته چوبی یا استخوانی می‌باشد.
▪ محلو رویش:
در کازرون، بندرعباس، اطراف نیکشهر، چابهار و نرماشیر پراکندگی دارد.
▪ قسمت مورد استفاده گیاه:
ساقه، برگ و میوه.
▪ کاربرد درمانی:
گیاه قابض، ملین، تقویت کننده عمومی و مقوی معده است. برای تسکین دندان درد به‌صورت دهان‌شویه به کار می‌رود. دم کرده آن برای شستشوی چشم، میوه آن برای درمان برونشیت، سرفه وسل و جوشانده برگ آن برای درمان سرماخوردگی و افزایش فشار خون استفاده می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک: اثرات ضدمیکروبی و ضدقارچی به‌خصوص اثرات ضد کاندیدا البینکس از گیاه گزارش شده است.
▪ ترکیبات شیمیائی:
آلکالوئید، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، ویتامین، نیاسین، اسیداسکوربیک.
● زنجفیل ـ زنجبیل
Zingiber officinale Rosc. (Zingiberaceae) Ginger
▪ ریخت‌شناسی:
گیاهی چندساله که ارتفاع آن به طول ۱۲۰ ـ ۱۰۰ سانتی‌متر می‌رسد. به علت داشتن ریزوم، پایاست و از ریزوم منشعب این گیاه هر ساله، ساقه‌‌های هوائی متعددی خارج می‌شوند که پوشیده از برگ‌های متقابل‌اند. برگ‌های پائینی ساقه فاقد پهنک و منحصر به نیام است. برگ‌های بالائی علاوه بر نیام و پهنک در حد فاصل آن دو، زائیده زبانکی دارند. گل آذین در این گیاه وضع خاصی دارد که گاهی آن را اسکارپ نیز می‌گویند.
▪ محل رویش:
این گیاه از هندوستان به ایران وارد می‌شود.
▪ زمان برداشت:
ریزوم باید زمانی که گیاه ۱۰ ماه از عمرش می‌گذرد، جمع‌آوری، تمیز، خیسانده، گاهی اوقات جوشانده و پوست کنده شود.
▪ قسمت مورد استفاده: ریزوم
▪ کاربرد درمانی:
بادشکن، معرق و ضد گرفتگی عضلانی می‌باشد. به‌طور سنتی در کولیک و نفخ ناشی از سوءهاضمه و برای جلوگیری از سرگیجه و تهوع در بیماری مسافرت نیز مصرف می‌شود.
▪ آثار فارماکولوژیک: به واسطه حضور الئورزین اثرات کاهش دهندگی فشار خون دارد، عصاره مائی گیاه سبب مهار تجمع پلاکتی از طریق القاء ADP، آدرنالین، کلاژن و اسید آراشیدونیک می‌شود که این اثر وابسته به دوز می‌باشد.
▪ احتیاط مصرف:
در دوزهای بالا توأم با داروها قلبی، ضد دیابت و ضد انعقادی مصرف نشود. در افراد حساس، روغن گیاه باعث ایجاد درماتیت و کاهش قند خون می‌شود.
▪ منع مصرف:
در دوران بارداری و شیردهی مصرف نشود.
▪ ترکیبات شیمیائی: کربوهیدرات، چربی‌ها (اسیدهای چرب)، اولئورزین (جینجرول)، اسانس (زینجیرن)، الکل، آلدئید، آمینواسید، پروتئین، رزین، ویتامین (A و نیاسین) و مواد معدنی.
▪ نحوه و میزان مصرف:
۱) جوشانده یا دم کرده: ۱ ـ ۲۵/۰ گرم ریزوم خشک گیاه، سه بار در روز میل شود.
۲) تنتور ضعیف گیاه: ۳ ـ ۵/۱ میلی‌لیتر میل شود.
۳) تنتور قوی گیاه: ۵/۰ ـ ۲۵/۰ میلی‌لیتر میل شود.
▪ مصرف غذائی: به‌عنوان چاشنی و طعم دهنده غذائی به کار می‌رود.

منبع : ماهنامه سرزمین سبز