تئوری عناصر چهارگانه و کیفیات اربعه

فرضیهٔ اخلاط (طبایع) چهارگانه بخشی از فرضیه‌های جهان صغیر است. فرضیهٔ اخلاط چهارگانه در کتب مقدس هندیان به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. ولی ایرانیان این نظریه را بسط و گسترش دادند . برای توجیه آن که در حیطه علوم ماوراء‌ الطبیعه است نظریه عناصر چهارگانه را مطرح کردند. یعنی هر چیزی در جهان از عناصر چهارگانه بوجود می‌آید.
▪ طبایع چهارگانه عبارتند از: خلط خون، خلط بلغم، خلط صفرای زرد، خلط صفرای سیاه (سودا)
▪ و عناصر چهارگانه عبارتند از : آتش عنصری، هوای عنصری، آب عنصری و خاک عنصری
در حقیقت طبایع چهارگانه، دختران عناصر نام می‌گیرند و هر یک بر اساس خصوصیات خود منطبق بر یکی از عناصر چهارگانه‌اند. زرداب (صفرای زرد) منطبق بر آتش عنصری، خون منطبق بر هوای عنصری، سودا(صفرای سیاه) منطبق بر خاک عنصری و بلغم منطبق بر آب عنصری است.
● تعریف عناصر در طب سنتی ایران:
عناصر اجسام ساده‌ای هستند که به اجزایی که از لحاظ شکل و ظاهر متفاوتند تجزیه نمی‌شوند. و اجزای اولیهٔ‌ بدن انسان و غیر انسان اعم از گیاهان و جمادات را تشکیل می‌دهند. و با موادی مثل آتش و خاک و هوا و آب متفاوتند. و در حقیقت نشان‌دهندهٔ‌ کیفیت ماده و انرژی‌اند. و همانطور که گفتیم بر چهارنوعند:
۱) آتش عنصری
۲) آب عنصری
۳) هوای عنصری و
۴) خاک عنصری.
و براساس چگالی به رده‌های مختلف تقسیم می‌شوند جسمی که سنگینی مطلق دارد برابر با خاک عنصری، سنگینی نسبی برابر با آب عنصری، سبکی مطلق برابر با هوا عنصری و سبکی نسبی برابر با آتش عنصری است.
اگر عناصر را در یک هرم قرار دهیم آتش عنصری از لحاظ سبکی در راس همه قرار می‌گیرد و بعد از آن به ترتیب هوای عنصری، آب عنصری و خاک عنصری قرار می‌گیرند. هیچ یک از عناصر را به تنهایی در طبیعت نمی‌توان یافت و این چهار عنصر بر یکدیگر اثر می‌کند و کیفیات اربعه را بوجود می‌آورد، که به آن مزاج می‌گویند.
خاک عنصری: کیفیت سرد و خشک، آب عنصری: سرد و مرطوب، هوای عنصری: گرم و مرطوب و آتش عنصری: کیفیت گرم و خشک دارد.
عناصر بر اساس چگالی به دو گروه گرم و سرد تقسیم می‌شوند، آتش و هوای عنصری در گروه عناصر کم چگالی، یعنی گروه گرم قرار می‌گیرند و خاک و آب عنصری در گروه با چگالی بالا یعنی گروه سرد قرار می‌گیرند.
C هر یک از عناصر چهارگانه وظائف تعریف شده‌‌ای به این ترتیب دارند:
۱) خاک عنصری: با حداکثر چگالی باعث حفظ ثبات در اشیا می‌شود. نبود خاک عنصری باعث از هم پاشیدگی مواد از هم می‌شود و مقدار زیاد خاک عنصری نیز باعث کاهش انعطاف‌پذیری اجسام می‌شود. سپس خاک عنصری باعث پایداری و شکل‌دهی اجسام می‌شود.
۲) آب عنصری: با چگالی کمتر از خاک عنصری عامل انعطاف‌پذیری اشیاء است در حقیقت وجود آب عنصری برای آفرینش، شکل‌دادن آمیزه‌ها و تجمع و تفرق اجزای اجسام، به تبعیت از خصوصیات ویژهٔ آنها ضروری است.
۳) هوای عنصری: ساده و دارای سبکی زیاد است و باعث نرم کردن و سبک کردن اجسام است. هوای عنصری قابلیت شکل‌پذیری بیشتر و سریع‌تر از دو عنصر قبلی دارد و وظیفهٔ آن کاهش چگالی اجسام است.
۴) آتش عنصری: ساده و دارای سبکی مطلق است. وجود آن در موجودات برای پختن و نرم کردن و آمیختن و در خود نفوذ دادن عنصر هوایی است که بتواند سردی دو عنصر سرد و سنگین (خاک و آب) را بشکند. و آنها را از حالت عنصری به حالت مزاجی برگرداند.
سیالیت آتش عنصری از تمام عناصر بیشتر است و با سرعت خود باعث ترکیب مواد باهم می‌شود. آتش و هوا که دو عنصر سبک‌ترند در پیدایش و جنبش روان‌ها و اندام‌ها موثرتر است. با این توصیفات، خاک عنصری در مرکز همهٔ عناصر است، آب عنصری آن را در بر می‌گیرد و هوا و آتش عنصری در دو لایهٔ بعدی قرار می‌گیرند.
حرارت باعث کاهش چگالی عناصر می‌شود و سرما باعث افزایش چگالی آنها می‌گردد. برای محسوس‌تر شدن مطلب چند مثال از موادی که حاوی مقدار بیشتری از یکی از عناصر چهارگانه‌اند را ذکر می‌کنیم.
چدن دارای خاک عنصری زیاد و غیرقابل انعطاف و شکننده و سخت است. چوب دارای آتش و هوای عنصری زیاد است و به راحتی تحت تاثیر حرارت قرار می‌گیرد. فولاد حاوی هوای عنصری زیاد و دارای انعطاف بیشتر نسبت به چدن است. الکل دارای آتش عنصری بیشتر از نفت است و سرعت تبخیر آن بیشتر است.
آنچه که مسلم است این است که این عناصر چهارگانه در حیطهٔ علوم طبیعی قرار ندارند و جزء نظریه‌های علوم ماوراء الطبیعه محسوب می‌شوند.
براساس تعریف عناصر چهارگانه که تمامی اجسام موجود در جهان را ساخته شده از این چهار عنصر اولیه می‌داند عناصر جدول تناوبی مندلیف هم از چهار عنصر اصلی ساخته شده‌اند و این امر را با دقت در کیفیت هر یک از عناصر جدول تناوبی می‌توان یافت، و می‌توان گفت که عناصر مشتعل شونده حاوی عنصر هوایی و آتش زیاد مثل پتاسیم، عناصر شکننده حاوی خاک عنصری زیاد مثل بلورهای سدیم، عناصر قابل انعطاف حاوی عنصر آبی زیاد هستند مثل جیوه می‌باشند.
سرآرتور ادینگتن استاد نجوم دانشگاه کمبریج و رهبرحامیان نظریهٔ نسبیت می‌گوید که زمان و مکان و ماده و نور و رنگ و تمام اجسام و اشیا مخلوق که تا این حد حقیقی و واضح به نظر می‌رسند اگر به دقت در آنها بررسی شود می‌بینیم که سرانجام به عناصر چهارگانه می‌رسیم.
آنچه که باید همواره دقت داشته باشیم تشابه صرف نام عناصر چهارگانه با عناصر جدول تناوبی است و این دو مقوله هیچگاه نباید با یکدیگر مقایسه شوند و هر یک در جایگاه خود حائز اهمیت و بررسی علمی هستند.

منبع : مجله پزشکی هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان