راست و چپ روشنفکری روسیه در عصر تزارها

یك آلمانی كه در قرن هفدهم به مسكووی رفته گفته بود: «روس ها تزار خود را فوق العاده می ستایند، و فوق العاده از او می ترسند، حتی بیش از خدا.»
این تعبیری بود كه در خلال قرون پس از آن نیز مصداق داشت.الكساندر بوخانوف نظام تزاری را اساسا دارای سرشتی جادویی می داند كه از سنت گرایی جدید بیزانسی نشٲت گرفته و تبلور هماهنگی ناگفته ای میان فرد حاكم و خیل مردمی بود كه جایی در ماورای درك غربی های خردگرا به سر می بردند.
برای دانستن چند و چون تكوین خودكامگی در روسیه باید تاریخ آن سرزمین را از قرن پانزدهم مورد مطالعه قرار داد. «ریچارد پایپس» یكی از مورخان دانشگاه هاروارد علت عمده بروز این حالت را وجود گروهی از كشیشانی می داند كه خود را با شور و علاقه ای بر تاج و تخت تزاری تحمیل كردند كه نظیر آن را در اروپای قرون وسطی نیز نمی توان یافت. وی می گوید با حاكم شدن پتر كبیر ارزش های سكولار در روسیه ساری و جاری شد و دیوانسالاری دولتی در جهت تامین منافع عموم به حركت درآمد، اما سرشت دولت همچنان استبدادی باقی ماند. هنوز نهادی كه بتواند قدرت حاكمه را محدود سازد شكل نگرفته بود. حدود یك سده طول كشید تا چند متفكر روشن اندیش از میان نخبگان اشرافیت سربرآوردند. اما میانه روترین آن متفكران به درستی سزاوار اطلاق صفت محافظه كار بودند. البته آنان در زمانه دشواری به سر می بردند چرا كه الكساندر اول تزار هم عصرشان هر چند كمابیش لیبرال بود قائل به هیچ گونه محدودیتی برای قدرت خود نبود. حتی آن گاه كه میخائیل سپرانسكی وزیر اعظم او بر آن شد تا روش اداره امور را نظم و نسقی بدهد تا نیات و اوامر تزار بهتر به اجرا درآید، از كار بركنار شد و چیزی از آرمان هایش محقق نشد.
نیكولای كارامزین نویسنده و مورخ آن عهد، الهه انتقام از سپرانسكی بود. كارامزین معتقد بودكه «خودكامگی یعنی قدرت مطلقه ای كه نه قانون و نه مجالس قانونگذاری آن را محدود نكرده و با بهره گیری از همكاری اشراف عمده مالك عملی گردد»، و این تعبیر دیگری از حفظ وضع موجود است.
در چنان وضعیتی امتیازات ویژه و گسترده شخص تزار توسط زمین دارانی كه بر رعیت اعمال قدرت مطلقه می كردند تا پایین ترین سطوح انتقال داده می شد. البته محافظه كاران نیز در تایید نظام ارباب و رعیتی اتفاق نظر نداشتند. اما جهان بینی آرمانی نژاد اسلاو آنان را به راه ستایش اغراق آمیز آرمان شهر اساطیری از دست رفته ای می كشاند كه با واقعیت ارتباط چندانی نداشت. اما نیكولاس اول به آن همه كاری نداشت و دیوانسالاری خود را بر روسیه گسترد. دستگاه سلطنت این تزار سراپا آمیخته در نجواهایی بود كه در هر كوی و برزن درباره آگاهی ماورایی او دهان به دهان می گشت. در اوضاع ناشی از آن سلطه هیچ جنبش روشنفكری مستقل واقعی امكان رشد نیافته و افكار و آرای متفكران محافظه كاری كه پراكنده بودند هم با یكدیگر ناسازگار بود. نمونه آنها كنستانتین كاولین بود كه از اعطای حقوق مدنی طرفداری می كرد و در همان حال از دشمنان سرسخت رژیم مشروطه بود و آن را منافی سنت های سرزمین خود می شمرد. نفس همین نكته كه امپراتوری تزاری نتوانست دستگاه نظری منسجم و قابلی را پی ریزی كند در نهایت منجر به فاجعه شد چرا كه آن رژیم فاقد راه و رسم فكری روشنی در كشورداری بود. در خلال قرن نوزدهم نیز بین دستگاه حكومت تزاری و تحصیلكردگان آن مملكت فاصله هولناكی شكل گرفت كه نتیجه آن، رانده شدن تحصیلكردگان به اردوگاه مخالفان تزارها و در نهایت شكل گیری افراط و انقلاب بود. در آن احوال نه حكومت تزاری و نه روشنفكران از پس مواجهه با چالش های گوناگون مدرنیته برنیامدند.
ریچارد پایپ یادآور می شود كه حاكمیت خودكامه تزارها پس از «اصلاحات بزرگ» دهه ۱۸۶۰ از وابستگی مطلق به نخبگان برخوردار از حقوق ویژه فاصله گرفته و به جای آن در پی كسب پشتیبانی عامه ملت از خود برآمد.
این گذار خصوصا از آن جهت كه در امپراتوری ای چندین ملیتی به وقوع می پیوست صورت ناهنجاری پیدا كرده بود. شخص حاكم چنانكه گفته می شد پدر ملت بود اما واقعیت آن بود كه فقط اشراف روس كه طبقه مسلط بودند از همه مزایا برخوردار بوده و بقیه مردم شاهد درجات متفاوت تبعیض و ستم بودند. در جوی چنین خشن آنان كه محافظه كار بودند به سمت آن چیزی متمایل می شدند كه در غرب بدان عنوان «افراط كاری ناپسند» در زمینه میهن پرستی شوونیسم و ضدیت با یهود می دهند. البته این تمایل تا حدودی هم واكنش به تروریسم دست چپی بود. به قول ریچارد پایپس داستایفسكی از جمله نخستین كسانی بود كه به راه درهم شكستن انگاره فكری نهیلیسم رفت اما او از دانش سیاسی متداول عصر خود آگاهی اندكی داشت و آنچه از سیاست می فهمید از آن هم كمتر بود. كارهایی كه داستایفسكی در زمینه روزنامه نگاری كرد در حد نگارش مقالاتی چند پیرامون واهمه خیالی از ناحیه فعالیت های كاتولیك ها و یهودیان علیه تمامیت ارضی روسیه بود. داستایفسكی عاشق تنفر بود. خلق و خوی دست به عصا راه رفتن كه در جو استبدادزده بر آدمی مستولی می شود موجب شده بود كه او و دیگر افراد هم دوره اش هر كدام دچار نوعی حالت روانی خاص باشند.
پیتر چادایف كه پیش از داستایفسكی می زیست دچار «تزلزل روحی» بود. ایوان عكساكف یكی از نویسندگان متنفذ دهه ۱۸۷۰ پارانویا بیماری خودبزرگ بینی داشت و یكی از دوستان كنستانتین پوبدونتسف مشاور ارشد تزار الكساندر سوم گفته است: «یك بار هم نشد كه از او بشنوم حرف مثبتی درباره موضوعی زده باشد.» او نیز همانند اكثر كسانی كه در آن دوره می زیستند بر مخالفتی كه از عصر جدید در خود احساس می كرد واقف بود، اما نمی دانست به چه طریقی از مخاطرات آن اجتناب ورزد.
دیگر مسئله مهمی كه درباره روسیه تزاری باید مورد توجه باشد ارتش و نظامی گری های آن روزگار است. ارتش نوین روسیه در سال های پس از ۱۹۰۰ شكل گرفت و گسترده شد. امروز می دانیم كه پیش از آن سازمانی به نام «اتحاد خلق روسیه» بود كه قدرت و توانایی آن به مراتب بیش از حدی بود كه در تصور امروزیان بگنجد و می توانست حدود نیم میلیون نفر را بسیج كند. اما شیوه رفتاری كه تزار نیكولای دوم با آن كرد موجب شد كه تشكیلاتی با آن قدرت و وسعت از كار بیفتد.در تاریخ روسیه پیش از استقرار خاندان رومانوف ها متفكران دیگری هم بوده اند كه راه و رسم و بنیاد اندیشه آنان متمدنانه تر بوده و جهت اصلی هم و غم آنان نیز پی ریزی دولت مدرن در آن سرزمین بوده است. اما عنصر محافظه كاری كه در این یادداشت بدان پرداخته شد در وضعیت استبدادی بیشتر شاخ و بال می گسترد و این نه به معنای رد و نفی این مكتب فكری و سیاسی بلكه بدان معناست كه استبدادها آدمیان را درون گرا كرده و قاطعیت و بی باكی را از آنان می گیرند.
از سویی روسیه امروز اوضاعی چندان متفاوت با عهد رومانوف ها دارد كه شاید نتوان آموخته های آن عهد را برای پیشبرد بهتر امور فعلی آن سرزمین یكسره به كار بست. و سرانجام آنچه در پایان باید گفت این است كه تاریخ روسیه و خصوصا تاریخ روشنفكری آن كشور تنها و تنها عرصه عرض اندام اندیشه و عمل چپ نیست.

ترجمه: محمود فاضلی بیرجندی

منبع : روزنامه شرق