آشنایی‌ با ایران‌ مارک‌ الگوی‌ ملی‌ پیشنهادی‌ برای‌ پیشینه‌ های‌ کتابشناختی‌

انفجار اطلاعات‌ و حجم‌ فزاینده‌ مداركی‌ كه‌ هر روزه‌ در سرتاسر جهان‌ منتشرمی‌شوند و نیاز روزافزون‌ پژوهشگران‌ و تصمیم‌ گیران‌ به‌ استفاده‌ از آنها باعث‌شده‌ است‌ كه‌ روشهای‌ سنتی‌ در اطلاع‌ رسانی‌ پاسخگو نبوده‌ و روشهای‌ مكانیزه‌براساس‌ تكنولوژیهای‌ اطلاعات‌ و ارتباطات‌ با به‌ كارگیری‌ رایانه‌ها در ابعادی‌وسیع‌ اركان‌ اطلاع‌ رسانی‌ را در برگیرد امّا نزدیك‌ نبودن‌ زبان‌ كتابداران‌ وزبانشناسان‌ با كارشناسان‌ كامپیوتر ، تفاوت‌ گسترده‌ای‌ كه‌ بین‌ ساختارپایگاههای‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ با سایر انواع‌ پایگاههای‌ اطلاعات‌ وجود دارد ومشكلاتی‌ كه‌ از كاربرد زبان‌ فارسی‌ در كامپیوتر ناشی‌ می‌شود ، باعث‌ شده‌ است‌كه‌ نرم‌ افزارهای‌ ایجاد شده‌ برای‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ ، نه‌ تنهاكارایی‌ لازم‌ را نداشته‌ باشند بلكه‌ از استانداردی‌ واحد نیز تبعیت‌ نكنند .
مشكل‌ چیست‌ ؟
مهمترین‌ مشكلات‌ ناشی‌ از وضع‌ موجود در زمینه‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌كتابشناختی‌ در كشور ، عبارتند از :وجود اختلاف‌ و اعمال‌ سلیقه‌های‌ مختلف‌ در مراكز گوناگون‌ در زمینه‌ چگونگی‌ورود اطلاعات‌ كه‌ از جمله‌ آنها می‌توان‌ به‌ تعدد كدهای‌ به‌ كار رفته‌ برای‌ حروف‌فارسی‌ اشاره‌ كرد .نبود امكان‌ بازیابی‌ اطلاعاتی‌ كه‌ در حافظه‌ كامپیوتر با روشهای‌ نادرست‌ ذخیره‌شده‌اند و به‌ هدر رفتن‌ سرمایه‌ گذاریهای‌ انجام‌ شده‌ در این‌ زمینه‌ .نبود امكان‌ مبادله‌ اطلاعات‌ بین‌ مراكز مختلف‌ به‌ دلیل‌ عدم‌ حاكمیت‌استانداردهای‌ واحد بر ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ .پدید آمدن‌ دوباره‌ كاریهای‌ فوق‌ العاده‌ زیاد و هدر رفتن‌ سرمایه‌ های‌ ملی‌ برای‌سازماندهی‌ مدارك‌ مشابه‌ به‌ دلیل‌ عدم‌ امكان‌ استفاده‌ مراكز مختلف‌ از اطلاعات‌پردازش‌ شده‌ یكدیگر كه‌ از نبود استانداردهای‌ واحد سرچشمه‌ می‌گیرد .نازل‌ بودن‌ سطح‌ بهره‌وری‌ در اطلاع‌ رسانی‌ كشور به‌ دلیل‌ صرف‌ هزینه‌های‌بیهوده‌.
چه‌ باید كرد ؟
برای‌ فائق‌ آمدن‌ بر مشكلاتی‌ كه‌ در زمینه‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ اطلاعات‌كتابشناختی‌ در كشور وجود دارد لازم‌ است‌ الگویی‌ واحد كه‌ با استانداردهای‌جهانی‌ همخوان‌ بوده‌ و بازبان‌ و خط‌ فارسی‌ و مسائل‌ مربوط‌ به‌ آن‌ سازگار باشدطراحی‌ و به‌ عنوان‌ یك‌ الگوی‌ استاندارد از طرف‌ تمامی‌ مراكز فعال‌ در نظام‌اطلاع‌ رسانی‌ كشور پذیرفته‌ و اجرا شود . وجود چنین‌ الگویی‌ می‌تواند علاوه‌ بررفع‌ مشكلات‌ یاد شده‌ ، مزایایی‌ را نیز به‌ ارمغان‌ آورد كه‌ برخی‌ از آنها عبارتند از : ایجاد یك‌ شبكه‌ اطلاع‌ رسانی‌ هماهنگ‌ در سطح‌ كشور.گردآوری‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ مدارك‌ علمی‌ تولید شده‌ در كشور به‌ صورت‌ماشینی‌ و دستیابی‌ به‌ بهره‌وری‌ فوق‌ العاده‌ بالاتر در این‌ زمینه‌ .پرهیز از دوباره‌ كاری‌ بخصوص‌ در زمینه‌هایی‌ نظیر فهرست‌ نویسی‌ ونمایه‌ سازی‌ به‌ نحوی‌ كه‌ از نتیجه‌ فهرست‌ نویسی‌ یا نمایه‌ سازی‌ یك‌ مدرك‌ توسط‌یك‌ مركز ، سایر مراكز به‌ راحتی‌ استفاده‌ كنند .فراهم‌ شدن‌ امكان‌ مبادله‌ اطلاعات‌ بین‌ مراكز مختلف‌ و امكان‌ استفاده‌ مشترك‌ ازكلیه‌ اطلاعات‌ موجود در كشور.فراهم‌ شدن‌ امكان‌ افزودن‌ اطلاعات‌ تولید شده‌ در سایر كشورها به‌ مجموعه‌اطلاعات‌ داخل‌ كشور .تسهیل‌ در بازیابی‌ اطلاعات‌ به‌ نحوی‌ كه‌ اولاً نیاز به‌ تكرار یك‌ خواسته‌ از مراكزمختلف‌ نباشد و دوم‌ اینكه‌ فراگیری‌ شیوه‌های‌ مختلف‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ در مراكزمختلف‌ لازم‌ نبوده‌ و با فراگیری‌ یك‌ شیوه‌ بتوان‌ به‌ بازیابی‌ اطلاعات‌ در كلیه‌مراكز اطلاعاتی‌ پرداخت‌ .
ایران‌ مارك‌ چیست‌ ؟
ایران‌ مارك‌ ، به‌ زبان‌ ساده‌ الگوی‌ ذخیره‌ «كامل‌» و «صحیح‌» اطلاعات‌«كتابشناختی‌» فارسی‌ در كامپیوتر است‌ .
ایران‌ مارك‌ چگونه‌ طراحی‌ شده‌ است‌ ؟
برای‌ ذخیره‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ شیوه‌ای‌ به‌ نام‌ «مارك‌» در دنیا متداول‌است‌ . «مارك‌» مخفف‌ Machine readable Cataloging است‌ كه‌می‌توان‌ آن‌ را «فهرست‌ نویسی‌ ماشین‌ خوان‌» ترجمه‌ كرد . این‌ شیوه‌ دارای‌ یك‌سری‌ مفاهیم‌ اساسی‌ و استاندارد برای‌ ذخیره‌ اطلاعات‌ كتابشناختی‌ است‌ كه‌ انواع‌مواد كتابخانه‌ای‌ را در بر می‌گیرد و برای‌ هر نوع‌ مدرك‌ چهار دسته‌ فیلد اجباری‌ ،مشروط‌ ، دلخواه‌ و با كاربرد محلی‌ تعریف‌ می‌كند كه‌ جامعیت‌ لازم‌ را برای‌ كلیه‌اطلاعات‌ مربوط‌ به‌ هر مدرك‌ تضمین‌ می‌نماید . اگر چه‌ فرمتهای‌ مارك‌ از روشهای‌استاندارد و شناخته‌ شده‌ای‌ تبعیت‌ می‌كنند اما دارای‌ تفاوتهایی‌ نیز هستند كه‌برای‌ طراحی‌ ایران‌ مارك‌ لازم‌ بود ابتدا الگوی‌ مناسبی‌ از میان‌ فرمتهای‌ موجودانتخاب‌ شود . تیم‌ كارشناسان‌ مركز اطلاعات‌ و مدارك‌ علمی‌ ایران‌ ، پس‌ از بررسی‌و مطالعه‌ ،الگوی‌ «یو.اس‌.مارك‌» را كه‌ توسط‌ كتابخانه‌ كنگره‌ آمریكا طراحی‌ شده‌است‌ به‌ دلایل‌ زیر برای‌ این‌ امر مناسب‌ تشخیص‌ داد :
وجود مستندات‌ كافی‌ و روزآمد شدن‌ آن‌ براساس‌ اصلاحات‌ جدید.
رضایتبخش‌ بودن‌ نتایج‌ اجرای‌ آن‌ در كتابخانه‌ كنگره‌ آمریكا.
حاكمیت‌ یك‌ منطق‌ واحد بركل‌ ساختار آن‌ .
عرضه‌ بسیاری‌ از محصولات‌ اطلاعاتی‌ معروف‌ با استفاده‌ از آن‌.
پشتیبانی‌ یك‌ مركز علمی‌ معتبر از آن‌ .
پیش‌ بینی‌ پایگاههای‌ اطلاعات‌ گوناگون‌ در آن‌ .
این‌ مركز با استفاده‌ از الگوی‌ «یو.اس‌.مارك‌» الگوی‌ ملی‌ «ایران‌ مارك‌» را برای‌ذخیره‌ و بازیابی‌ پیشینه‌های‌ كتابشناختی‌ فارسی‌ در دست‌ طراحی‌ دارد .
برخی‌ از ویژگیهای‌ فنی‌ ایران‌ مارك‌
ایران‌ مارك‌ در بردارنده‌ الگوی‌ لازم‌ برای‌ ذخیره‌ و بازیابی‌ پیشینه‌های‌كتابشناختی‌ از انواع‌ ذیل‌ می‌باشد:
Books: مواد چاپی‌ شامل‌ كتاب‌ ، پایان‌ نامه‌ ، گزارش‌ طرح‌ پژوهشی‌ ، مقاله‌ ،مجموعه‌ مقالات‌ و... .
Archive materials: مواد آرشیوی‌ شامل‌ نسخ‌ خطی‌ ، آثار باستانی‌ ،عتیقه‌ و... .
Maps: نقشه‌ شامل‌ انواع‌ نقشه‌های‌ جغرافیایی‌ به‌ اشكال‌ مختلف‌ مثل‌ كره‌ و... .
Music: مواد شنیداری‌ شامل‌ انواع‌ نوارهای‌ كاست‌ ، ریل‌ و... حاوی‌سخنرانی‌ و موسیقی‌ و... .
Video materials: مواد دیداری‌ شامل‌ عكس‌ ، اسلاید ، نگاتیو ، كارتون‌و... .
Serials: مجلات‌ شامل‌ هر آنچه‌ به‌ صورت‌ متناوب‌ و دوره‌ای‌ منتشرمی‌شود .
Computer files: پرونده‌های‌ كامپیوتری‌ شامل‌ كلیه‌ فایلهای‌ كامپیوتری‌حاوی‌ اطلاعات‌ و نرم‌ افزارهای‌ مختلف‌ .هر ركورد از ایران‌ مارك‌ ، تركیبی‌ است‌ از فیلدهای‌ مختلفی‌ كه‌ از لحاظ‌«ضرورت‌ وجودی‌» به‌ چهار دسته‌ اجباری‌ ، اجباری‌ مشروط‌ ، دلخواه‌ و با كاربردمحلی‌ تقسیم‌ می‌شوند . هر فیلد در صورت‌ ضرورت‌ قابلیت‌ تكرار دارد و خود به‌اجزای‌ مختلفی‌ شامل‌ دو گروه‌ اصلی‌ با طول‌ ثابت‌ و تحلیلی‌ و توصیفی‌ با طول‌متغیر تقسیم‌ می‌شود كه‌ ذكر هر یك‌ از این‌ اجزا برای‌ هر نوع‌ مدرك‌ ، تابع‌دسته‌بندی‌ اجباری‌ ، اجباری‌ مشروط‌ و دلخواه‌ است‌ .در ایران‌ مارك‌ می‌توان‌ از اطلاعات‌ هر ركورد در ركورد دیگر استفاده‌ كرد به‌این‌ ترتیب‌ به‌ درج‌ اطلاعات‌ اضافی‌ و تكراری‌ در ركوردها نیازی‌ نیست‌ و می‌توان‌حجم‌ عملیات‌ ورود و تصحیح‌ اطلاعات‌ را به‌ حداقل‌ رساند .شماره‌ كلیه‌ فیلدها در ایران‌ مارك‌ سه‌ رقمی‌ است‌ كه‌ هر یك‌ از ارقام‌ دارای‌معنای‌ خاصی‌ هستند به‌ عبارت‌ دیگر «منطق‌» مشخصی‌ بر كل‌ سیستم‌ شماره‌گذاری‌ در آن‌ حاكم‌ است‌ .ركوردها در ایران‌ مارك‌ به‌ چهار دسته‌ نامها ، اطلاعات‌ كتابشناختی‌ ،موجودیها و طبقه‌بندیها تقسیم‌ می‌شوند .مستندات‌ ایران‌ مارك‌ به‌ صورت‌ برگ‌ برگ‌ خواهد بود كه‌ به‌ سادگی‌ قابلیت‌تغییر و كم‌ و زیاد كردن‌ آن‌ وجود داشته‌ باشد .
استقرار ایران‌ مارك‌
الگوی‌ تهیه‌ شده‌ توسط‌ مركز اطلاعات‌ و مدارك‌ علمی‌ ایران‌ هم‌ اكنون‌ در این‌مركز در حال‌ آزمایش‌ است‌ و پس‌ از موفقیت‌ در مراحل‌ مربوطه‌ و رفع‌ نقایص‌احتمالی‌ به‌ مراكز اطلاع‌ رسانی‌ و سایر علاقه‌ مندان‌ عرضه‌ خواهد شد .
امیر پارسی اصفهانی

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران