ملی شدن صنعت نفت از ابتدا تا فرجام

● مقدمه
در تاریخ معاصر ایران نمی توان واقعه ای را یافت که در آن یک پای قضیه روحانیت نباشد.روحانیت شیعه در طول حیات طیبه و با برکت خود همواره سردمدار مبارزه با استبداد و استعمار و ملجا ملت ستم دیده و درد کشیده ایران بوده است.نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران نیز از جمله رویدادهای مهم تاریخی ایران است که علیه غارت گران ثروت ملت ایران شکل گرفت.نهضتی که در راس آن آیت الله کاشانی روحانی برجسته و مبارز آن زمان قرار داشت.اساسا نهضتی در ایران بدون حضور و حمایت و رهبری روحانیت شیعه امکان شکل گیری و رسیدن به نتیجه مطلوب را ندارد.نهضت مشروطه زمانی به بیراهه رفت وبه سقوط و شکست منتهی شد که حمایت روحانیت و مراجع عظام را از دست داد.
● ملی شدن صنعت نفت
تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در روز اسفند ماه یکی از نقاط عطف تاریخ مبارزاتی ملت ایران برای کسب حق خود و بریدن دست بیگانگان از منابع و سرمایه‌هایش می‌باشد. کشور ایران به دلیل دارا بودن ثروت های فراوان خدادادی همواره مورد طمع ابر قدرت های شرق و غرب بوده و لحظه ای از زیاده خواهی این قدرتها در امان نبوده است.
شرایط بین‌المللی در دوره شروع حرکت ملی شدن صنعت نفت درایران به گونه‌ای بود که کشورهای مختلف به ویژه سه کشور روسیه، انگلیس و آمریکا با ارایه پیشنهادهای مختلف به‌دولت ایران درصدد کسب امتیاز نفتی از ایران بودند. از آنجا که انگلیس امتیاز بهره‌برداری از منابع نفت جنوب کشور را در اختیار داشت ، روسها درصدد کسب امتیاز منابع نفتی در شمال ایران وآمریکائیها نیز به تشویق پادشاه وقت کشور در پی کسب امتیاز نفت در ایران بودند.دست اندازیهای قدرت های بزرگ به مال و ثروت این ملت همواره مورد اعتراض روحانیت بود.لذا روحانیون برجسته وقت به‌ویژه مرحوم آیت‌الله کاشانی همواره‌تاکید می‌کردند که وظیفه هر ایرانی مسلمان آن است که از ملی شدن صنعت نفت حمایت کند. هدف مردم ایران نیز از پشتیبانی مرحوم مصدق برای ملی کردن صنعت نفت مبارزه با استعمارگران و قطع دست ایادی آنها در همه امور جاری کشور و استیفای حقوق ملیشان بود.
طرح اندیشه‌ی ملی شدن صنعت نفت و سپس تبدیل آن به یک خواست عمومی و سپس بسیج توده‌های مردم توسط نیروهای مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی انجام گرفته است .البته نباید نقش سایر گروه های حاضر در صحنه سیاسی آن زمان ایران را نادیده گرفت. می‌توانیم عوامل مهم ملی شدن صنعت نفت را در نقش طیفی از نیروهای مذهبی به رهبری آیت‌الله کاشانی و طیف آرمانگرا به رهبری فداییان اسلام از یک طرف نقش نمایندگان مجلس و نقش نیروهای ملی گرا تبیین کنیم که هر کدام از اینها در زمان خاصی نقشی را ایفا کردند که هیچ کدام تأثیری مانند نقش نیروهای مذهبی در حوزه‌ی زمانی گسترده نداشته‌اند . آیت‌الله کاشانی و روحانیون طیف وابسته به وی در بسیاری از جمعیت‌ها ، سخنرانی‌ها ، خطبه‌ها اعیاد قربان و فطر شعار “ نفت ایران برای ایرانی “ را مطرح کرده بودند و آیت‌الله کاشانی به خاطر اطلاعیه‌ای که در همین زمینه صادر کرد به بهانه‌ی ترور شاه به لبنان تبعید شد . آیت‌الله کاشانی در لبنان با ارسال نامه‌های سرگشاده بر شعار “ نفت ایران برای ایرانی “ پای می‌فشرد . وی در بازگشت پیروزمندانه‌ی خود در اولین سخنرانی، سخن از ملی کردن صنعت نفت به بیان آورد و در اولین بیانیه‌ رسمی که توسط مصدق در مجلس قرائت گردید روی ملی شدن صنعت نفت اصرار کرد و قرارداد الحاقی گس گلشائیان را مردود شمرد .آیت الله کاشانی به دلیل مقبولیتی که بین عالمان بزرگ بلاد داشت،توانست مراجع محلی را به صحنه بکشاند و آنان با حمایت از آیت الله کاشانی و صدور بیانیه امواج مردمی ایجاد کردند . آیت الله خوانساری یکی از مراجع بزرگ آیت سید محمد روحانی و آیت الله شاهردی از قم ، آیت الله بهاءالدین محلاتی از شیراز، آیت الله چهار سوقی از اصفهان ، آیت الله حاج شیخ باقر رسولی از رشت، آیت الله حاج شیخ محمدرضا کلباسی از مشهد همچنین روحانیون مانند حاج سید حسین خادمی اصفهانی،حاج شیخ مرتضی مدرسی اردکانی،حاج سید مصطفی سیدالعراقین،حاج شیخ مهدی نجفی و فقیه سبزواری با صدور بیانیه ها،فتاوا و سخنرانی ها توانستند نیروهای مذهبی را بسیج کنند و هر روز تظاهراتی در شهرهای بزرگ ایران برای ملی شدن صنعت نفت بر پا کنند .
● مخالفت انگلیس
نیاز کشورهای بزرگ صنعتی به انرژی, آنان را بر آن داشت تا آنجا که امکان دارد از تحقق خواست و اراده ملت ایران جلوگیری کنند.به همین دلیل این حرکت ملی با کارشکنی های قدرت های وقت به خصوص انگلیس همراه شد.
اهمیت حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران را بدون در نظر گرفتن جایگاه این صنعت در عرصه بین‌المللی آن زمان نمی‌توان به درستی ارزیابی کرد. در زمان ملی شدن صنعت نفت،ایران بزرگترین تولیدکننده نفت خام خاورمیانه بود و پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق چهارمین تولیدکننده معتبر نفت خام دنیا به شمار می‌رفت.درآن دوران کل تولید نفت خام ایران میلیون تن در سال معادل بیش از یک سوم مجموع تولید نفت خام خاورمیانه بود. از سوی دیگر ایران درصد قابل توجهی از نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را در آن دوران تامین می‌کرد. لذا ناراضی بودن انگلیس از حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران و تلاش برای برهم زدن این حق خواهی ملت ایران واضح و روشن است. شرکت نفت انگلیس در دوران تاراج منابع نفتی ایران سرمایه هنگفتی را برای خود برهم زده بود و به همین جهت به خطر افتادن منافعش در صنعت نفت ایران را برنمی‌تابید. این کشور برای جلوگیری از به ثمرنشستن حرکت ملی شدن صنعت نفت ایران از تمام شگردهای لازم و ممکن استفاده کرد.یکی از این حرکتها، تحریم نفت ایران درنیمه اول سال با هدف به خطرانداختن ثبات سیاسی واقتصادی کشور بود.انگلیس به تمام خریداران نفت خام ایران هشدار داده بود که نفت ایران را خریداری نکنند.
● شکست نهضت
بروز اختلاف در نهضت ملی کردن صنعت نفت در نهایت این حرکت را با شکست مواجه کرد .به همین دلیل است که ازنهضت ملی شدن صنعت نفت به عنوان تکرار تجربه مشروطه یاد میکنند. هر دو ائتلاف گروههای مختلف به خصوص روحانیان و روشنفکران به پیروزی انجامید و با بروز اختلاف و تفرقه زمینه شکست آنها فراهم شد و در هر دو مورد مداخلهِ خارجی به عنوان عامل مکمل به شکست کمک کرد. در واقع تفرقه میان نیروهای مذهبی و دولت مردان ملی، بزرگترین ضربه را به نهضت وارد کرد. ائتلاف ملی‌گرایان باآیت‌ا... کاشانی که مهمترین حامی دولت ملی محسوب می‌شد بعد از ۳۰ تیر ۱۳۳۱ ه. - ش و در اوج پیروزی نهضت از هم گسست. مصدق با از دست دادن حمایت نیروهای مذهبی، حامیان اصلی خود را از دست داد و در مقابل سیل دشمنان بی‌دفاع ماند. پافشاری مصدق در کسب اختیارات ویژه,تعطیلی مجلس, آزادی حزب توده و به کارگیری سیاستمداران بدنام,بد رفتاری با برخی مبارزان به خصوص فدائیان اسلام از دلایل اصلی جدایی نیروهای مذهبی از مصدق به شمار می‌آ‌یند.به طور مثال دکتر مصدق پس از بازگشت‌به‌قدرت، سرلشکر احمد وثوق رابه عنوان معاون وزارت دفاع، یعنی معاون خود، برگزید.سرلشکر وثوق کسی بود که چند روز قبل از آن، به عنوان‌فرمانده ژاندارمری، دستور شلیک به کفن پوشان قیام ۳۰تیر درکاروانسرای سنگی و همچنین کفن پوشان کرمانشاه، همدان وقزوین را صادر کرده‌بود. واقعیت این بود که‌دکتر مصدق پس از روی کار آمدن مجدد، روش جدایی دین ازسیاست را که قوام‌السلطنهِ نیز برآن تاکید داشت پیشه خودساخت; ولی آیت‌الله کاشانی بارهاگفته‌بودند که در اسلام، دین‌از سیاست جدا نیست: اسلام، با تشکیلات کلیسایی فرق دارد ومشارکت روحانیون در سیاست‌به‌معنای رسیدگی به‌امورمسلمین است که خود یک وظیفه مشخص دینی است.لذا با توجه به وجود دو رویکرد متفاوت در نهضت بروز اختلاف و شکست آن امری طبیعی به نظر میرسید.امری که در نهضت مشروطه نیز رخ داده بود.
● عاقبت مشروطه و ملی شدن نفت
دکتر مصدق با شکست نهضت ملی شدن صنعت نفت آخرین امیدها برای حفظ سلطنت در قالب نظام مشروطه را به یأس مبدل کرد و حذف سیستم فاسد سلطنتی در را‡س اهداف مبارزات بعدی قرار گرفت. در جریان این نهضت، ملی گرایان لیبرال ناتوانی خود را در عرصه سیاست ایران نشان دادند و موقعیت خود را در جریانات بعدی متزلزل کردند. هم چنین کودتا، شکست آخرین ائتلاف مقطعی روحانیان و روشنفکران ملی گرا را رقم زد.اگر چه در جنبش مشروطه و نهضت ملی شدن نفت این دو قشر با هم ائتلاف کرده و نهضت را به پیروزی رساندنداما در هر دو مورد پس از پیروزی، روشنفکران لیبرال سعی کردند علما را به هر طریق از صحنه خارج کنند. در انقلاب مشروطه با اعدام شیخ فضل‌ا... و ترور بهبهانی و سرانجام به قدرت رساندن رضا خان و اعمال سیاستهای ضد مذهبی روحانیان را منزوی ساختند و در نهضت ملی شدن نفت آیت‌ا... کاشانی را که سهم عمده‌ای در پیروزی جنبش داشت کنار زده و با تهمتهایی که به او نسبت دادند در عمل نیروهای مذهبی را از خود دور ساختند. این تجربیات تلخ برای نیروهای مذهبی کافی بود تا به نیروهای لیبرال و ملی‌گرا با دیده بدبینی نظر کنند و از آن به بعد خود به طور مستقل هدایت تحولات را به دست گیرند. می‌بینیم رهبر کبیر انقلاب و بنیانگذارجمهوری اسلامی حضرت امام خمینی(قدس‌سره) بارها در طی‌دوران حیاتشان، درباره عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران‌صحبت فرمودند که در یکی از آن سخنان، عامل مهم پیروزی‌انقلاب اسلامی و تداوم آن را اسلامی بودن نهضت و فداکاری وجانفشانی برای مکتب ذکر کردند و عامل شکست و ناتمام‌ماندن نهضت ملی شدن نفت در دوران دکتر مصدق را تکیه برملی‌گرایی بیان فرمودند. ایشان بارها ملی گرایی را نکوهش‌کرده و می‌فرمودند: ما اسلام را می‌خواهیم و از ملی‌گرایی سیلی‌خورده‌ایم و... ماچقدر سیلی از این ملیت‌خوردیم، مانمی‌توانیم تحمل کنیم به این که هر کس، هر جوری دلش‌می‌خواهد، خیر، من دلم می‌خواهد که حالا دمکرات باشد، من‌دلم می‌خواهد که ملی باشد، من دلم می‌خواهد که ملی واسلامی باشد” ما از اینها ضربه دیده‌ایم، ما اسلام را می‌خواهیم‌غیر اسلام را نمی‌خواهیم ... .از عوامل مهم شکست نهضت‌ملی، در آن عصر این است که هیچ یک از رجال سیاسی ومذهبی، مبارزه خود را متوجه دربار و شخص شاه که عامل فسادو توطئه و وابستگی کشور به اجانب بود نکرد. شاید بتوان دراین‌باره چنین گفت که آنان یا آن دید وسیع سیاسی و گسترده رانداشتند و یا شرایط اجتماعی را مناسب برای چنین اقدامی‌نمی‌دیدند. در این زمینه رهبر کبیرانقلاب امام خمینی(قدس‌سره) در قسمتی از سخنان خود، در باره دوران نهضت ملی‌شدن‌نفت فرمودند: “... قدرت دست دکتر مصدق آمد لیکن اشتباهات‌هم داشت، او برای مملکت می‌خواست‌خدمت کند لکن اشتباه‌هم داشت‌یکی از اشتباهات او این بود که آنوقتی که قدرت‌دستش آمد این را (شاه) خفه‌اش نکرد که تمام کند قضیه را. این‌برای او کاری نداشت‌بلکه ارتش دست او بود همه قدرتها دست‌او بود و این همه این ارزش را نداشت. آن وقت این طور نبود که‌آدم قدرتمندی باشد، مثل بعد که شد، آن وقت ضعیف بود لکن‌غفلت‌شد و غفلت دیگر این که مجلس را ایشان منحل کرد... . در حقیقت شکست‌های متوالی جنبش‌‌های اصلاحی در ایران راه را برای اندیشه ملی-مذهبی و حاکمیت نیروهای مذهبی هموار کرد.
● فدائیان اسلام و ملی شدن نفت
حرکت ضد استبدادی و ضد استعماری مردم ایران عمدتا پس از سقوط رضاخان آغاز شد. مردم مسلمان ایران با هدایت و جانفشانی‌های روحانیونی چون شهید مدرس، شهید نواب صفوی و آیت‌الله کاشانی موانع بزرگی را بر سر راه استبداد شاه و غارتگری انگلیس به راه انداختند. مدرس، نواب و جوانان مسلمان بسیاری در این راه به شهادت رسیده و آیت‌الله کاشانی حبس و تبعید‌های بسیار را متحمل شدند و سرانجام توانستند قدرت شیطانی استعمار انگلیس را در هم شکسته و نهضت را در آستانه پیروزی قرار دهند.
واقعیت‌های جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت در تاریخ ایران هرگز به خوبی انعکاس نیافته است. از نمونه‌های بارز این تحریف تاریخ نادیده گرفتن نقش شهید نواب صفوی در این نهضت می‌باشد. نقش فدائیان اسلام با وجود داشتن بیشترین نقش در راه آزادی کشور، به سبب کم کاری، در تاریخ مغفول مانده است. با کمال تاسف نیروهای مذهبی بویژه فدائیان اسلام به سبب عمل گرایی که داشتند و با اینکه بیشترین تلاش و جهاد را در راه آزادی ایران انجام دادند، اما نقش آنان در تاریخ کم رنگ جلوه داده شده است. انقلاب مشروطه و نهضت ملی شدن صنعت نفت تمامی به دست نیروهای مذهبی آغاز شد و نهایتا به سرانجام رسید اما به دلیل کم کاری در نگارش تاریخ که توسط دشمنان روحانیت و مذهب نگاشته شد، نقش آنان به گونه‌ای وارونه نمایان شد.
چون قلم به دست دشمنان اسلام بود، به طور عمد از نوشتن نقش نیروهای مذهبی در تاریخ خودداری شد. نیروهای ملی گرا با حمایت و تلاش نیروهای مذهبی به مجلس راه یافتند و صنعت نفت نیز با جهاد و حمایت فدائیان اسلام ملی شد ,اما آنان با پیمان شکنی در حق فدائیان اسلام که نقش بسیاری در قدرت رسیدن ملی گرایان خصوصا مصدق داشتند، نیروهای مذهبی را به حاشیه راندند.فدائیان اسلام خواستار اجرای احکام اسلام بودند و یکی از این احکام را مبارزه با استعماری می دانستند.پس از آنکه با تلاش های فراوان مرحوم آیت الله کاشانی ملی شدن صنعت نفت به یک مطالبه ملی تبدیل شد.اقلیت مجلس که در دست ملیگراها بود پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را سر دادند.قدرتهای استعماری به منظور جلوگیری از این اقدام رزم آرا را به نخست وزیری رساندند.کسی که آمده بود فقط از ملی شدن صنعت نفت جلوگیری کند. . سپهبد رزم‌آرا که فردی دیکتاتور وحامی منافع انگلستان بود باتلاش فراوان، سعی کرد تا قرارداد الحاقی “گس - گلشائیان‌” را به‌تصویب برساند و در مجلس، صریحا به ملت ایران اهانت کرد واداره صنعت عظیم نفت، به وسیله ایران را غیر ممکن دانست;ولی سرانجام، در۱۶اسفند۱۳۲۹توسط خلیل طهماسبی، عضوفدائیان اسلام، به‌قتل رسید و از صحنه سیاست‌خارج شد .همه چیز مهیای ملی شدن نفت بود اما در این میان رزم آرا عامل بیگانه و مخالف اصلی و سرسخت ملی شدن نفت مانع بزرگی به شمار می رفت.اعضای جبهه ملی که خاطره خوبی با قتل هژیر وراهیابی به مجلس را داشتند.این بار دست به دامن فدائیان اسلام شدند.نواب با یک شرط برداشتن این مانع بزرگ را پذیرفت و آن اجرای احکام اسلام وبنیان گذاری حکومت اسلامی بود که هرگز از سوی دولت ملی گرای مصدق به آن شروط عمل نشد در حالی فدائیان اسلام با برداشتن رزم آرا راه را برای ملی شدن نفت هموار کردند و ملی گراها بر موج آن سوار شدند.
● سخن آخر
اگر بخواهیم ملی شدن صنعت نفت را بعد از محول شدن اداره امور آن بدست مردم کالبد شکافی کنیم،بایداذغان کرد ادامه و کمال نسبی نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی رخ داده است. زحمتکشان صنعت نفت ایران به حق برگهای زرینی ازتاریخ این صنعت را در دوران به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی ، بازسازی و نوسازی تاسیسات نفتی رقم زدند.
اغراق نیست اگر بگوییم ادامه حیات کشور از نظر سیاسی واقتصادی مدیون فداکاریهای کارکنان زحمتکش صنعت نفت در طول این سالها است.
تبیین روحیه خودباوری که ریشه درحرکت و تفکرملی کردن صنعت نفت و اداره امور این صنعت بدست ایرانی مسلمان دارد، سبب شده است که‌اکنون عملیات اصلی درحوزه نفت و گاز کشورهمچون اکتشاف، حفاری، توسعه ، تولید، بهره برداری، فرآورش، حمل و نقل، لوله‌گذاری و فروش نفت خام تحت مالکیت و حاکمیت جمهوری اسلامی ایران و توسط مردان شایسته و متخصص این مرزوبوم انجام شود.نباید فراموش کرد که یکی از دلایل یا بهانه های رزم آرا در مخالفت با ملی شدن نفت عدم توانائی ایرانیان در اداره این صنعت عظیم بود.
یکی از نعمات و دستاورد های انقلاب اسلامی ایران تزریق روحیه خود باوری بود که اینک پس از گذشت ۳۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد نتایج آن درعرصه های مختلف هستیم.

عباس خسروانی

منبع : روزنامه رسالت