تغییر گفتمان از فراز ابرها تا روی زمین

گزارش اقتصادی رئیس جمهور پس از تبلیغات بسیار بالاخره یکشنبه شب از تلویزیون پخش شد. جالب است که پس از گذشت تنها دو سال از ایام تبلیغات انتخاباتی، گفتمان «می شود و می توانیم» آشکارا تبدیل به گفتمان «چرا نشده و نتوانسته ایم» شده است. به طور خلاصه سخن ایشان این بود که یا برخی مدیران اشتباه کردند که برخورد می کنیم. یا مجلس تکلیف کرده که از عهده ما خارج است و یا دست باندهای قدرت و ثروت در کار است که در آینده معرفی شان می کنیم.
تغییر گفتمان عمومی ایشان به نظر من بیش از جزئیات سخنان ایشان درخور اهمیت است و طبعاً همین هست که در مجموع در تاثیربخشی این نوع گزارش ها به افکار عمومی نقش ایفا می کند گو آنکه گفتمان نخست ایشان یک گفتمان فعال و امید بخش، ولی گفتمان دوم، منفعل و ناامیدکننده هست. یک مخاطب با هوش متوسط هم پس از مصاحبه به خوبی در می یابد که همه دلایل رئیس جمهور در توجیه بازماندگی از دستیابی به نتایج مطلوب اگر در آینده بیشتر نشوند کمتر هم نخواهند شد؛ احتمال اشتباه مدیران دولتی همیشه هست و حتی تعویض های مکرر آنها هم معجزه یی نخواهد کرد، مجلس- ولو از نظر سیاسی همراه ترین با دولت- در نحوه توزیع منابع قدرت و ثروت، خواه ناخواه با دولت اختلافاتی خواهد داشت، و نهایتاً در این کشور پهناور دولت همیشه مخالفانی دارد. در نتیجه اگر از زاویه ارتباطی به موضوع توجه کنیم، تاثیر این دلایل، در نگاه مخاطب متوسط ما جز انتقال نوعی انفعال نخواهد بود. سهل است که پیامد این احساس در میان آنان که در هنگامه تبلیغات انتخاباتی تحت تاثیر گفتمان نخست ایشان بوده اند؛ شدیدتر و به همان میزان مایوس کننده تر است.
در عین حال در عالم واقع، این تغییر گفتمان هم گریزناپذیر است. بدیهی بود که گفتمان نخست با توجه به شرایط و واقعیات جاری در کشور نمی توانست دوام زیادی یابد. سهل است که تاثیرات این چرخش های گفتمانی بر دولت و مسوولان آن نیز کم نخواهد بود. شعارهایی که داده شده میانگین سطح مطالبات را از حیث افزایش رفاه عمومی و رفع تبعیض و مبارزه با باندهای مافیایی به نحو قابل توجهی افزایش داده و حال، ذکر دلایل مختلف در توجیه علت عدم دستیابی به آن مدینه فاضله از نگاه مخاطب یأس آور خواهد بود.
نکته دیگر در میزان استفاده از برخی واژه ها است. مثلاً اگر فردی در خارج از دولت ادعا کند دزدها در کشور گسترش یافته اند، حداقل انتظار مردم این است که دولت عزم خود را در مبارزه با این ناهنجاری و عدم امنیت جزم کند و یا به مردم اطمینان داده شود که این سخن صحیح نیست. حال اگر این سخن توسط خود نهاد دولت گفته شود انتظار عمومی قهراً بیشتر خواهد بود. طبیعی است که اگر دولت با همه اقتداری که دارد مرتب از دزدان روئین تن سخن بگوید که چوب لای چرخ های اقتصاد می گذارند پس از چندی تاثیر این سخن رفته رفته کاهش می یابد و داوری های دیگری از جمله ضعف در برخورد با دزدها -در خوشبینانه ترین حالت- شکل می گیرد. مثال بالا را ذکر کردم تا این نکته را عرض کنم که پاره یی ادعاها پس از هر بار طرح آنها، وقتی به عمل نزدیک نمی شوند؛ تاثیر کلام را نزد افکار عمومی از دست خواهند داد. رئیس جمهور محترم در هنگام تبلیغات انتخاباتی از وجود مافیا در مراکز مختلف و از جمله در بخش های نفت و بازرگانی خبر داده بود. اینک پس از گذشت نیمی از دوران مسوولیت ایشان، هیچ مافیایی به مردم معرفی نشده؛ سهل است که وقتی ایشان مجدداً در بیان ناکامی های خود از وجود باندهای مختلف نام می برد، تاثیر این استدلال بر مخاطبان به دلیل سابقه تاریخی که وجود دارد کاهنده باشد. کمترین سوال افکارعمومی در این ارتباط می تواند این باشد که دولت برای برخورد با این باندها چه مشکلی داشته و چرا با آنها برخورد نمی شود؟ و اگر پاسخ ها قانع کننده نباشد پس از مدتی گفتمان «نمی شود» یا «نمی توانند» در سطح جامعه شکل خواهد گرفت که در حکم ناامیدی از دولت در اجرای شعارهایش هست. بدیهی است که به نسبت معناداری استمرار استفاده ناموجه از اینگونه استدلال ها، حساسیت گوش مخاطبان را در شنیدن آنها از بین خواهد برد.
نکته بعدی درباره منتقدان هست که رئیس جمهور محترم آنها را نیز در پاره یی موارد در شمار استدلال هایش به عنوان یکی از عوامل عدم اجرای برخی برنامه های خود اعلام کرد. من واقعاً نمی دانم که تصور دولتمردان اگر از نقد این است که حمایت های بی دریغ از دولت به اسم نقد معرفی شود- چنانچه جایزه دادند و رسماً اعلام شد- که باید بحث های اساسی کنیم و به مقدمات بازگردیم که چرا نقد اساساً خوب است. به عبارت دیگر باید نقطه عزیمت گاه خود را تغییر دهیم. من البته احساسم این است که تحمل شنیدن نقد باید افزایش یابد و نقد باید یک «موهبت الهی» شمرده شود-چنانچه بنیانگذار فقید انقلاب می گفتند- در این صورت تیترهای انتقادی و نگاه های کارشناسی نه تنها آزاردهنده نخواهد بود که در یک نگاه کلی یاری رساننده دولت نیز برشمرده می شود و دولت نه تنها نباید از دادن تریبون به هیچ اندیشه یی دریغ ورزد بلکه باید به کمک آنها نیز بشتابد.
یکی از مهم ترین بخش های مصاحبه آنجا بود که از مدل اقتصادی دولت پرسیده شد و رئیس جمهور ابتدا چارچوبه های برنامه پنج ساله و برنامه های سالانه را به عنوان مدل اقتصادی معرفی و سپس گفت که مدلش گرایش به توسعه ایرانی- اسلامی است. درباره برنامه پنج ساله چهارم که دولت آقای خاتمی آن را تهیه و مجلس ششم تصویب کرد بارها دولت جدید نارضایتی خود را از آن اعلام کرده و در مصاحبه یکشنبه شب هم این نارضایتی هویدا بود. یکی از انتقادات به دولت هم عدم اجرای دقیق قانون برنامه هست. برنامه های سالانه بودجه هم اگرچه در مجلس تصویب می شود ولی توسط دولت نوشته می شود و مجلس هم بیش از ۹۰-۸۰ درصد آن را معمولاً بدون تغییر تصویب می کند. به نظر می رسد پاسخی که در این بخش داده شد یکی از مهمترین ضعف های این مصاحبه بود. منتقدان دولت مدعی هستند که دولت استراتژی و برنامه مشخص اقتصادی ندارد و پاسخ مطروحه نیز در عمل موید این گفته بود گو آنکه مدل توسعه اسلامی- ایرانی، مدلی شناخته شده نیست و دولت نهم هم ابعاد آن را در تئوری نگشوده است. اگرچه عملاً دریافتی که می توان از نحوه عملکرد دولت داشت این است که منظور از وجهی از این مدل، توزیع نابرابر منابع طبق سلیقه دولتمردان یا به تعبیر آقای خاتمی «عدالت صدقه یی» است.
شکل مصاحبه به نظرم موجه تر بود. آقای حیدری مجری خوبی است و کارش زمین تا آسمان با برخی مصاحبه های متملقانه یا برخی مصاحبه های ابتدایی توسط پاره یی مجریان بی تجربه یا تازه به دوران رسیده، متفاوت است. اما به نظرم بهتر از آن این بود که اجازه می دادند دو سه نفر از روزنامه نگاران یا کارشناسان مستقل اقتصادی نیز در مصاحبه ایشان را همراهی می کردند. البته این پیشنهادات ظاهراً در این فضا که نقد هم دشمنی فرض می شود چندان جای طرح نداشته باشد.

کریم ارغنده پور

منبع : روزنامه اعتماد