اولویتهای منطقه‌ای ایران در سند چشم انداز بیست ساله نظام

در سند چشم انداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی ایران که جهت نمایان ساختن مسیر توسعه و سازندگی کشور در راستای اهداف والای انقلاب اسلامی تدوین شده است در افق ۱۴۰۴ ایران را کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی وفن آوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل توصیف کرده است. منطقه مورد نظر سند چشم انداز بیست ساله نظام، آسیای جنوب غربی است که به صورت یک منطقه پنج ضلعی در محدوده مرزهای غربی هند و چین و مرزهای جنوبی روسیه و مرزهای شرقی اروپا وآفریقا و در شمال اقیانوس هند قرار گرفته است. این منطقه دارای پنج زیر سیستم (شبه قاره، خاورمیانه عربی، خلیج فارس، قفقاز و آسیای میانه ) می باشد که ایران در کانون محوری آنها قرار دارد و با دو حوزه تمدنی ایرانی و اسلامی در هر پنج زیر سیستم دارای پیوستگی راهبردی است. لذا با توجه به افزایش اهمیت مناطق و منطقه گرایی بعد از فروپاشی شوروی، منطقه آسیای جنوب غربی می تواند چون سایر مناطق بوجود آمده مانند آسیای پاسفیک آ.سه. آن، آمریکای لاتین و منطقه آفریقا شکل بگیرد وکشورهای این منطقه می توانند نسبت به هم همگرایی اتخاذ کنند و امنیت خود را طبق اصل وابستگی متقابل پیوند بزنند، البته ایران با توجه به جایگاه خود در این منطقه می تواند کانون هژمونیک یک نظم منطقه ای باشد.
بنابراین، ایران به عنوان یک بازیگر منطقه ای برای دستیابی به جایگاه برتر منطقه ای می بایست وضعیت محیطی و اولویت های خود را در ارتباط با سیستم منطقه ای مشخص سازد تا بتواند به عنوان کانون قدرت برتر منطقه ای ایفای نقش کند.
۱) زیرسیستم خلیج فارس
این زیرسیستم از ابعاد مختلف ژئواستراتژیک، ژئوپولیتیکی،ژئواکونومیک و ژئوکالچری برای جمهوری اسلامی ایران واجد اهمیت است.
الف) از منظر ژئواستراتژیک و ژئوپولیتیک:
- قرار گرفتن درمنطقه حساس اقیانوس هند که در مسیر مهمترین خطوط ارتباط شرق وغرب است.
-محل تلاقی راههای مواصلاتی از طرف دریای عمان و بحراحمر به شمال و شرق آفریقا و اروپاست.
- واقع شدن در ابتدای راههای حوزه خاورمیانه، آسیای مرکزی
و قفقاز و واقع شدن در نزدیکی مرزهای جنوب روسیه؛
- نقش ارتباطی کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی
جهت اتصال به آبهای آزاد و اتصال آن به زیر سیستم شبه قاره از طریق دریای عمان و پاکستان و نقش آن در تامین نیازهای آینده کشورهای چین و هند به انرژی از این طریق؛
- وجود دو نقطه از شانزده نقطه استراتژیک جهان (تنگه هرمز- جزیره تنب بزرگ و ابوموسی) در این زیرسیستم.
ب) از منظر ژئواکونومیک:
- وجود منابع غنی نفت و گاز و سایر منابع انرژی و منابع کافی و مواد خام و نیز بازار مصرفی این زیرسیستم را از اهمیت بالایی برخوردار ساخته بطوریکه پیش بینی می شود که بین ۶۰تا ۷۰ درصد ذخایر انرژی جهان در این منطقه قرار دارد و همچنین پیش بینی می شود تا دهه ۳۰ و ۴۰ قرن ۲۱ جایگزینی برای سوختهای فسیلی پیدا نخواهد شد. این در حالی است که تا سال ۲۰۲۰ ایالات متحده آمریکا ۴۷درصد، ژاپن ۹۰درصد و اروپا ۵۰درصد نفت و گاز و انرژی خود را عمدتا از این منطقه تامین می کنند.
از طرفی نیاز روزافزون کشورهای آسیایی از جمله هند، چین و ژاپن به نفت خلیج فارس به اهمیت این منطقه از حیث ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک افزوده است.
طرح نظم نوین جهانی از سوی بوش پدر و ادامه آن توسط بوش پسر و گروه نئومحافظه کار آمریکا در راستای ایجاد یک نظم سلسله مراتبی دستوری و نقش مهمی که منابع نفتی می تواند در کنترل رقبای آمریکا (نایب هژمونها) از جمله چین، روسیه، اروپا، ژاپن و حتی هند ایفا می کند، اهمیت ژئواستراتژیک این زیرسیستم را دوچندان کرده است.
ج) از منظر ژئوکالچری:
وجود اماکن مقدسه مکه و مدینه و نیز وجود نمایندگان اصلی دو مذهب بزرگ اسلامی یعنی تشیع و تسنن (ایران و عربستان) اهمیت مضاعفی به حوزه خلیج فارس بخشیده است. بطوریکه این حوزه را می توان مرکز سمبلیک جهان اسلام نامید .
نکته دیگری که از این حیث می توان به آن اشاره کرد اینکه اکثریت قاطع جمعیت این حوزه را فارسی زبانان و مذهب شیعه تشکیل می دهد که این خود می تواند به عمق نفوذ ایران در این حوزه بیفزاید.
۲) زیرسیستم قفقاز و حوزه دریای خزر
این زیرسیستم نیز از زمینه های مختلفی حائز اهمیت است:
- وجود منابع ناشناخته حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیارد بشکه نفت و شاید ۲۰۰ میلیارد بشکه و همچنین سایر منابع هیدروکربن در این منطقه موجب تحریک سایر قدرتها و جلب نظر آنها بسوی این منطقه گردیده است.
- اتصال کشورهای محصور در خشکی حوزه قفقاز به خلیج فارس در راستای حل مشکلات تجاری و بازرگانی این حوزه و اتصال کشورهای حوزه خلیج فارس از طریق دریای خزر به حوزه قفقاز از اهمیت بالای ژئوپولیتیکی برای ایران برخوردار است.
- قفقاز محل تلاقی دو تمدن اسلامی و مسیحیت است. به نظر هانتینگتون این حوزه روی خط برخورد تمدنها قرار دارد و تمایل ناتو به گسترش خود بر حوزه قفقاز اهمیت قابل توجهی به این حوزه داده است.
- اختلافات کشورهای حاشیه دریای خزر بر سر رژیم حقوقی این دریا دورنمای مبهمی را در منطقه بوجود آورده است.
- حضور رقبای منطقه ای همچون ترکیه و رژیم صهیونیستی با پشتیبانی هژمون بین الملل در این حوزه باعث تنگ تر شدن حلقه محاصره ایران وتهدید منابع ملی آن گردیده است.
- ژئوپولیتیکی لوله های نفتی و اهمیت ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی آن برای ایران و تاثیر سیاستهای آمریکا در تغییر مسیر لوله های نفتی از طریق ترکیه در این حوزه نیز بر اهمیت آن افزوده است.
۳) زیرسیستم آسیای میانه
زیرسیستم آسیای میانه نیز از جنبه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی برای جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت است. از جمله:
- از میان ده عضو سازمان «اکو» چهار عضو آن دراین منطقه قرار گرفته اند. (ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان)
- تمایل ناتو به گسترش و نفوذ در آسیای مرکزی و حضور نظامی آمریکا از طریق برگزاری مانورهای مشترک نظامی با بعضی از کشورها باعث پیچیدگی شرایط این زیرسیستم گردیده است.
- از نظر فرهنگی وتمدنی این کشورها در حوزه تمدنی ایران قرار دارند وحتی تاجیکستان دارای اشتراک زبانی با ایران است.
- این حوزه در حال حاضر محل تلاقی سیاستهای روسیه وآمریکا و نیز نفوذ قدرتهای محلی مانند عربستان سعودی، ترکیه و رژیم صهیونیستی با اهداف خاصی و با استفاده از روشهای مختلف جهت بهر ه گیری از منابع و بازار مصرف آن قرار گرفته است.
- بحث ژئوپولیتیک لوله های نفتی و حمایت غرب از ترانزیت نفت از مسیر ترکمنستان، افغانستان و پاکستان جهت تضعیف ارزش ترانزیتی ایران در مبحث ژئوپولیتیک لوله های نفتی : علی رغم اینکه ایران ارزانترین ومطمئن ترین و ساده ترین راه انتقال انرژی می باشد- از جمله مباحث مهم این حوزه است.
اولویت های ایران در زیرسیستم های پنجگانه
اولویت بندی ایران در زیرسیستمهای پنج گانه منطقه آسیای جنوب غربی با توجه به موارد ذکر شده را می توان به ترتیب خلیج فارس، آسیای میانه، قفقاز و سومین اولویت ایران را خاورمیانه عربی نامید.
اولویت اول ایران به دلایل زیر حوزه خلیج فارس است:
زیرسیستم خلیج فارس در مقایسه با سایر زیر سیستمهای پنج گانه منطقه آسیای جنوب غربی در اولویت اول جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، زیرا از منظر ژئواکونومیک محور اصلی و اساسی اقتصاد و تامین کننده انرژی کشور است.
- با توجه به نیاز روزافزون جهان به انرژی و تسلط ایران برخلیج فارس و تنگه هرمز از طرفی وجود ذخایر ۱۴درصد نفت و ۲۰درصد گاز می تواند در آینده قدرت چانه زنی ایران را افزایش دهد.
- از منظر ژئوکالچری، اکثریت قاطع جمعیت این حوزه را فارسی زبانان و مذهب شیعه تشکیل می دهد که این خود می تواند به عمق نفوذ ایران در این حوزه بیفزاید. پیروزی الگوی مردمسالاری دینی به عنوان یک الگوی بومی و مذهبی در این زیرسیستم در عراق نوید بخش نفوذ معنوی روزافزون ایران در این زیر سیستم می باشد.
اولویت دوم ایران- قفقاز و آسیای میانه می باشد زیرا:
- هر دو زیرسیستم در حوزه تمدنی و فرهنگی ایران قرار دارند. (هویت ایرانی و اسلامی)؛
- وجود رقابتهای گسترده فرامنطقه ای در قفقاز (ترکیه، رژیم صهیونیستی و آمریکا)؛
- نقش قفقاز به عنوان جاده ارتباطی ایران به اروپا؛
-نقش آسیای مرکزی به عنوان جاده ارتباطی ایران و چین و احیای جاده ابریشم؛
- نیاز ژئوپولیتیک این کشورها به استفاده از بنادر و راههای ایران؛
نفت، انرژی ،عامل اسلام و پیوندهای مذهبی، دینی، زبانی، فرهنگی ، تمدنی ایران-آذربایجان به توان ملی ایران خواهد افزود.
- تحقق نظم منطقه ای و ائتلاف ایران و روسیه در این دو زیرسیستم می تواند فشار آمریکا را کاهش دهد و از تشکیل هژمون برونز او تحقق اهداف مثلث استراتژیک آمریکا و رژیم صهیونیستی و ترکیه دراین منطقه بکاهد.
سومین اولویت ایران می تواند زیر سیستم خاورمیانه باشد. به چند دلیل:
- سیاستهای توسعه طلبانه اشغالگران صهیونیستی وتهدید منافع ایران؛
- کمربند طلایی ایران، عراق، سوریه و لبنان در واقع نوعی ائتلاف مذهبی سیاسی، اقتصادی و استراتژیک است. این تفکر خطوط ارتباطی راه آهن و انرژی را نیز در برمی گیرد و به ایران عمق استراتژیک می بخشد.
- حمایت ایران از لبنان و مبارزات فلسطین به میزان نفوذ ایران در این حوزه افزوده است.
- متغیر انرژی و نفت، متغیر تروریسم دولتی و غیر دولتی، سلاحهای کشتار جمعی و رقابتهای تسلیحاتی و رقابتهای منطقه ای به اهمیت این منطقه افزوده است.
بنابراین مسئولین ودست اندرکاران امر با تکیه براهمیت و جایگاه زیرسیستمهای یاد شده در تامین منابع ملی و تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله نظام ضمن توجه به اولویت هر کدام در اتخاذ استراتژیها و راهبردهای متناسب با هر زیر سیستم دقت و کوشش لازم را به عمل آورند.

صبح صادق
علی دژمان

منبع : سایت بصیرت