عثمانی‌گرایی جدید

سیاست‌گذاران ترکیه میزان بالایی از اراده و اعتماد به نفس نسبت به پیگیری طرح‌های فشرده دیپلماتیک در خاورمیانه را از خود به نمایش گذاشته‌اند. ترکیه یک خط مشی چند وجهی در خصوص ترویج صلح و ثبات در منطقه را دنبال کرده و بر همین اساس از میزانی از موفقیت هم بهره‌مند بوده است.سیاستگذاران این کشور با استفاده از روابط مطلوب خود با سوریه و اسرائیل در پی تاثیرگذاری بر این دو کشور در راستای تسهیل مذاکرات سوریه – اسرائیل هستند. عواملی از قبیل توجه روزافزون به چهره جدید ترکیه به عنوان قدرت اقتصادی- مدنی در خا در اواخر دسامبر ۲۰۰۴، رجب طیب اردوغان نخست‌وزیر ترکیه دیداری رسمی از سوریه داشت و چشم‌انداز آینده روابط دو جانبه میان این دو کشور را با نگرشی خوش‌بینانه مورد ارزیابی قرار داد.این دیدار پس از آن بود که بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه در ژانویه ۲۰۰۴ از ترکیه دیدار کرد. اسد ملاقات رسمی خود از ترکیه را چنین توصیف کرد: «ما از یک فضای بی‌اعتمادی در حال گذار به دورانی از اعتماد هستیم.» تا پایان دهه ۹۰، سیاست رسمی ترکیه نسبت به سوریه مبتنی بر تنش کنترل شده بود. به هر روی، اگر ماهیت دشوار روابط بین‌الملل در خاورمیانه و تغییر چشمگیر در رفتار سیاست خارجی ترکیه را مدنظر قرار دهیم در می‌یابیم که ماهیت متغیر روابط به راستی ستودنی است. ترکیه به ویژه در طول دهه ۹۰ با دو مشکل اساسی با سوریه در زمینه مسائل آبی و فعالیت PKK روبه رو بود. ترکیه در پروتکلی که در سال ۱۹۸۷ امضا کرد جریان آب پانصد مترمکعب بر ثانیه با سوریه را تضمین کرد. جالب اینجاست که در پی بحران در روابط ترکیه با سوریه بر سر عبدالله اوجالان رهبر PKK در اکتبر ۱۹۹۸، جریان آب به بیش از ۹۰۰ مترمکعب بر ثانیه افزایش یافته بود. (این در زمانی است که ترکیه خواستار اخراج رهبر PKK از سوریه شد و درخواستی در این زمینه به مقام‌های سوری ارائه داد.) اما منبع دیگر تنش میان سوریه و ترکیه اتهام آنکارا به دمشق مبنی بر پناه دادن به اعضای PKK بود؛گروهی که دو دهه با دولت ترکیه در جنگ بودند. قبل از بحران اکتبر ۹۸، در محافل سیاسی ترکیه بدگمانی‌هایی نسبت به سوریه وجود داشت مبنی بر اینکه این کشور سعی در بهره‌برداری از مسائل کرد‌ها در جهت اعمال فشار بر آنکارا در منازعه مربوط به آب و مسائل جزئی منطقه‌ای دارد. در همان زمان تشدید احساسات ملی‌گرایانه در ترکیه، بی‌ثباتی داخلی در سوریه، عقب‌نشینی روسیه از سیاست‌های خاورمیانه و اقتضای محیط‌بین‌الملل فرصتی جهت ایفای نقش ترکیه فراهم ساخت. آنگاه که تنش میان سوریه و ترکیه رو به وخامت نهاد، آنکارا آشکارا سخن از اقدام نظامی علیه سوریه جهت دستگیری اوجالان و همدستان او به میان آورد. این اقدام و مشارکت سازنده سایر کشورهای منطقه مثل اردن منجر به پذیرش شرایط ترکیه از سوی حافظ اسد رئیس‌جمهور فقید سوریه شد؛ شرایطی که با امضای موافقت‌نامه آدنا در سال ۱۹۹۸ رسمیت یافت. اسد حتی پیش از تسلیم شدن در برابر شروط ترکیه، اوجالان را اخراج کرده بود. تغییرات اخیر در سیاست‌های داخلی ترکیه و جهت‌گیری‌های بین‌المللی آن نشان از بلوغ سیاسی‌دارد که محصول آن به حاشیه راندن دستگاه امنیت ملی (نظامیان) بود. بشار اسد نیز نگاه واقع‌بینانه‌تری را در روابط کشورش با غرب به ویژه پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ دنبال کرده است. با این وجود، به ویژه پس از ترور حریری این کشور به طور جدی از لبنان بیرون رانده شد. از سوی دیگر، فشارهای روزافزون علیه دولت سوریه جهت انجام اصلاحات سیاسی داخلی و اتخاذ مشی موثرتر در سیاست‌های منطقه‌ای نیز بیشتر شده است. در عین حال روابط این دو کشور راهی برای خروج دمشق از این دور باطل (فشارها) باز کرد. مجموع ارزش تجارت ترکیه با سوریه از ۷۹۷ میلیون دلار در سال ۲۰۰۶ به بیش از ۲/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۷ افزایش یافت. امضای موافقت‌نامه منطقه آزاد تجاری در سال ۲۰۰۷ بین سوریه و ترکیه باعث افزایش میزان تجارت دو کشور شده است. اراده قاطعی در میان دو طرف برای فائق آمدن بر موانع در راستای بهبود تجارت و روابط تجاری وجود دارد.
● سیاست خارجی جدید ترکیه
جهت‌گیری‌های سیاست خارجی جدید ترکیه افق‌های جدیدی در روابط با کشورهای همسایه گشوده و این جهت‌گیری‌ها برخاسته از تغییر و تحول در چشم‌انداز صحنه داخلی این کشور است. ترکیه پیشرفت‌های چشمگیری در حرکت به سوی عضویت در اتحادیه اروپا داشته و اعتماد کافی برای ظاهر شدن به عنوان قدرت اقتصادی ـ مدنی در خاورمیانه را به دست آورده است. ظهور خط‌مشی سیاسی جدید، راه را برای تغییر در درک این جغرافیا فراهم ساخته است. مورد ترکیه نمونه‌ای از روش‌های اثبات شده سیاست اصلاحی، بهبود رفاه اجتماعی و کمک به امنیت منطقه است. محدودیت‌های سرزمینی برای مشارکت ترکیه در خاورمیانه به ویژه‌ارتباط میان «مرز و ماورای مرز» مرتفع شده است. پس از رفع مجموعه‌ای از مفاهیم و برداشت‌های مربوط به تهدید داخلی، این امر در سیاست منطقه‌ای نیز معنای خود را از دست داده است. سیاست جدید ترکیه تاثیر فراوانی در جغرافیای فرهنگی و امنیت ملی آن داشته است و این به معنای تداوم گشایش افق‌هایی برای سیاستگذاران و ظهور نگرش‌های جدید در سیاست خارجی است. تغییر و تحولات داخلی موجب نگرش‌های جدید سیاسی شده است که راه را برای کاهش دامنه جغرافیایی «دیگران» و باز تعریف دوستان و دشمنان در منطقه هموار کرده است. نرمش و انطباق‌پذیری در مشی سیاسی جدید ترکیه، گسترده‌تر از نگرش‌های سیاسی قبلی این کشور به نظر می‌رسد و احتمالا این موضوع نتیجه اهمیت سازگاری پویا و ارتباط با خط‌مشی سیاست خارجی اتحادیه اروپاست. دگرگونی‌های ترکیه به ابزارهای دولتی ـ امنیتی متعلق به دوران جنگ سرد که نیم‌قرن بر این کشور حاکم بوده پایان بخشید و چارچوب سیاست داخلی و خارجی کشور را تغییر داد. این واقعیت اهمیت اساسی دارد که دگرگونی‌های ترکیه نگاه منطقه‌ای سیاستگذاران را نیز تغییر داده است. این عقیده در میان نخبگان سیاست خارجی ترکیه وجود دارد که خاورمیانه احتمالا بیشتر پذیرای مشارکت سازنده ترکیه است.
● ترکیه، میانجیگر صلح
سیاستمداران ترکیه حامی این ایده هستند که در صورتی که سوریه خط‌مشی سیاسی سازنده‌ای در خاورمیانه در پیش گیرد به این کشور کمک خواهد کرد تا خود را از سوءظن‌ها برهاند. ضمن اینکه این کار باعث کاهش تنش در منطقه هم خواهد شد. در رویکرد جدید منطقه‌‌ای سیاستگذاران ترکیه، سوریه به عنوان یک متحد و دوست بالقوه مطرح است. از نظر آنها همانگونه که عبدالله گل ـ وزیر خارجه پیشین و رئیس‌جمهور فعلی ترکیه ـ اظهار داشت، ترکیه و سوریه نگرانی‌های مشروعی در خصوص آینده عراق دارند و به هر شیوه ممکن باید با یکدیگر همکاری و تعامل داشته باشند. طی دیدار اردوغان در دسامبر ۲۰۰۶ از سوریه، بشار اسد از تلقی مثبت رهبری سوریه از نگاه جدید ترکیه سخن به میان آورد و بر این واقعیت تاکید ورزید که «سوریه و ترکیه دیدگاه‌های مشترکی در خصوص مسائل منطقه‌ای دارند و ما از تلاش‌های ترکیه در جهت اعاده صلح به خاورمیانه تشکر می‌کنیم». تغییر در موضع ترکیه در قبال سوریه قابل ملاحظه است. در حالی که ترکیه به دلیل همکاری با اسرائیل و شکل دادن به ائتلاف علیه سوریه در دهه ۱۹۹۰ متهم و مقصر بود اما در حال حاضر چشم‌انداز جدیدی از همکاری در روابط آنکارا- دمشق حکمفرما شده است. همانگونه که اسد رهبر سوریه اظهار داشت: «ترکیه به یکی از کشورهای دوست سوریه در منطقه تبدیل شده است. کشوری که نه‌تنها روابط در سطح دو‌جانبه را تعقیب می‌کند بلکه با سوریه در برخی از مسائل منطقه‌ای نیز همکاری می‌کند». در حال حاضر سیاستگذاران ترکیه درصدد استفاده از توسعه روابط با سوریه جهت برخورداری از نفوذ در سیاست این کشور در راستای ارتقای صلح و ثبات هستند. سطوح روز افزون اعتماد به یکدیگر، از ترکیه یک میانجی بالقوه طی دهه‌ها منازعه میان اسرائیل و سوریه ساخته است. اگر موضع قبلی ترکیه مبنی بر نادیده گرفتن عمدی سوریه در امور منطقه‌ای و به طور کلی بحران خاورمیانه را بنگریم، درمی‌یابیم که مشارکت ترکیه در این بحران بسیار منحصر‌به‌فرد بود. این نشان از اعتماد سیاستگذاران ترکیه است بدین معنا که روابط سوریه ـ ترکیه به چنان سطحی رسیده که سوریه به درخواست‌های ترکیه در تحولات منطقه‌ای پاسخ مثبت می‌دهد. امیدوارکننده‌ترین برهه مذاکرات بین سوریه ـ اسرائیل دوره پس از امضای چارچوب موافقتنامه مادرید در سال ۱۹۹۱ بود. این چارچوب کانالی را جهت گفت‌وگوی دوجانبه و راه‌حل‌های چندجانبه جهت مسائل منطقه‌ای فراهم کرده بود. با این وجود، این چارچوب به‌رغم وعده‌ها، هیچ‌گونه پیشرفتی در مناسبات اسرائیل - سوریه ایجاد نکرد. ایالات متحده آمریکا مذاکرات Wye River سال ۱۹۹۶ و شفردستون در سال ۲۰۰۰ را مورد حمایت قرارداد اما نتیجه‌ای از آن حاصل نشد و از طرح دیپلماسی مخفی در سال ۱۹۹۸ نیز هیچ نتیجه‌ای حاصل نشد. در پی ارائه طرح اعراب، ایالات متحده طرح نقشه راه را ارائه داد و طرح آناپولیس نیز در مذاکرات سوریه- اسرائیل راه به جایی نبرد چرا که اولویت به موضوع فلسطین داده شد. نقش میانجی ترکیه زمانی تقویت شد که برای به مذاکره کشاندن سوریه- اسرائیل پیشقدم شد. سطح فعلی همکاری‌ها محدود به ارسال پیام از جانب طرفین (سوری- اسرائیلی) است و این فرآیند بی‌اندازه دشوار است. رژیم اسرائیل خواهان مهار سوریه، گسست در اتحاد سوریه- ایران و ممانعت از حمایت سوریه از حماس و حزب‌الله است. سوریه خواستار عقب‌نشینی بی‌قید و شرط اسرائیل از بلندی‌های جولان و سرزمین‌های لبنان است.
شرط سوری‌ها درخصوص صلح جولان به معنای بازگشت اسرائیل به مرزهای قبل از جنگ ۱۹۶۷ اعراب- اسرائیل است. اسرائیل نیز به صورت مشروط پاسخ می‌دهد: ایجاد مناطق غیرنظامی در سرزمین‌هایی که این رژیم از آن عقب می‌نشیند و نیز تغییرات مرزی براساس نگرانی‌های امنیتی. سیاستگذاران ترکیه اطمینان دارند که می‌توانند نقش سازنده‌ای در حل منازعه اسرائیلی- سوری ایفا کنند. آنها نسبت به ماهیت پیچیده مشکلات و دشواری‌های کشاندن آنها به میز مذاکره آگاهند. به هر روی، فعال شدن ترکیه در خاورمیانه به ویژه با به میدان آمدن داوود اوغلو به عنوان وزیر خارجه جدید ترکیه و معمار سیاست جدید منطقه‌ای ترکیه بدین معناست که ثبات و امنیت منطقه‌ای در اولویت کاری ترک‌هاست و هدف سیاستگذاران ترکیه ایفای نقش در آغاز کردن مذاکرات سوری- اسرائیلی است. اردوغان نخست‌وزیر ترکیه پس از ملاقات از دمشق در آوریل۲۰۰۸، بر نقش میانجی کشورش در شروع مذاکرات بین‌اسرائیل و سوریه جهت حل مسالمت‌آمیز منازعه مربوط به بلندی‌های استراتژیک تاکید کرد. او سپس ابراز داشت که درصدد برگزاری مذاکرات مستقیم میان سوریه و اسرائیل است؛ مذاکراتی که آغاز شد اما تاکنون به نتیجه‌ای منتج نشده است. علی باباکان وزیر خارجه قبلی ترکیه اوضاع را از منظر واقع‌بینانه‌تری بررسی و تاکید کرد که حل منازعه قدیمی مستلزم تقویت «اراده و عزم سیاسی» از سوی طرفین است. او همچنین ابراز داشت که «ما هنوز در آغاز این فرآیند هستیم». به دنبال موفقیت اولیه تلاش‌های میانجیگرانه ترکیه، مقام‌های سوریه- اسرائیلی در ۲۱ مه ۲۰۰۸ اعلام کردند که مذاکرات غیرمستقیم خود را تحت نظارت دیپلمات‌های ترکیه در استانبول آغاز کردند؛ مذاکراتی که به‌رغم فراز و فرود بسیار اما هنوز - و گاهی در خفا- ادامه دارد.

منبع:
Foundation for Political, Economic and Social Research.
سید اسدالله اطهری - محمدحسین مرادی

منبع : روزنامه اعتماد ملی