الگوی جدید ارزشیابی تحصیلی

متأسفانه فرآیند سنجش و ارزشیابی در کشور ما، مطابق عرف، فقط شامل ارزیابی مجموعی یا نهایی است که در پایان دوره آموزشی به منظور تشخیص پیشرفت تحصیلی و رتبه بندی صورت می گیرد. در این روش تمامی تلاش معلم، دانش آموز، والدین و کل نظام آموزشی معطوف به آزمون های نهایی و نمره آنهاست و ماحصل همه زحمت ها در یک عدد یک یا دورقمی خلاصه می شود. این نمره، نه تنها ملاک قضاوت و تصمیم گیری در خصوص دانش آموز است، بلکه به نوعی ارزشیابی از عملکرد معلم، مربی، مدیر، والدین و نظام آموزشی نیز تلقی می شود. تردیدی نیست که نتایج حاصل از این گونه تصمیم گیری ها دقیق نبوده و ممکن است عواقب ناگواری به همراه داشته باشد. به عبارت دیگر به جای آن که نظام ارزشیابی و اندازه گیری در خدمت آموزش و رشد و توسعه دانش فراگیران و معلمان قرار گیرد، فرآیند تدریس و یادگیری در خدمت نظام سنجش و آزمون درآمده است و ملاک قضاوت در مورد عملکرد نظام و دانش آموز در یک مقیاس صفر تا بیست خلاصه می شود.
دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی سابق در وزارت آموزش و پرورش با توجه به رویکردهای جدید ارزشیابی، پس از مطالعات فراوان و در پاسخ به رأی صادره در جلسه ۶۷۴ مورخ ۲/۵/۸۱ شورای عالی در خصوص تبدیل مقیاس کمی صفر تا ۲۰ به مقیاس کیفی، طرح ارزشیابی توصیفی را ارائه داد.
این طرح، الگویی کیفی است که تلاش می کند برخلاف الگوهای رایج ارزشیابی، به جای کمی، از طریق توجه به معیارهای برنامه درسی و آموزشی به عمق و کیفیت یادگیری دانش آموزان توجه کند و توصیفی از وضعیت آنها ارائه دهد و ارزشیابی را در خدمت آموزش و یادگیری قرار دهد.
مهمترین ویژگی های الگوی ارزشیابی توصیفی عبارت است از:
- توجه به تنوع و تغییر مقیاس سنجش؛
- توجه به یادگیری دانش آموز؛
- توجه به تنوع و تغییر ابزارهای ارزشیابی؛
- توجه به انتظارات برنامه درسی؛
- توجه به اهمیت سازگاری اجتماعی در کنار پیشرفت تحصیلی؛
- توجه به اهمیت بهداشت روانی در فرآیند یاددهی- یادگیری،
- توجه به حیطه های مختلف یادگیری.
این طرح با مد نظر قرار دادن ویژگی های یادشده، همراه با ایجاد تغییرات بنیادی در نظام موجود ارزشیابی تحصیلی تهیه شد. این تغییرات عبارتند از:
تغییر مقیاس فاصله ای صفر تا ۲۰ به مقیاس ترتیبی(در حد انتظار- نزدیک به انتظار- نیازمند به تلاش بیشتر)
در طول سالیان دراز، نمره ۲۰ بسیار مورد احترام و توجه بوده است و معلمان ما نتایج آزمون ها را بر اساس آن به دانش آموزان و والدین بازخورد داده اند که همین امر باعث رقابت نامطلوب شده است. مقیاس های ترتیبی کمتر ایجاد رقابت می کند و مشکلات نمره های کمی را ندارند؛ زیرا با مقیاس های ترتیبی و بازخوردهای توصیفی، دانش آموزان دیگر نگران کسب نمره نیستند. آنها به دنبال شناخت اشتباه خود در فعالیت های یادگیری هستند. والدین نیز از فرزندانشان نمره نمی خواهند و به جای این که از آنان بپرسند امروز چند گرفته ای؟ می پرسند: امروز چه یاد گرفته ای؟ تغییر مقیاس فاصله ای به مقیاس ترتیبی، یعنی حذف یکی از عوامل استرس آور در کلاس درس.
●تغییر تأکید از ارزشیابی پایانی به ارزشیابی تکوینی
در نظام آموزش سنتی رایج در کشور ما، معلمان سعی می کردند از طریق ارزشیابی پایانی، نتایج یادگیری دانش آموزان را به شکل نمره گزارش دهند و توجهی به چگونگی یادگیری و بهبود آن نداشتند. در ارزشیابی توصیفی، معلم ارزشیابی را در خدمت آموزش قرار می دهد؛ به عبارت دیگر تلاش می کند که ارزشیابی های او به یادگیری بهتر منجر شود. به همین دلیل در فرآیند یادگیری، ضعف ها و قوت های یادگیری دانش آموز برای برطرف کردن و بهبود بخشیدن، بررسی می شود.
●تنوع بخشی به ابزارهای جمع آوری اطلاعات
در شیوه سنتی رایج، اطلاعات عمدتاً از طریق آزمون های مواد- کاغذی(امتحان) و پرسش های کلاسی جمع آوری می شد. اما در طرح ارزشیابی توصیفی، ابزارهای جمع آوری متنوع شده اند و علاوه بر آزمونهای مواد- کاغذی و پرسش های کلاسی، ابزارهای دیگری مانند پوشه کار، روش های ثبت مشاهده، تکالیف درسی و آزمون های عملکردی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. اساس کار در تنوع بخشی به ابزارهای گردآوری اطلاعات از وضعیت یادگیری دانش آموز، واقعی تر کردن اطلاعات است که همان مشاهده کودک در حین فعالیت و بررسی آثار و محصولات یادگیری است.
●تغییر در ساختار کارنامه
در طرح ارزشیابی توصیفی، کارنامه تحصیلی، «گزارش پیشرفت» نام گرفته است. در گزارش پیشرفت توضیحات مفصل تر و عمیق تری به شکل توصیفی در خصوص رشد و پیشرفت دانش آموز به والدین ارائه می شود.
همچنین در این گزارش تنها به وضعیت درسی صرف، توجه نمی شود، بلکه به ابعاد عاطفی، جسمانی و اجتماعی دانش آموز نیز توجه شده است. توصیه های ارائه شده در این گزارش نیز باعث می شود والدین دریابند که کودکشان احتمالاً در چه بخشی از انتظارات آموزشی، مشکلاتی دارد و برای بهبود عملکرد تحصیلی فرزندشان چه باید بکنند.
●تغییر در مرجع تصمیم گیرنده درباره ارتقای دانش آموزان
در نظام سنتی ارزشیابی تحصیلی، تصمیم گیری درباره ارتقای دانش آموز به نمره های پایانی او بستگی دارد. در این نظام شرایطی که از پیش تعیین شده است و بر اساس نمره های کسب شده مشخص می شود که آیا دانش آموز می تواند به پایه بالاتر ارتقا یابد یا این که باید پایه مربوطه را تکرار کند. تصمیم گیری را حتی در سالهای اخیر به عهده رایانه گذاشته بودند و رایانه به راحتی مشخص می کرد که فردی اجازه ارتقا دارد یا خیر!در الگوی ارزشیابی توصیفی به دلیل این که، اطلاعات جمع آوری شده متنوع و شامل داده های کمی و کیفی است، تحلیل و ترکیب این داده ها و تصمیم های آموزشی مبتنی بر آن، از جمله تصمیم گیری درباره ارتقا یا عدم ارتقای دانش آموزان، به عهده معلم و شورای مدرسه است. در این الگوی ارزشیابی، اختیار تصمیم گیری به معلم تفویض می شود؛ زیرا وی لایق ترین فردی است که می تواند درباره دانش آموز تصمیم بگیرد.
●توجه همه جانبه به تمامی جنبه های رشد
در الگوی ارزشیابی توصیفی، علاوه بر رشد بعد عقلانی دانش آموز، به جنبه های دیگر رشد، از جمله بعد اجتماعی، عاطفی و جسمانی نیز توجه شده است. معلم در طول سال با مشاهده رفتار و عملکرد دانش آموز، گزارشی را از وضعیت او در حیطه های ذکرشده به شکل توصیفی، ارائه می دهد. این گزارش باید دقیق و حساب شده باشد و به دور از اغراق، از الفاظ و کلمات مثبت استفاده شود.
دقت در رعایت نکات بهداشتی، کسب عادت های مطلوب جسمانی، همکاری با دیگران، عمل به قوانین مدرسه، احترام گذاشتن به دیگران، شرکت در مباحث و گفت وگو ها و مانند اینها از جمله انتظاراتی است که در الگوی ارزشیابی توصیفی در زمینه توجه به حیطه های گوناگون رشد شخصیتی دانش آموز، مطرح شده است. انتظاراتی که در نظام سنتی، کاملاً نادیده انگاشته شده است.
طرح ارزشیابی توصیفی از سال ۸۳-۸۲ به شکل آزمایشی در سراسر کشور به اجرا درآمد و در سال جاری تعداد ۱۰۰۰ کلاس، تحت پوشش این طرح قرار گرفته است.
از آغاز اجرای طرح، دوره های توجیهی برای مجریان به شکل استانی و قطبی در سراسر کشور برگزار گردید و این دوره ها به شکل مستمر تاکنون ادامه داشته است. از جمله مهمترین دوره هایی که برگزار شد، دوره تربیت مدرس ارزشیابی توصیفی بود که در تابستان سال جاری(۸۴) انجام پذیرفت. مدرسان آموزش دیده موظف شدند پس از بازگشت به استانهای خود، سه دوره دیگر را به شرح زیر برگزار نمایند:
۱- دوره مقدماتی ارزشیابی توصیفی که با توجه به افزایش تعداد کلاس های مجری طرح در سال تحصیلی ۸۵-۸۴ برای معلمین که به این طرح می پیوندند، در نظر گرفته شده است.
۲- دوره تکمیلی که برای افزایش دانش و مهارت معلمان مجری طرح برگزار می شود.
۳- دوره آشنایی با ارزشیابی توصیفی که برای آشنایی کارشناسان و مدیران مدارس با این طرح در نظر گرفته شده است.
از آنجا که برای بررسی عملکرد مجریان و میزان تحقق اهداف طرح، نیاز به نظارت دقیق و مستمر است، گروه پشتیبانی و نظارت (شامل: معاون آموزش عمومی سازمان، معاون پشتیبانی سازمان، مدیر گروه ابتدایی سازمان، کارشناس مسئول ارزشیابی دوره عمومی سازمان، ناظر علمی طرح در استان، نماینده معلمان) این مهم را به عهده گرفت و با تشکیل جلسات منظم، حمایت های لازم را از اجرای طرح به عمل آورده است.
در زمینه ارزیابی از عملکرد طرح و به دست آوردن نقاط قوت و ضعف اجرای آن، دفتر ارزشیابی تحصیلی و تربیتی اقدام به جمع آوری گزارش ناظرین طرح و نظریات معلمان، مدیران، والدین و کلیه دست اندرکاران کرد. جمع بندی گزارش نشان می دهد که به طور کلی ارزشیابی کیفی- توصیفی با توجه به ویژگی های آن از جمله: توجه به ویژگی های اجتماعی- عاطفی، توجه به عملکرد واقعی دانش آموز، افزایش علاقه به یادگیری، توجه به ارزشیابی مستمر و فرآیندی، تعامل بیشتر اولیا با مدارس در زمینه امور تحصیلی دانش آموز، ارائه بازخوردهای پیوسته به دانش آموز و اولیا برای بهبود عملکرد دانش آموز، تقویت ارتباط عاطفی بین معلم و شاگرد، از بین رفتن حس حسادت و رقابت کاذب، افزایش استقلال دانش آموز، خلاقیت و تفکر خلاق و سرانجام توجه به اهداف و معیارهای تعلیم و تربیت و برنامه های درسی دانش آموزان در ارزشیابی آنها در مقایسه با ویژگی های الگوهای رایج ارزشیابی پیشرفت تحصیلی که محور اصلی آنها بر مقایسه دانش آموزان با توزیع نرمال کلاس درس و وضعیت دیگر دانش آموزان است و با خود هیجانها و اضطراب های کاذب و غفلت از اهداف و معیارهای اصلی برنامه ها و مواد درسی را به همراه دارد، با استقبال و توجه روبه رو شده، به عنوان یک طرح ضروری و مهم تلقی می شود. در گزارش به مواردی نیز به عنوان نقاط ضعف طرح اشاره شده است: از جمله وقت گیر بودن و افزایش حجم کاری معلمان در مدرسه و خانه به دلیل تنوع ابزارها و عدم تناسب آن با حجم کتاب درسی، بالابودن تعداد دانش آموزان کلاس، کمبود امکانات و تجهیزات متناسب با حجم فعالیت معلمان، اظهارنظرهای منفی و غیرکارشناسی از سوی برخی از معلمان.
در عین حال مشاهدات و نظریات نشان می دهد که اجرای آزمایشی طرح ارزشیابی کیفی- توصیفی در صورت توجه به ابعادی چون اطلاع رسانی و ترویج آموزش های مستمر و تهیه کتابچه ها و راهنماهای آموزشی، تأمین اعتبار و پشتیبانی مناسب مالی و اجرایی طرح و توجه به انگیزه های مالی معلمان و دست اندرکاران، بهبود ابزارها و آسان سازی و تکمیل گزارش پیشرفت تحصیلی و... می تواند در سالهای آینده و در کلاس های بالاتر به تدریج به یک الگوی جایگزین تبدیل شود.
امید است با عنایت به اصول حاکم بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و اهداف تفصیلی طرح ارزشیابی توصیفی که بنیان آن بر شکوفاساختن استعدادهای طبیعی دانش آموزان و آزادی و انتخاب است، به نتایج قابل توجهی در زمینه اجرای این طرح برسیم.

زهرا حصاربانی

منبع : روزنامه همشهری