اولین سانسورها

اولین شوكی كه در تاریخ بر مطبوعات ایران وارد شد، توقیف نشریه‌ای بود كه تنها یك روز از انتشار آن می‌گذشت. روز ۹ محرم سال ۱۲۹۳ نشریه «میهن» در اولین و آخرین شماره‌اش به دلیل آنكه منافی خواست و دیدگاه ناصرالدین شاه بود، توقیف و نسخه‌های آن جمع‌آوری شد.
اولین مقررات رسمی برای سانسور در مطبوعات ایران نیز در دوران حكومت ناصرالدین شاه قاجار وضع شد. در ربیع‌الثانی ۱۳۰۲ (۱۸۸۴ میلادی) به دستور ناصرالدین شاه، «اداره سانسور» با هدف نظارت مستقیم بر كتابهای فارسی چاپ داخل و منابع فارسی منتشر شده در خارج از كشور كه به ایران ارسال می‌شد، زیر نظر وزارت انطباعات تأسیس شد.
فكر ایجاد اداره سانسور زمانی قوت گرفت كه كتابی فارسی در بمبئی نزد شاه بردند و ناصرالدین شاه از مشاهده اهانتهائی كه در آن نسبت به رجال، مقامات و علمای ایرانی شده بود، برآشفت. سپس با رهنمودهای محمد‌باقر صنیع‌الدوله (اعتماد‌السلطنه) وزیر انطباعات و موافقت توأم با تأكید ناصرالدین شاه اداره سانسور با هدف زیر نظر گرفتن آثار مطبوعه به صورت اداره‌ای زیر مجموعه وزارت انطباعات تشكیل گردید.
در اجرای شرح وظایف اداره سانسور، وزارت پستخانه نقش بسزائی داشت. این وزارتخانه كلیه مرسوله‌های مطبوعاتی را به محض ورود به كشور در اختیار اداره سانسور قرار می‌داد و این اداره نیز روزنامه‌های ارسالی را یك روز پس از دریافت و كتابهای ارسالی را ۴ روز پس از دریافت، به صورت مطالعه شده به پستخانه باز می‌گرداند. كتابها یا روزنامه‌های دارای مطالب «خلاف مصالح دولت علیه» بلافاصله مرجوع می‌شدند و سایر مطبوعات به مقصدهای مربوطه در داخل كشور ارسال می‌گردید.
این وضعیت تا نهضت مشروطیت كم و بیش ادامه داشت و طی آن وزارت انطباعات نهایت سانسور،‌تفتیش و اختناق را در عرصه قلم و بیان علیه صاحبان وسائل ارتباط جمعی به كار می‌برد. پس از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه (۱۴ مرداد ۱۲۸۵) قانون نویسان مشروطه كه خود بعضاً از اصحاب مطبوعات بودند، اصل سیزدهم قانون اساسی را به مطبوعات و آزادی قلم و بیان اختصاص دادند. این اصل با تأكید بر اینكه «هیچ امری از امور در پرده و بر هیچكس مستور نماند» سانسور و ممیزی مطبوعات را رد كرد. درنتیجه ماده سیزدهم قانون اساسی به عنوان سند آزادی روزنامه‌نگاران تلقی گردید. از این رو نهضت مشروطیت، بهار مطبوعات را رقم زد و دهها نشریه مثل قارچ از بستر این نهضت روییدند. برخی از آنها تنها یك شماره چاپ شدند، برخی در حد نام باقی ماندند و البته بسیاری نیز در تهران، رشت، مشهد،‌تبریز و اصفهان منتشر شدند. این نشریات عامل اصلی اطلاعات عمومی مردم از نهضت مشروطه و ابزار پیشبرد نهضت شدند.
علاوه بر این رشد آگاهیهای اجتماعی و سیاسی مردم كه زمینه‌ساز نهضت مشروطه گردید نیز تا حدودی نتیجه فعالیت روزنامه‌هائی است كه در بیرون از مرزهای ایران منتشر می‌شدند و به صورت قاچاق و به دور از چشم مأموران «اداره انطباعات» به دست مردم می‌رسیدند. روزنامه‌هایی چون اختر، قانون، حبل‌ المتین و ثریا كه در ابتدا در استانبول، مصر، بمبئی و لندن چاپ می‌شدند و از روزنه‌های فراوان مرز ایران به داخل كشور می‌آمدند از جمله مطبوعاتی هستند كه زمینه‌ساز بسیاری از تحولات سیاسی و اجتماعی شدند. پس از تدوین قانون اساسی و اختصاص اصل سیزدهم آن به موضوع آزادی قلم و بیان اولین قانون مطبوعات نیز كه به «قانون انطباعات» مشهور شد، در ۶ فصل و ۵۲ ماده بر لزوم آزادی كامل مطبوعات تأكید كرد. (۵ محرم ۱۳۲۶ ـ ۱۸ اسفند ۱۲۸۶) با این همه عمر آزادی قلم در عرصه مشروطه كم دوام و كوتاه بود. به قدرت رسیدن محمد‌علیشاه قاجار و به توپ بستن مجلس و سپس قتل روزنامه‌ نگاران آغازگر مجدد روزهای سخت مطبوعات بود. علاوه بر این نفوذ روسها در شمال و نفوذ انگلیس‌ها در جنوب عامل دیگری بر اعمال فشار بر مطبوعات درشمال و جنوب كشور شد. قانون مطبوعات هم در كابینه علاءالسلطنه دچار تغییراتی شد و از آن پس عواملی چون هتك سلطنت، افشاء طرح‌های نظامی، اختلال آسایش عمومی و دستاویزهائی برای تعطیل شدن مطبوعات و یا اعمال سانسور بر آنها گردیدند.
كابینه‌‌های دوران محمد‌علیشاه به خاطر اعمال فشار بر مطبوعات و قلع و قمع نویسندگان به شدت مورد نفرت افكار عمومی قرار داشتند به همین دلیل بخش بزرگی از تلاش آنها صرف یافتن راههای توجیه مقابله با ‌آزادی قلم در جامعه شده بود.
چند ماه پس از تصویب اولین قانون مطبوعات، واقعه‌ای رخ داد كه محمد‌علی شاه حداكثر استفاده از آن را برای موجه جلوه داده تصمیم خود در مبارزه با آزادی مطبوعات به كار بست. انتشار یك مقاله ضد اسلامی در روزنامه‌ای به نام حبل‌المتین و سپس توقیف آن و محاكمه پر سر و صدای مدیر مسئول این روزنامه كه درتابستان ۱۲۸۷ خورشیدی به وقوع پیوست رویدادی بود كه محمد‌علی شاه با بهره‌برداریهای گسترده تبلیغاتی راجع به آن توانست علاقه خود به قلع و قمع مطبوعات مخالفت را در جامعه توجیه كند.
روزنامه حبل‌المتین به مدیر مسئولی سیدحسن كاشانی روز ۱۳ رجب ۱۳۲۷ در سالروز ولادت حضرت علی(ع) و در ششمین شماره خود مقاله‌ای تحت عنوان «از افسد العالم فسدالعالم» به چاپ رساند و در آن پیشینه تاریخی ایران قبل از اسلام را دوران افتخار و شكوه نامید و از شكست ساسانی كه مقدمه‌ای بر ورود و نفوذ اسلام به داخل كشور شد به عنوان «هجوم بادیه نشین‌ها و عرب‌های وحشی سوسمار خوار جزیره‌العرب به ایران» یاد كرد و دوران پس از اسلام را دوران بدبختی ایران نامید و ...
چاپ این مقاله وهن‌‌انگیز و ضد اسلامی سبب شد كابینه سعدالدوله مبادرت به توقیف حبل‌المتین و محاكمه و مجازات مدیر مسئول آن كرده به دفاع از محدودیتهای وضع شده از سوی حكومت علیه مطبوعات بپردازد. این محدودیتها كم و بیش تا پایان عصر قاجار ادامه یافت.
با به قدرت رسیدن رضاخان پهلوی، مقررات سانسور به طور جدی‌تر از گذشته در كشور برقرار شد. مشهورترین عامل سانسور در عهد رضاشاه، فردی به نام «محرمعلی خان» بود. او تا سقوط رضاشاه در خدمت او بود ولی از شهریور ۱۳۲۰ تا كودتای ۲۸ مرداد كه فضای مطبوعاتی كشور نسبتاً باز و آزاد شده بود، منزوی و بیكار شده بود. پس از ۲۸ مرداد نیز سانسور و اختناق تا پایان عصر پهلوی با شدت ادامه یافت.

با استفاده از: نقش قلم در تاریخ مطبوعات ایران، ویژه‌نامه یاد، نشریه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، شماره ۸۱، پائیز ۱۳۸۵.