محله‌های قدیمی ، استان یزد

درباره معماری خاص اقلیم‌های گرم و خشك جهان، تحقیقات گسترده انجام گرفته و بافت و ساخت معماری ویژه منطقه یزد كه بارزترین نمونه این نوع معماری در جهان است، سهمی قابل ملاحظه از این تحقیقات را به خود اختصاص داده است.
گذشته از جذابیت و زیبایی خاص این معماری، تناسب آن با نیازها و شرایط اقلیمی - فرهنگی مردم منطقه نیز از ویژگی‌های ارزنده و جالب توجه آن است. نگهداری این جاذبه‌‌های بازمانده از قرن‌های گذشته و معرفی گسترده آن‌ها اقدامی كاملاً ضروری است. نمونه بارز این معماری، محله «فهادان» یا «یوزداران» است كه در گویش محلی جنگل یا محل یوزاران نامیده می‌شود. قدمگاه منسوب به حضرت امام رضا (ع) در این گذر واقع شده است.
در مركز هر محله، معمولاً حمام، بازارچه، آب‌انبار، مسجد، حسینیه، لرد، كارگاه‌های كوچك، جوی آب‌ (برای دسترسی به قنات) قرار دارد كه بسیاری از این امكانات هنوز پابرجا هستند.
محله‌ها همچنین با نوع معیشت مردم هویت پیدا می‌كنند. به عنوان مثال، بیشتر مسگرها در محله پشت باغ، بناها در محله تل و محله‌ خرمشاه، تجار در محله سهل بن علی و كوی گلچینان، نساج‌ها در محله‌های فهادان و شاه ابوالقاسم (شهاب‌‌الدین طراز) ساكن بوده‌اند. این ویژگی در شكل‌‌گیری فضاهای زیستی آن‌ها به نحوی بارز تأثیر داشته است.
در محله فهادان و شاه ابوالقاسم (كار خونه) فضای كارگاهی و نیمه زیرزمینی تولید پارچه منسوجات جزیی از فضای مسكونی و ساخت محله را تشكیل می‌دهد. معمولاً اعضای خانواده در تولید پارچه نقش دارند. گرچه بسیاری از دستگاه‌های شعربافی یعنی تولید پارچه به روش دستی، از بین رفته است اما روح تولید امروز نیز به صورت مكانیزه در این محله‌ها جریان دارد.
اقلیت‌های دینی نظیر یهودیان بیشتر در محله یهودی‌ها (محله‌ای به همین نام در جنوب مسجد جامع) ساكن هستند و كنیسه خاص خود را دارند. اما زردشتیان در طیف وسیعی از شهر ساكن بوده‌اند مثل محله پای خلف خانعلی، خرمشاه، نعیم‌آباد، اَهَرستان، كوچه بیوك، نرسی‌آباد (نصرآباد) محله تل، عیش‌آباد، خیرآباد، موبدان و كسنویه، كه البته هنوز هم زردشتیان ساكن این محله‌ها هستند.
از دیگر محله‌های مهم یزد می‌توان به محله سرجمع، محله‌ یعقوبی (معروف به یاقوبی)، محله سر دوراه، محله باجوردی، محله میر قطب، محله ‌مصلی، محله امام‌زاده، محله میدانشاه (میدان بعثت فعلی)، محله چهارمنار، محله‌ دومنار، محله شش بادگیری، محله خواجه خضر، محله دارالشفاء، محله لبِ‌خندق، محله پنبه‌‌كاران معروف به (پنبه گَلُون)، محله امیر چخماق (معروف به میر چخماق)، محله‌ قلعه كهنه و ... اشاره كرد.