از مهراب تا محراب

از دری كه بی‌شباهت به ورودی یك غار نیست، می‌گذرید. آرام و با احتیاط، پله‌هایی تاریك را پایین می‌روید. كمی كه چشم‌هایتان به تاریكی عادت كرد، راهرویی را می‌بینید كه در طرفین آن دو نیمكت سنگی طویل قرار گرفته است. راهرو را پیش می‌روید تا در پرتو نوری اندك که از روزن سقف می‌تابد ، نقش برجسته‌ای را بر دیوار روبه‌رو ببینید؛ نقشی كه جوانی را نشان می‌دهد با كلاه مخروطی بر سر و لباس‌های بادبانی بر تن. جوان بر پشت گاو مقدس زانو زده و منحزین حیوان را در یك دست و دشنه ای در دست دیگر دارد كه به گردن حیوان فرو برده است. او «مهر» است و این جا معبد یا پرستشگاه پیروان مهر كه «مهرابه» نامیده می‌شود. مهر یا میترا خدایی بوده كه پرستش او در غرب تا شمال انگلستان و در شرق تا هند، هزاران سال رواج داشته است و هنوز مورد احترام زردشتیان است. پیروان مهر، او را فرشته مهر و دوستی و عهد و پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می‌پنداشته‌اند. آنها بر این عقیده بودند كه مهر در غاری متولد شده است. از این‌رو هر جا غاری می‌یافتند، در آن به پرستش و نیایش مهر می‌پرداختند و آن مكان را «مهرابه» می‌گفتند. این غارها مظهر طاق آسمان و به عبارت دیگر، كل كائنات بودند. در نزدیكی این معابد طبیعی یا در آن، می‌بایست آبی روان وجود می‌داشت. با این حال،‌ پسوند «آبه» كه به «مهر» افزوده شده، به معنای آب نیست و به احتمال ، معنی ساختمان طاقدار و گنبد می‌دهد. در شهرها یا جلگه‌ها كه غاری یافت نمی‌شد، این معابد را در زیر زمین بنا می‌كردند. مهرابه‌ها به یاری پلكانی طولانی، به سطح زمین می‌رسیدند. این معابد از نور خارج استفاده نمی‌كردند و پنجره‌ای نداشتند، اما روزنه‌ای روی سقف یا گنبد آنها تعبیه می‌شد تا نور خورشید مستقیما بر تصویر مهر یا میترا بتابد. معمولا مهرابه در سمت مشرق ساخته می‌شد تا اولین پرتوهای خورشید وارد آن شود. پیروان آیین مهر، طاق معابد یا مهرابه‌های خود را چون آسمان می‌آراستند و با تصاویری از ستارگان زینت می‌دادند. آنها بر دیواره‌های معبد نیز تصویرهای فراوانی را نقش می‌كردند. تزیین حاشیه معبد هم به وسیله گل و گیاه انجام می‌گرفت تا گویای تاثیر شگفت‌انگیز عمل قربانی گاو باشد. قربانی گاو، در این آیین، نماد آفرینش است و مرگ گاو، حیاتی نو را می‌آفریند. به اعتقاد آنها وقتی گاو به حالت تشنج می‌افتد، خونی كه از بدن حیوان جاری می‌شود، گندم‌ها را آبیاری و تغذیه می‌كند. اساسا قربانی گاو، مهمترین و برجسته‌ترین رسم دینی در آیین مهر یا میتراست. در اكثر معابد مهری نیز صحنه‌ای از گاوكشی با نقوش برجسته وجود دارد. در مهرابه‌ها كنار تصویر مهر و گاو، ماری هم دیده می‌شود كه از زمین سر برآورده است تا خونی را كه موزان كرده، بمكد. سگی هم به سمت جراحت، حمله‌ور شده است. همچنین عقرب یا كژدمی در این نقش برجسته‌ها وجود دارد كه درحال نیش زدن به آلت تناسلی حیوان است. در این تصویر نمادین، نیروهای خیر به صورت سگ مجسم شده‌اند و نیروهای شر نیز به شكل مار و كژدم تجسم یافته‌اند كه بر سر منبع حیات، یعنی خون و نطفه زندگی بخش گاو، می‌جنگند. در بعضی از مهرابه‌ها، در پای تصویر مهر، دو آتشدان هم دیده شده است. در كنار در ورودی نیز ظرف پایه داری پر از آب تبرك شده، قرار داشته است. همچنین گاهی پلكان به اطاقی ختم می‌شده كه در آن، پیروان آیین مهر، خود را برای نیایش آماده می ساختند و از آنجا به محوطه اصلی وارد می شدند.
مهرابه‌های مشهور جهان
یكی از مهرابه‌های مشهور جهان، پرستشگاهی در بخش زیرین كلیسای سنت پرسیك، روی تپه آوانتن رم است. این معبد از تالاری تشكیل شده است كه در آن یك راهرو مركزی و دو نیمكت در طرفین آن وجود داشته است. روی دیوارهای جانبی، تصاویری از مراسم تشرف بلندپایگان، نقاشی شده كه اكثر آنها به صورت شیر، نشان داده شده‌اند. در انتهای ردیف نیمكت‌ها نیز تصاویر مشعلداران دیده می‌شود. در صحن مهرابه هم نقشی از میترا یا مهر وجود دارد كه گاوی را قربانی می‌كند. مهرابه مهم دیگری نیز نزدیك والبروك در شهر لندن قرار دارد. این پرستشگاه ابعاد نسبتا كوچكی دارد (۱۸×۷ متر) و رو به مشرق ساخته شده است. صحن این مهرابه، یك كلیسای كوچك را به ذهن تداعی می‌كند.معبد فوق در سال ۱۵۰ میلادی بنا شده و تا قرن چهارم مورد استفاده بوده است. معبد مریدا در ایالت لوزیتانی اسپانیا از دیگر مهرابه‌های مشهور جهان به شمار می‌رود. در این پرستشگاه فقط یك نقش برجسته یافت شده كه صحنه غیر متعارفی را نشان می‌دهد؛ سه نفر مقابل میزی دراز كشیده‌اند، روی این میز خوراكی (نان و شاید گوشت) نهاده شده است و در طرفین آنها دو شبح دیده می‌شود كه ملبس به روپوشی بلند هستند. در سمت چپ این افراد، انسان دیگری دیده می‌شود كه در حال نزدیك شدن به آنهاست و یك سینی در دست دارد كه سر گاوی در آن قرار دارد. معبد دیگری نیز در ناحیه دویچ آلتن بورگ نزدیك وین یافت شده است. این مهرابه ۲۳ متر طول و هشت متر و نیم پهنا دارد و نقش برجسته‌ای در آن وجود داشته كه تكه‌تكه شده، ولی قطعاتی از آن به دست آمده است. از دیگر پرستشگاه‌های آیین میترایی كه شهرتی جهانی دارد، باید معبد سارمیز كتوزا در رومانی را نام برد. این مهرابه كه در سال‌های ۱۸۸۳_۱۸۸۱ كشف شده، بزرگ‌ترین پرستشگاه مهری جهان است و ۲۶ متر طول و ۱۲ متر عرض دارد.
مهرابه‌های ایران
اگرچه در ایران هم از تعدادی مهرابه نام برده شده است، اما هیچ كدام از این معابد، ویژگی‌های یك معبد مهری را ندارند؛ از جمله صحنه كشتن گاو توسط میترا كه از ملزومات هر مهرابه‌ای محسوب می‌شود. یكی از این اماكن منسوب به مهرابه، در دو كیلومتری روستای بادام‌یار در آذرشهر آذربایجان وجود دارد. در این بنای صخره‌ای دایره‌ای شكل كه سقف آن به صورت گنبد مخروطی است، نقشی از مهر دیده نمی‌شود. از طاق بستان، معبد آناهیتای بیشاپور و معبد كنگاور نیز به عنوان مهرابه یاد شده است. با این وجود، اداره میراث فرهنگی مراغه، در بروشوری كه چاپ كرده، از معبدی در ۴ كیلومتری جنوب شهر مراغه، با عنوان «معبد مهر» نام برده است. این مهرابه در روستای ورجوی واقع شده و پیروان آیین مهر، آن را با تراشیدن قطعه سنگی عظیم از جنس شیست، با دهانه‌ای به عرض ۵/۴ متر به وجود آورده‌اند. از دیگر معابد آیین مهر در مراغه، می‌توان به غارهای دست كند تپه رصدخانه اشاره كرد. البته این مهرابه و مهرابه روستای ورجوی، در حال حاضر به محلی برای تخلیه زباله و رفع حاجت تبدیل شده‌اند! در باب مهرابه‌ها می‌توان از مناظر و زوایای دیگری نیز به بحث پرداخت؛ از جمله درباره تشابه واژگانی و كاربردی «مهرابه» و «محراب» كه محل چالش‌های فراوانی بوده، اگرچه اكثر پژوهشگران بر این اعتقادند كه بین این دو واژه، ربط و نسبتی وجود دارد.چنان چه دکتر پرویز ورجاوند ، پژوهشگر نام آشنا ، در گفت و گو با نویسنده این مطلب می گوید : در قالب مهرابه ها ، قوس دسته زنبیلی سقف ، مکانی را ایجاد می کند که در آن جا " مهر " خنجر را بر گردن گاو گذاشته است این ساختار را به گونه ای دیگر در بیشتر محراب های مساجد ایرانی هم شاهد هستیم ؛ یعنی در این محراب ها یک عقب نشستگی در دیوار جنوبی ( جهت کله ) ایجاد شده و در آنجا ما شاهد آن نیم قوسی هستیم که در مهرابه ها وجود دارد. وی درباره شباهت مهرابه ها و محراب ها می افزاید: در آیین مهری ، مراسم در درون مهرابه صورت می گیرد. در مساجد هم آیین عبادی ، چه برای نمازگذار به تنهایی و چه برای نمازجماعت و اقتدا به امام جماعت ، در جهت قبله و در برابر محراب است. دکتر ورجاوند معتقد است : آیین مهر برتمام ادیان جهان تاثیر فراوانی گذاشته است. به ویژه آیین مسیحی که بسیاری از جنبه های بنیادین آن ، تحت تاثیر آیین مهری است. بنابر این ، قرار گرفتن ایرانیان مسلمان در مکانی رو به قبله که در شکل و شمایل محراب صورت گرفته است ، به احتمال زیاد ، بی تاثیر از پدیده مهرابه ها نیست. وی در پایان ، در باب تشابه واژگانی" مهرابه " و " محراب " می گوید : من ترجیح می دهم و منطقی تر می بینم که واژه محراب را بر گرفته از واژه مهرابه بدانم . با این حال ، عده ای معتقدند که محراب در مساجد اسلامی ، محل حرب بوده و ارتباطی با مهرابه ندارد. عبارت پایانی ورجاوند نیز بر همین مسأله صحه می گذارد که این موضوع ، هنوز به نقطه روشنی نرسیده و همچنان محل مناقشه و تردید است. این بحث می تواند دستمایه یک پژوهش مبسوط و همه باشد و بی تردید در نوشتار ما نمی گنجد ؛ چرا که در اینجا قصد ما گشت و گذاری کوتاه در مهرابه ها بوده وبس.
منابع:
۱ _ سجادی، علی، سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول، جلد اول، سازمان میراث فرهنگی كشور، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۵.
۲ _ بهار، مهرداد، از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، نشر چشمه، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۷.
۳ _ هینلز، جان، شناخت اساطیر ایران، مترجمان: ژاله آموزگار _ احمد تفضلی، كتابسرای بابل و نشر چشمه، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۱.
۴ _ ورمازرن، مارتن، آیین میترا، مترجم: بزرگ نادرزاد، نشر چشمه، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۲.
۵ _ گروه حامیان میراث فرهنگی اروین، روزنامه ایران، چهارشنبه، ۶ خرداد۱۳۸۳ .

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران