قواعد بنا و تکوین شخصیت مسلمان

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ‏
«إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً‏» الاحزاب/۳۵
آیه فوق‌الذکر جامع صفات و ویژگی‌هایی است که با کسب آنها مردمان در هر جامعه‌‌ای می‌توانند در کمال آرامش و کرامت و آزادی و رعایت حقوق متقابل همدیگر زندگی سعادتمندانه‌ای داشته باشند تنها زنده نباشند بلکه زندگی کنند و پروانه‌وار در کنار گلهای رنگارنگ هر روز را بهتر از دیروز بگردانند.
گر نشان زندگی جنبندگی است
خار صحرا هم سراسر زندگی است
هم جعل زنده است و هم پروانه لیک
فرقها از زندگی تا زندگی است
این آیه بیانگر ده ویژگی‌اساسی یا ده قاعده اساسی برای رسیدن به کمال و سعادت دنیوی و اخروی است این قواعد عبارتند از:
۱) اسلام (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ)
۲) ایمان (وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ)
۳) قنوت (وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ)
۴) صدق (وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ)
۵) صبر (وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ)
۶) خشوع (وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ)
۷) صدق (وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ)
۸) روزه (وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ)
۹) حفظ آبرو (وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ)
۱۰) ذکر کثیر (وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ)
این نکته را پیشاپیش یادآور می‌شویم که آیه کمال صراحت به این حقیقت اشاره می‌کند که زنان و مردان در مسیر کسب فضائل و ارزشهای فکری، روحی، اخلاقی، اجتماعی، و...
مساویند و تمامی استعدادهای لازم جهت نیل به کمالات شخیتی به هر دو اعطا گردیده است و هیچکدام از آن دو (زنان و مردان) در این راستا کمبودی ندارند لذا اگر کسی دچار رکود و جمود شود معذور هم نیست و قطعاً مورد محاسبه خداوند قرار خواهد گرفت.
با پیدا شدن این ویژگی‌ها در هر کسی (زن یا مرد) آن فرد عناصر اصلی تکوین و تکمیل شخصیت را یافته و شخصیتی کمال یافته قلمداد می‌شود و چنین شخصیتی می‌تواند بعنوان فردی ربانی به تعبیر قرآن به تربیت دیگران همت بگمارد.
● اما بیان قوعد بصورت جداگانه و مختصر:
۱) اسلام
به معنی سالم گردانیدن شخصیت از ناسلامتی‌های مختلف فکری- روحی، جسمی و ... و راه سالم گردانیدن هم تبعیت خالصانه از منهج و برنامه خداوند است.
اما مفردات اسلام همچنانکه در حدیث صحیح پیامبر (ص) وارد است عبارتند از:
ـ شهادتین
ـ اقامه نماز
ـ ایتاء زکات
ـ روزه رمضان
ـ حج خانه خدا به شرط استطاعت (روایت امام مسلم)
۲) ایمان
که دارای دو رکن شناخت و تسلیم می‌باشد ایمان در حقیقت نتیجه اسلام می‌باشد چرا که آرامش نتیجه سلاقی است تا انسان سالم نباشد امنیت و آرامش نخواهد داشت لذا هرچه سلامتی کاملتر باشد آرامش هم کاملتر خواهد بود.
۳) قنوت
به معنی دوام در اطاعت و بندگی است قنوت هم نتیجه و ثمره طبیعی اسلام و ایمان است لذا هر کدام از این قواعد به شکلی زمینه ساز اتصاف به قاعده بعدی خود می‌باشند قانت کسی است که راضی به اوامر خداوند و دوری کننده از نواهی او بصورت مستمر می‌باشد و قنوت هم مستلزم اراده‌ای آزاد و مختار است چرا که قنوت با اکراه و اجبار قنوت نیست.
۴) صدق
معیار قبول و عدم قبول هر عملی است چرا که در روز قیامت تنها صدق صادقین است که برای آنها نافع است " هَذَا یَوْمُ یَنفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ" اما درجات صدق عبارتند از: صدق با خدا، صدق با نفس، صدق با مردم و ... عدم وجود ایمان و بقیه فضائلی که در آیه به آنها اشاره شده است.
۵) صبر
که همانا نفس را مطیع امر شرع و عقل گردانیدن است و ملاک رسیدن به همه‌ی ارزشهاست و صبر را اقسامی است از جمله صبر بر معاصی و شهوات، صبر بر طاعات و عبادات و صبر بر مصائب و مشکلات، صبر بر تربیت افراد و ...
اجر صابرین با توجه به آیه ۱۰ از سوره زمر بی حد و حساب است " إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ"
۶) خشوع
عملی قلبی است و همراه با خاشع شدن دل، اعضاء هم خاشع می‌شوند خشوع در نتیجه رعایت حدود و پرهیزگاری (تقوی) تحصیل می‌شود و نتیجه و ثمره طبیعی پنج ویژگی قبلی است.
۷) صدقه
عبارت است از هر آنچه انسان می‌بخشد و بوسیله آن ایمان خود را تصدیق می‌کند نام دیگری از نامهای زکات در قرآن صدقه است و متصدقین کسانی هستند که در راستای تصدیق ایمان هر آنچه را که ضرورت و نیاز باشد کریمانه تقدیم می‌کنند و البته صفت تصدیق هم تجلی دیگری از وجود و بروز صفات شش‌گانه پیشین می‌باشد چرا که تا فردی صاحب خصائص شش‌گانه مقدم بر تصدیق نشود نمی‌تواند متصدق واقعی گردد. متصدق کسی است که شکر نعمات خداوند را به کاملترین صورت بجای می‌آورد.
۸) روزه:
وسیله‌ای برای کنترل و به تعادل رسانیدن دو شهوت بطن و فرج می‌باشد اگر انسان در این دو زمینه موفق به تعدیل شهوت گردید در سایر زمینه‌ها هم موفق خواهد شد و یکی از مؤثرترین عبادات در این راستا روزه می‌باشد و روزه هم در واقع نتیجه اتصاف انسان به ویژگی‌های هفتگانه پیشین می‌باشد.
۹) حفظ آبرو
به عبارتی یعنی دوری گزیدن از وقوع در دام زنا می‌باشد و البته این مشروط به رعایت حدود خداوند در مراحل مقدماتی است یعنی دوری از نظر به نامحرم و هرگونه ارتباط نامشروع و خلوتهای غیر مجاز و اختلاطات خارج از حدود خداوند چون هر کدام به صورتی آبروی انسانها را به خصر می‌اندارند و زن و مرد به یک اندازه و بلکه زنان بیشتر در راستای به تعدیل کشاندن زمینه‌های زنا مسؤولیت دارند.
۱۰) ذکرکثیر:
همانا مشغول شدن به خداوند و ذاکر نمودن تمامی اعضاء از زبان آغازیدن و به دل رسیدن چرا که تا زبان ذاکر نگردد قلب خاشع نمی‌شود و تا قلب خاشع نشود اعضا و جوارح منقعل نمی‌شود. ذکر یعنی مقابله کردن با هرگونه مظاهر غفلت ذکر یعنی اسباب فلاح و رستگاری را فراهم کردن، اما اینکه چرا در میان همه‌ی قواعد ذکر مقید به صفت کثیر شده‌است بدین علت است که اصل در ذکر این است که همه‌ی حیات و حالات انسان را فرا گیرد. ابو سعید خدری (رض) می‌گوید: هر کس خانواده‌اش را شب بیدار کند و با هم چهار رکعت نماز را به جماعت بخوانند جزء ذاکرین کثیر محسوب می‌شود، اسلام به زن و مرد در باب کسب فضائل و ارزشها یکسان می‌نگرد و به هر کدام از آن دو خداوند استعداد برابر بخشیده است به همین علت است که در این آیه میان مسلمین و مسلمات و همچنین بقیه ویژگی‌ها و صفات رابطه برقرار کرده و همه را در کنار یکدیگر همدیگر قرار داده است و این بیانگر آن است که شریعت اسلام در احکام و قانونگذاری و کسب ارزشها میان زنان و مردان تفاوتی قائل نیست.
همچنین برای تکامل شخصیت زنان و مردان هر کدام باید در راستای کسب ارزشها و فضائل کوشا باشند
نکته دیگر اینکه هر صفتی از که در انسان پیدا شود زمینه ساز اتصاف به صفت و ویژگی بعدی خود خواهد بود و به این ترتیب که هر کس صاحب صفت اسلام شود زمینه را برای اتصاف به صفت ایمان فراهم کرده و هر کس که صاحب دو صفت اسلام و ایمان گردد زمینه اتصاف به صفت قنوت را فراهم نموده همچنین هر کس صاحب سه ویژگی اسلام، ایمان و قنوت شود یقیناً‌ باید اهل صداقت با خداوند و خود و مردم شود و با کسب این چهار ویژگی انسان نیازمند ویژگی پنجم یعنی صبر می‌باشد چرا که با سلاح صبر است قادر به ادامه مسیر و طریق می‌شود.
با ملحق شدن به صفت صابرین و صابرات انسان آمادگی التحاق به صفت خاشعین و خاشعات را پیدا می‌کند و خشوع قلب مقدمه خشوع اعضاء و جوارح است و هر کس که بتواند صاحب شش ویژگی‌مقدماتی در آیه گردد از شح و بخل پاک شده و اهل تصدیق و صدقه دادن می‌گردد.
و با این حضال و ویژگی‌هاست که انسان می‌تواند با قوت و اراده‌ای پولادین صائم شده و به اجر مخصوص صائمین و صائمات نائل گردد چرا که خالصانه ترین عبادت که شیطان کمترین نصیب از آن را دارد روزه است و با کسب ویژگی‌های هشتگانه که روزه پایان بخش آنها و کنترل کننده شهوت بطن و فرج است زمینه برای حفظ فرج فراهم گشته و لذا انسان به صفت حافظین فروج و حافظات ملحق می‌شود و در نهایت بعد از کسب عفت ظاهر و باطن و رسیدن به تعالی شخصیتی است که توفیق ذاکر کثیر شدن و اتصال محکم برقرار شدن با خداوند فراهم می‌گردد و درهای پیروزی و توفیق و سعادت در دنیا و آخرت به روی انسان گشوده می‌شود چرا که متصفین به صفات فوق علاوه بر بهره‌مند گشتن از برکات این فضائل در دنیا از مغفرت و اجر عظیم در آخرت برخوردار می‌شوند
● "دروس تربیتی برگرفته از این آیه"
۱) مسلمان نمی‌تواند کامل باشد مگر اینکه صاحب این صفا دهگانه گردد.
۲) هر کدام از این ویژگی‌ها مکمل ویژگی ‌دیگر می‌باشد و با اتصاف مردان و زنان به این فضائل در جامعه مصونیت از خطا و انحراف بیشتر می‌شود و سلامت روحی و روانی تضمین می‌شود.
۳) نقص و تصور در هر کدام از ویژگی‌ها دال بر وجود تصور در تکمیل و تحصیل ویژگی سابق می‌باشد و نشانه تکمیل آن این است که انسان به صورت طبیعی ویژگی ‌بعدی را تحصیل نماید مثلاً هر مسلمانی مؤمن نیست چرا که ایمان اخص از اسلام است و هر مؤمنی هم قانت نیست زیرا قنوت اخض از ایمان است و به همین ترتیب
۴) کسانی که حرص بر کسب فضائل دهگانه در این آیه هستند به دو نوع جزا و پاداش می‌رسند
ـ دنیوی که کسب محبوبیت در میان مردم است و اینکه آنها هم مردم را دوست دارند و پیام آوران امنیت و آرامش در جامعه هستند،
ـ اخروی که همانا کسب مغفرت برای گناهان و تحصیل اجر عظیم که همانا جنّت و رضوان است.
۵) سرمایه تمام کسانی که در مسیر دین و دعوت تلاش می‌کنند اتصاف به صفات دهگانه‌ای است که بعضی از علماء از آنها به درجات و مقامات دهگانه یاد کرده‌اند همچنین داعیان راه خدا از همه کس به ارزش آراستن شخصیت به این ویژگی‌ها واقف‌ترند و تکلیف دعوی و تربوی حرکت آنها در این راستاد زمینه سازی برای آراسته شدن شخصیت آحاد جامعه به این فضائل است و بهترین وسیله در این رابطه برای تشویق دیگران به کسب این فضائل همانا آراستن شخصیت خود به این صفات است و اینکه خوشبختی دنیا و آخرت انسانها متضمن کسب این ارزشهاست. ریشه تمامی اختلافات و کشمکش‌های خانوادگی و اجتماعی ناشی از فقدان این خصال در افراد جامعه است.
۶) نقش زنان در این مورد کمتر از مردان نیست بلکه هر دو مکمل یکدیگرند چرا که خداوند زنان و مردان را در کنار یکدیگر قرار داده و این می‌رساند که زنان و مردان دارای تأثیر و تأثر متقابل بر روی همدیگرند. زنان آنچنان مورد توجه و اهتمام اسلام هستند که در هر مقطعی از مقاطع حیاتشان خداوند زمینه رسیدن به کمال شخصیتی رابرایشان فراهم آورده در مقطعی پاداش کسی را که دخترش را درست تربیت کند و احترام بگذارد بهشت قرار داده در مقطع دیگر به عنوان خواهری مورد اکرام و احترام برادر است در مقطع دیگر به عنوان همسری مورد اکرام و احترام شوهر است و در مقطع دیگر به عنوان مادر مورد احترام فرزندان می‌باشد و همچنین در مقام خاله و عمه بودن هم جایگاه مادر را پیدا می‌کند و در نهایت به عنوان مادر بزرگ در اوج احترام و تقدیر است.
خلاصه مطلب اینکه زن مسلمان در تکوین و ساختن خانواده مسلمان مانند مرد صاحب نقش و جایگاه ویژه خود می‌باشد به شرطی که او هم مانند مردان از خصال و ویژگی‌های مذکور در آیه ۳۵ از سوره احزاب برخوردار شود.
باشد که بتوانیم با همتی والا و عزمی راسخ و نیتی خالص قبل از فرا رسیدن اجل محتوم قواعد کمال و تکوین و تکمیل شخصیت ایمانی را بر خود تطبیق نموده و دیگران را عملاً به سوی این ارزشها و تحصیل آنها راهبر و هادی شویم.
بازپران کن حمام روح گیر
در ره دعوت طریق نوح گیر
دعوتی می‌کن برای کردگار
با قبول و رد خلقانت چکار

محمود ویسی ـ دکترای فقه‌ تطبیقی از دانشگاه‌ ام‌درمان سودان

منبع : پایگاه اطلاع رسانی اصلاح