احتیاط کنید! جاده لغزنده است

ارتباط جامعه پزشکی با مردم در عصر حاضر به سمتی می‌رود که بیماران بیش از گذشته با حقوق خود آشنا می‌شوند. به همین لحاظ دیگر نمی‌توان انتظار داشت که اشتباهات پزشکان نادیده انگاشته شود و مورد پیگیری قرار نگیرد. آشنایی با حقوق و از طرفی جذاب بودن موضوع خطاهای پزشکی برای وکلا، موجب شده تا همه روزه پرونده‌های پزشکی زیادی از سوی مراجع ذی‌صلاح قضایی مورد بررسی قرار بگیرند. اما آنچه در کنار این پیگیری‌ها مهم است، آن است که بدانیم خطاها و اشتباهاتی که در نظام سلامت وجود دارد، بسیار مهم‌تر از خطاهایی است که ممکن است از سوی هر پزشکی در طی دوران طبابتش به صورت موردی سر بزند.
● ریشه خطاهای پزشکی
۱)خطای رانشی:
نوع علم پزشکی به گونه‌ای است که محفوظات در آن نقش مهمی را ایفا می‌کند. در صورتی که پزشکی کمتر سراغ کتب مرجع و علمی برود، به مرور زمان بسیاری از آموخته‌هایش را فراموش خواهد کرد. ضمن آنکه گسترش سریع علم پزشکی (عنوان می‌شود که علم پزشکی هر ۲۰ ماه دو برابر می‌شود) موجب می‌شود تا اگر پزشک خود را به روز نکند، نتواند از آخرین شواهد علمی استفاده کند. بنابراین اگر پزشک برای مرور دانسته‌ها و به روز کردن علم خود وقت کافی نگذارد، به طور قطع در طبابت اشتباهاتی را مرتکب خواهد شد. پس با توجه به نوع این خطاها درمی‌یابیم که آنها قابل اجتناب هستند و با استفاده از ساز و کارهایی چون آموزش مداوم پزشکان می‌توانیم آنها را کاهش دهیم. اما متاسفانه مشاهده می‌کنیم که بخش زیادی از خطاهای پزشکی که امروزه در جامعه با آنها مواجه می‌شویم، از این گروه هستند، هر چند که بسیاری از آنها به آسیب‌ و زیان بیماران منجر نمی‌شوند و متعاقبا مورد پیگرد قضایی نیز قرار نمی‌گیرند. تجویز آنتی‌بیوتیک‌های بی‌مورد یا درخواست اقدامات پاراکلینیکی بدون وجود اندیکاسیون علمی، از جمله این گونه خطاها هستند. هر چند که موارد زیادی از این گونه خطاها هم هستند که موجب آسیب‌های جبران‌ناپذیر برای بیماران می‌شود.
۲) خطا در قضاوت بالینی:
علم پزشکی در کنار دانش آن جنبه‌های تحلیلی و شناختی نیز دارد. این جنبه‌ها نیازمند برخورداری از درک و نوعی بینش بالینی است. به فرض آنکه یک پزشک، مبنای دانشی خوبی داشته باشد، لزوما نمی‌توان انتظار داشت که قضاوت بالینی خوبی نیز داشته باشد. چون تفاوت بالینی، با سطوح بالای شناختی افراد مرتبط است. خیلی اوقات به دلیل پیچیده بودن قضاوت بالینی در صورتی که پزشک همه اقدامات لازم درمانی و پاراکلینیکی را درست انجام داده باشد و درنهایت نتوانسته باشد تصمیم درستی براساس آنها اتخاذ کند، از خطای وی چشم‌پوشی می‌شود. این امر به لحاظ غیرقابل اجتناب بودن برخی اشتباهات در مسیر تحلیل داده‌ها و قضاوت بالینی است. متاسفانه مهارت‌های مرتبط با قضاوت بالینی در دوران تحصیل کمتر به پزشکان آموزش داده می‌شود. برای مثال، شیوه دخیل کردن نتیجه یک تست تشخیصی در فرآیند تصمیم‌گیری و آثار نتایج آزمون‌ها روی احتمالات پیش آزمون، مواردی هستند که کمتر در فرآیند آموزش پزشکی به آنها پرداخته می‌شود. آستانه تست‌های تشخیصی، آستانه درمان و مواردی از این دست از جمله آموزه‌هایی هستند که اگر در دوران تحصیل برای ارتقای توانمندی تحلیل و تصمیم‌گیری بالینی پزشکان به آنها یاد داده شود، کمک شایانی به کاهش این گونه خطاها خواهد کرد.
اما در کنار همه این موارد به لحاظ پیچیده بودن فرآیند قضاوت بالینی و تحلیل داده‌ها مجبور می‌شویم که از دانش بیوانفورماتیک استفاده کنیم. نرم‌افزارهای کمک‌کننده در تصمیم‌گیری بالینی از جمله ابزارهایی هستند که برای حل این مشکلات امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرند. توجه کنید که این نرم‌افزارها تصمیم‌گیری نمی‌کنند اما به پزشکان در فرآیند تصمیم‌گیری کمک می‌کنند.
۳) خطا در اجرا:
سومین گروه خطاهای پزشکان را می‌توان به مقوله‌ اجرای تصمیمات آنها نسبت داد. چرا که یک پزشک دارای دانش کافی اگر تشخیص درستی برای بیمار مطرح کند و تصمیم درستی را نیز اتخاذ کند، باید بتواند آن را به خوبی به اجرا بگذارد. اگر در مرحله اجرا پزشک اشتباهی مرتکب شود، مراحل قبلی نیز بی‌فایده خواهند بود. برای مثال، پزشکی که توانسته یک آپاندیسیت حاد را به درستی براساس علایم بالینی و شرح حال و پاراکلینیک تشخیص دهد و برای درمان عمل جراحی را توصیه کند، اگر پزشک جراح در حین آپانوکتومی به اجزای درون شکم آسیب برساند، نوعی از خطا را مرتکب شده است که مرتبط با مهارت‌های اجرایی وی است. خطاهای اجرایی خود بر دو نوع هستند. یک گروه، خطاهایی هستند که به صورت ناخواسته و با وجود تسلط پزشک رخ می‌دهند. از این خطاها با عنوان «لغزش» یاد می‌کنیم. برای مثال، پزشک جراح در حین عمل جراحی، یک شریان را قطع کند یا آنکه در حین کوله سیستکتومی مجرای صفراوی مشترک را قطع کند. گروه دیگر خطاهای اجرایی ناشی از ضعف پزشک و عدم تسلط وی بر اجرای یک پروسه است. برای مثال، پزشکی که در انجام لاپاروسکوپی مهارت کافی ندارد و یا در حین آندوسکوپی به ارگان‌های بیمار آسیب می‌رساند.
● خطاهای سیستم را دریابیم
همان‌طور که عنوان شد، در کنار خطاهایی که هر یک از پزشکان در طول دوره طبابت‌شان مرتکب می‌شوند، علت‌های زمینه‌ساز فراوانی وجود دارند که موجب می‌شوند پزشکان در شرایطی قرار بگیرند که احتمال سرزدن خطا از آنان بالا باشد. پس اگر به جای آنکه گریبان هر پزشکی را که خطا می‌کند بگیریم، به سراغ این عوامل برویم موثرتر عمل کرد‌ه‌ایم. این‌گونه برخورد را «تحلیل علل ریشه‌ای خطاها» می‌نامند. بیشتر پزشکان شرایطی مانند کم‌ بودن پرسنل کاری اورژانس یا درمانگاه، طولانی بودن ساعات شیفت‌های کاری، خستگی زیاد، کم‌بودن نور محیط، تجهیزات غیراستاندارد، پرسنل کم‌مهارت و.... را از جمله عواملی می‌دانند که موجب افزایش خطاهای آنان می‌شود.
بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته با پیگیری این علل ریشه‌ای از هر خطایی که در جامعه بروز می‌کند به دلیل آنکه ریشه ناکارآمدی‌ها را مشخص می‌کند، استقبال می‌کنند. این نوع رویکرد، یک نوع رویکرد نظام‌مند به خطاهای سیستم است. در این رویکرد به جای آنکه افراد را سرزنش کنیم و با مجازات کردن آنها خیال خود را آسوده کنیم، برای سیستم در قبال هر خطا یک وظیفه تعیین می‌شود. وظیفه سیستم آن است که اشتباهات را در خود بیابد و آنها را اصلاح کند. این رویکرد نظام‌مند است که باعث می‌شود اگر شرایط مستعدی برای وقوع دوباره اشتباه فراهم است، تغییر کند تا شاهد رخ دادن اشتباه مشابه دیگر نباشیم.

منبع : هفته نامه سپید