ایرانیان باستان: متالورژهایی زبردست!

چندی پیش در میان گزارشات و خبرهای سایت خبرگزاری میراث فرهنگی، مطالبی مشاهده کردم که خبر از پیشینه تاریخی علم متالورژی و ریخته‌گری در ایران باستان داشت. تصمیم گرفتم که حتماً خبر اکتشافات اخیر را با خوانندگان گسترش صنعت در میان بگذارم. البته این مطالب مشتی از خروار است. امیدوارم به همان اندازه که برای من جالب بود، مورد توجه شما هم قرار بگیرد.
●كارگاه‌های فلزگری در تپه معمورین:
كارگاه‌های فلزگری، قالب‌های خاص تولید محصولات فلزی، شمش‌های تهیه شده از قالب‌های ورز داده شده، كوره‌های استوانه‌ای با سوراخ‌های متعدد در بدنه آن، یافته‌هایی است از تپه معمورین که نشان ازغنای صنعت فلزگری و مركز صدور محصولات به سایر نقاط ایران در سه هزار سال پیش از میلاد دارد.
كارگاه‌های فلزگری، قالب‌های خاص تولید محصولات فلزی، شمش‌های تهیه شده از قالب‌های ورز داده شده از نوعی گیاه مخصوص و حجم عظیمی كنستانتره (فلز تغلیظ شده) به اندازه نخود، كوره‌های استوانه‌ای با سوراخ‌های متعدد در بدنه آن، یافته‌هایی است كه ۱۵ سال پیش از تپه ناشناخته‌ای به نام معمورین كه اكنون در فرودگاه بین‌المللی امام قرار گرفته، به دست آمد كه به گفته سرپرست گروه كاوش این تپه تاریخی، بررسی آنها از غنای صنعت فلزگری و مركز صدور محصولات به سایر نقاط ایران از جمله اریسمان نطنز در سه هزار سال پیش از میلاد خبر می دهد.
قالب‌های دو طرفه منحصر به فردی كه از یك سوی آن ابزار چرم چون گزن و كاتر و از سوی دیگر نیزه و خنجر تولید می‌شد، قالب‌های منحصر به فرد دیگر در میان خیل كثیر قالب‌های ریخته‌گری که به شكل قایق و برای تولید ابزاری خاص به كار برده می‌شدند، از دیگر آثار كشف شده می باشند؛ این آثار نشان از پیشرفت مردم سفال خاكستری در فن صنعتگری دارد.
افزون بر قالب‌های یافت شده از تپه معمورین، قطعات شكسته شمش‌هایی یافت شد كه در قالب‌های مخصوصی ساخته می‌شدند تا در صورت لزوم ذوب شده و با استفاده از قالب‌های دیگر، تبدیل به ابزار مورد نیاز شوند.
كشف دانه‌های مس تغلیظ شده به اندازه نخود نیز، سئوالات و ابهامات بسیاری را برای باستان‌شناسان به وجود آورده است زیرا چندین احتمال در رابطه با تحلیل وجود این دانه‌ها در تپه معمورین وجود دارد. از جمله احتمالات این است كه شاید دانه‌های فلز یافت شده، از یك منطقه شناخته شده چون اریسمان نطنز به این مكان وارد شده زیرا در این منطقه نیز به مقدار زیاد و خارج از نیاز افراد ساكن آن منطقه فلز تغلیظ شده یا كنستانتره تولید می‌شده است و این احتمال هم وجود دارد كه در حد فاصل این تپه، معدنی وجود داشته كه تا‌كنون شناسایی نشده است و از این منطقه صادرات فلز صورت می گرفته است و یا حتی خارج از این دو حالت شاید مكان دیگری وجود داشته كه از آن مقدار زیادی از محصولات فلزی تغلیظ شده به تپه معمورین صادر می‌شده است.
کارشناسان در مورد مرحله نخستین الگوی فلزگری مردم سفال خاكستری معتقدند، در مرحله نخست صنعتگران عصر آهن چاله‌هایی را ایجاد كرده و در آن چوب می‌ریختند و بعد سنگ معدن را داخل چاله قرار داده و سپس بار دیگر چوب‌هایی را روی سنگ‌های معدن می‌ریختند تا بتوانند فلز را ذوب كرده و به آن شكل دهند و با ساخت اشیای گوناگون از آن استفاده كنند. ولی این مرحله از صنعت فلزگری خیلی زود پیشرفت كرده زیرا مردم سفال خاكستری پس از آن اقدام به ساخت كوره‌های استوانه‌ای با سوراخ‌های بسیار كرده‌اند و از آنجا كه ذوب فلز گازهای سمی با آمیزه‌های مختلفی كه استنشاق آن در فضای بسته مرگ‌آور است، تولید می‌كند،كوره‌ها را در فضای باز احداث می‌كردند.
به گفته کارشناسان، وجودچندین قالب ریخته‌گری برای ابزارهای گوناگون و بیش از نیاز یك جامعه روستایی نشان از تخصص بالا و مهارت فلزگری و ریخته‌گری در این مكان دارد.
وجود قالب‌های تولید شمش در تپه معمورین كه از نوعی گیاه ورزدان تهیه می‌شده نیز بسیار قابل تامل است زیرا پس از مرحله ذوب فلز در كوره‌های استوانه‌ای آنها را در قالب‌های یك شكل و یك اندازه‌ای قرار می‌دادند تا در صورت لزوم از آنها استفاده كنند بدین صورت كه فلز سرد شده به صورت شمش را بار دیگر ذوب كرده و شكل بدهند.
این تخصص و مهارت بالا در دوره عصر آهن تنها از نخبگان و عده خاصی از مردم برمی آمده به طوری كه این افراد اسرار كار خویش را به سختی بیان كرده و در این حیطه تنها عده خاصی را برمی‌گزیدند و به همین لحاظ بود كه آن زمان این صنعت ارزش خاصی نزد مردم داشته است.
●کشف دو کوره ذوب فلز در اسپیدژ
کشف دو کوره ذوب فلز در محوطه سه هزار ساله «اسپیدژ» در سیستان و بلوچستان نشان داد که مردم اسپیدژ، نه تنها در هنر سفالگری بسیار خبره بودند، بلکه مسگری و فلزکاری را نیز به خوبی می دانستند.
چندی پیش در جریان بررسی های کارشناسان سیستان و بلوچستانی در محوطه «اسپیدژ»، دو کوره ذوب فلزدر کنار تمامی ابزار و وسایل مخصوص به حرفه فلز کاری در اطراف این دو کوره کشف شد. پیش از این اشیای یافت شده فلزی که از مس یا مفرغ ساخته شده بودند، این سئوال را در ذهن باستان شناسان ایجاد کرده بودند که آیا این اشیاء از نقطه دیگر به اسپیدژ وارد می شده یا ساکنان اسپیدژ خود، محصولات فلزی خود را تهیه می کردند؟
ساکنان اسپیدژ با استفاده از این ابزار صناعت فلزکاری خود را رونق بخشیده و محصولات خود را به سایر نقاط نیز صادر می کردند.
در کنار این کوره های ذوب فلز، سنگ های مس نیز دیده شده اند، که نشان می دهد، سنگ مس از نقاط دیگر به اسپیدژ آورده و کالای خاصی از آن ساخته می شده است. همچنین در نزدیکی این کوره ها دستگاه جوش کوره و ظرف مخصوص سرد کردن فلزهای ذوب شده، خنجر، تبر و دیگر ابزارهای مفرغی و مسی به دست آمده است.
درباره ظرافت ابزار کار ساکنان «اسپیدژ» باید گفت، باستان شناسان در بررسی ها به اشیای مفرغی برخورد کردند که طول و عرض آنها فقط ۳ سانتی متر بود و پیکره های حیوانی را نشان می دادند. این پیکره های بسیار کوچک، نشان می دهد که ابزار ساکنان اسپیدژ بسیار دقیق و ظریف بوده و آنان هنر مسگری و مفرغ کاری را به خوبی می دانستند.
ادامه بررسی‌ها در محوطه سه هزار ساله اسپیدژ،‌ باستان‌شناسان را به قبری هدایت كرد كه هنرمندی فلزكار با تمام وسایل كار خود در آن خفته بود. این ابزار عبارتند از: درفش‌ها، سنبله‌هایی كه نقش چكش را داشتند با سرهای گرد و تخت، یك ملاقه مفرغی و سنگ چاقو تیزكن، همچنین ظروف آب برای منجمد كردن مس و مفرغ. این ابزار ها نشان می‌دهد كه در اسپیدژ هنر فلزكاری در بهترین شكل خود ارایه می‌شده و مردم این منطقه با این علم آشنایی كامل داشته‌اند.
اشیای داخل این قبر تایید دیگری بر این ادعا است كه سه هزار سال پیش در اسپیدژ،‌ هنر فلزكاری در اوج پیشرفت خود به سایر نقاط عرضه می‌شده است.
در كنار این اشیا،‌ پیكره مفرغی یك سگ دیده شده است كه تنها یك سانتی متر طول دارد. وجود این پیكره مفرغی نیز بار دیگر تایید می کند كه ابزار فلزكاری در بیش از سه هزار سال پیش بسیار دقیق و ظریف بوده و می‌توان با‌ آنها ظروف و پیكره‌هایی بسیار ظریف و كوچك ساخت و شواهد نشان می‌دهد كه این هنر و اشیای ساخته شده به سایر نقاط كشور و تمدن‌های باستانی دیگر عرضه می‌شده است.
اسپیدژ در ۲۵ كیلومتری شهرستان زابل قرار گرفته است. این محوطه بیش از سه هزار سال قدمت دارد و متشكل از دو قبرستان پیش از تاریخ است.
شناسایی ۸۰ محوطه فلزكاری و ۱۵ معدن باستانی در شمال جیرفت
باستان‌شناسان با شناسایی ۸۰ محوطه فلزكاری و ۱۵ معدن باستانی در شمال جیرفت و در كوه‌های لاله‌زار و هزار که در آنها فلزات مس، آهن و سرب استخراج و استهسال می‌شده است، توانستند یكی از مناطق مهم صنعتی و فلزكاری در ایران باستان را شناسایی كنند.
محوطه‌های باستانی جیرفت در استان كرمان جای گرفته‌اند.
کشف كوره‌های استخراج و استحصال فلزات معروف به چاله‌های شدادی
کشف دو كوره‌ استخراج و استحصال فلز در شهرستان صدوق از تازه ترین یافته های باستان‌شناسان یزدی است. آنان احتمال می‌دهند این دو کوره به هزاره نخست پیش از میلاد متعلق باشند. چاله‌های شدادی محل استخراج و ذوب فلزاتی چون مس و روی بوده و در استان یزد تعداد بسیار زیادی از این چاله‌ها وجود داشته است.
●فلزکاری مردم عصر آهن ایران
اولین نشانه‌های كوره ذوب فلز مردمان عصر آهن در ایران، در محوطه تاریخی قلی درویش به دست آمد. با كشف این كوره، صنعت و تكنولوژی ذوب فلز در زمان مردم عصر آهن مورد بررسی قرار گرفت و شیوه فلزگری آنها آشكار شد.
محوطه تاریخی قلی درویش به عنوان تنها محل استقراری كشف شده از مردم عصر آهن (۱۸۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تا پیش از این تنها اطلاعات به دست آمده از این مردم تنها منوط به گورهای تاریخی‌ای بوده است كه غالبا در فلات مركزی ایران كشف شده‌اند و كاوش در قلی‌درویش باعث شد كه این امكان برای باستان‌شناسان فراهم شود تا روی محوطه‌های استقراری مردم عصر آهن شامل معماری، صنعتگری و شرایط زیست اجتماعی آنها بررسی شود.
دومین فصل كاوش در محوطه‌ قلی‌ درویش منجر به كشف بقایای یك كوره ذوب فلز شد كه به گفته باستان‌شناسان این اولین كوره ذوب فلز كشف شده در ایران است كه از مردم عصر آهن به دست آمده است.
در این فصل كاوش ۳ كوره ذوب فلز و فلزكاری به دست آمد. كوره‌ها دارای آتشدان، مقادیری سرباره فلزات (ضایعات به جای مانده فلز در كوره)، مجرای دم، دریچه آتشخور، توپی تنظیم حرارت، درپوش كوره و دیگر اجزای یك كوره فلزگری بوده است. درون آتشدان مقادیری سرباره فلزات، همراه با سنگ فلز (آهن و مس) در اطراف كوره دیده شد. همچنین در این فصل بخشی از یك قالب سنگی مخصوص ساخت سر پیكان‌های برنزی به روش ریخته‌گری فلز مذاب و قطعاتی از بوته‌های سفالی ذوب فلز به دست ‌آمد كه مدارك موجود در رابطه با صنعت فلزكاری و تكنولوژی ذوب فلز مس و آهن را در فرهنگ استقراری عصر آهن قلی درویش كامل نمود كه در نوع خود بی‌نظیر و منحصر به فرد است.
یکی از كوره های فلزگری كه ابعادی برابر با ۵۰ در ۵۰ سانتی‌متر دارد، داخل یك واحد مسكونی استقراری ساخته شده است ؛ حدس زده می‌شود كه این كوره در یك مكان مذهبی جهت ساخت اشیای مخصوص مراسم مذهبی احداث شده بود. همچنین از این كوره برای ساخت سر پیكان‌ها و ابزار جنگی نیز استفاده می‌شده است.
در كنار كوره‌های فلزگری كشف شده در قلی درویش یك كارگاه ذوب فلز نیز كشف شد كه ابعادی برابر با ۲ در ۳ متر دارد و در حال حاضر باستان شناسان برای مطالعات دقیق‌تر روی آن را تا فصل آینده كاوش پوشانده‌اند.
محوطه باستانی اریسمان یکی از بزرگترین مراکز صنعتی - فلزکاری باستانی کشور است که تاکنون در کاوش های باستان شناسی شناسایی شده است. کاوش های انجام گرفته در این محوطه باستانی به کشف آثاری از بقایای کوره های ذوب فلزات منجر شده است. محوطه باستانی اریسمان که به شهر صنعتی مشهور است در استان اصفهان و در ۱۰ کیلومتری نطنز واقع شده است. این محوطه باستانی که از هزاره چهارم پیش از میلاد آثاری ارزشمند را در خود جای داده از غنی ترین محوطه های باستانی کشور و دنیا است. به گونه ای که در تمامی ۴۰ هکتار مساحت آن آثاری از سرباره های ذوب فلزات دیده می‌شود.
به اعتقاد باستان شناسان بررسی ها، کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی در محوطه باستانی اریسمان می تواند در طی چند سال آینده اطلاعات بسیار کاملی را در مورد صنعت فلزکاری و استفاده از معادن در دوران باستان در کشور روشن سازد.
نقشه فلز كاری كهن در ایران، و شناسایی مهندسی مواد بکاررفته در تخت جمشید
خبر خوب آنکه، پژوهشكده حفاظت و مرمت آثار تاریخی، در یك پروژه طولانی مدت قرار است نقشه‌های مختلفی در زمینه‌های فلز، سفال، بافته، سنگ، صنعت و... تهیه كند كه هر كدام به معرفی محوطه‌های مختلف باستانی مرتبط با این زمینه‌ها می‌پردازد.
در نقشه فلز كاری كهن در ایران محوطه‌های باستانی‌ای كه در آنها تكنیك ساخت اشیای فلزی به صورت یك فن و صنعت رواج داشته است مشخص می‌شود. همچنین معادن سنگ‌های فلزی، دوره‌های مختلف تاریخی و مناطق مختلف كه در آنها فلز وجود داشته است نیز روی نقشه مشخص خواهد شد.
این نقشه توسط تیم پژوهشی پروژه فلز‌كاری كهن در حال آماده‌سازی است.
خبر جالب دیگر آنکه كارشناسان تخت جمشید قصد دارند با انجام عملیات و مطالعات آركومتالوژی و فلز شناسی باستانی ، مهندسی مواد فلزی به كار رفته در تخت جمشید و سرزمین پارسه را شناسایی كنند.
با بررسی و كاوش‌های مختلفی كه در تخت جمشید و محوطه‌های باستانی اطراف آن صورت گرفته است، كارشناسان توانسته‌اند وسایل فلزی مختلفی را شناسایی كنند كه بررسی‌های دقیق روی آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. یافته های باستان شناسی فلزات در تخت جمشید نشان می دهد كه ساكنان و صنعتگران این منطقه در ۲۵۰۰ سال پیش در مهندسی مواد فلزی از جایگاه بسیار والایی برخوردار بوده‌اند كه شناسایی مهندسی و تفكری كه در این مهندسی نهفته است از اهمیت بسیار زیادی بر خوردار است.

شیوا اسلامی
منبع: www.chn.ir