سخنی پیرامون ادبیات پایداری

ادبیات پایداری و به ت‍َب‍َع آن شعر پایداری از ابتدای تکوین، تشکیل و تطور مدنی‍ّت و فرهنگ و شهرنشینی جوامع بشری وجود داشته و خواهد داشت. تشکیل حکومتهای جابر، مستبد، سرکوبگر و قدرت‌طلب انگیزه‌ای نیرومند برای ایجاد و توسعة ادبیات پایداری در جهان بوده است. کشورهایی که در طول تاریخ با چنین حاکمیتهایی دست به گریبان بوده‌اند طبعاً ادبیاتی از این سنخ را بیشتر تولید کرده‌اند. بدین جهت مثلاً کشورهای آمریکای لاتین یا کشورهای آسیایی بیشتر از ممالک اروپایی و آمریکای مرکزی و کانادا ادبیات پایداری را تجربه کرده‌اند.
باید بدانیم «ادبیات جنگ» با «ادبیات پایداری» متفاوت است یا لااقل نسبت جزء به کل در این مورد مصداق دارد یعنی اینکه ادبیات جنگ یا شعر جنگ جزئی از ادبیات پایداری یا شعر پایداری است و یا اینکه در بعضی مواقع و موقعیتها متفاوت با آن. پایداری و مرافعه مقوله‌ای مقدس است و جنگ پدیده نامیمونی که بر مل‍ّتها تحمیل می‌شود.
ادبیات پایداری پدیده‌ای است که توسط شاعران، نویسندگان و پژوهندگان جهان در مقابل هرگونه ظلم، جور، تعدی، تجاوز،‌ ضعیف‌کشی، قدرت‌نمایی و مرو‌ّت اندوزی و فساد درونی دستگاههای حاکم به وجود می‌آید. اما ادبیات جنگ تنها در برهه‌ای از زمان و در موقعی که میهن آنها با کشور دیگری درگیر شده یا مجبور به دفاع شده حادث می‌شود.
ایران ـ میهن گرامی و خجستة ما ـ‌ از ابتدا تاکنون همواره با شاعران و نویسندگان و ادیبان شایسته و میهن‌دوستش مطرح بوده است.
شاعران ما ـ بسیاری از شاعران‌ِ ما ـ مردانی وطن‌دوست و مردم‌خواه،‌ شجاع،‌ آزادی‌طلب و روشنفکر بوده‌اند. از اولین بارقه‌های طلوع و تکوین شعر دری، این روحیة روشن و احترام‌انگیز در شاعران‌ِ ما به خوبی دیده می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین قطعه‌های سروده شده به زبان پارسی این شعر «حنظلة باد غیسی»۱ است:
مهتری گر به کام شیر در است
ش‍ُو خ‍َط‍َر کن ز‌ِ کام‌ِ شیر بجوی
یا بزرگی و عز و نعمت و جاه
یا چو مردانت مرگ رویاروی
که گواه ن‍ُضج گرفتن نهضتهای ملی ایرانی در مقابل حکومتهای تحمیلی ایرانی است. او در این قطعة کوتاه رسا و ساده عنصر ایرانی را ستایش کرده و لزوم رسیدن به جایگاه والا و شایستة ایرانیان را توصیه می‌کند یا این قطعة دلپذیر «ت‍ُرک‌کش‌ِ ایلاقی» شاعر عصر سامانی:
امروز اگر م‍ُراد تو ب‍َرناید
فردا رسی به دولت آبابر
چندین هزار امید بنی آدم
طوقی شده به گردن فردا بر
که روحیة ملی‌گرای، ایران‌دوست، امیدبخش و تعالی طلب‌ِ او را نشان می‌دهد. نه تنها این دو شاعر که گروه بی‌شماری از سرایندگان ما ـ در درازنای تاریخ چندین قرفة کشورمان ـ همواره در مقابل‌ِ جب‍ّاران روزگار، متجاوزان و چپاولگران ایستاده‌اند و با خلق آثاری حماسی و پرصلابت مل‍ّت بزرگ ایران را به مقاومت و ایستادگی تشویق و تشجیع کرده‌اند.
بسیاری از شاعران ما در این تلاش و تک‌ و پوی مقد‌ّس رنجها و سختیها تحمل کرده، کشته شده به زندان و ک‍ُند و بند افتاده، داغ و درفش را تجربه کرده، به زنجیر کشیده شده، دهانشان دوخته شده و هزاران رنج و تعب دیگر. از مسعود سعد سلمان بگیر تا مثلاً فرخی یزدی. این مطلب، طولانی است و من در کتابهای «شعر فریاد، شعر اعتراض» و نیز «رنجهای شاعران» مفص‍ّلاً به این موضوع پرداخته‌ام ولی اینجا تنها به این وجیزه اکتفا کرده و به سراغ موضوع مقاله یعنی بررسی کتابهای «شعر مقاومت‌ِ ملل» آقای ضیاءالدین ترابی می‌روم.
ضیاءالد‌ّین ت‍ُرابی کار شاعری را از اواخر دهة ۱۳۴۰ یا اوائل دهة ۱۳۵۰ آغاز کرد و در کنار این کار اقدام به نوشتن درباره شعر هم کرد، که شاید مشهورترین نوشته‌هایش تهیه گزیده‌هایی در تحلیل شعر شاعران محبوب و پرطرفدار و مشهور و مطرح معاصر ایران مثل نیما، امید، فروغ و سهراب باشد۲ و چند تألیف دیگر هم در همین حال و هوا ارائه نمود. او مردی سریع‌القلم و پ‍ُرکار است و از شجاعت ادبی و اطمینان به نفس برخوردار؛ به طوری که در تألیفاتش کمتر با فهرست منابع و مآخذ مواجه هستیم. ضیاءالدین ترابی اخیراً۳ پنج عنوان مت‍ّحدالمحور جدید را به بازار فرستاده است. کتابهای مربوط به مقاومت ملل که طبعاً به شعر پایداری ملتهای مختلف جهان پرداخته و در هر کدام از آنها نمونه‌های متعددی را گردآوری کرده است.
«سبزتر از جنگل» که به موضوع مرگ در شعر پایداری ملل جهان می‌پردازد در یک مقدمة ۴۴ صفحه‌ای می‌کوشد تا نشان دهد که مرگ در ادبیات پایداری به معنای نیستی و فنا نیست بلکه حادثه‌ای پرشکوه است که باید توسط مدافعان از حریم ملت و استقلال کشورها اتفاق بیفتد. به خصوص تعالیم اسلام و قرآن را در راستای پایداری روح و جاودانگی شهید و بی‌ارزش بودن حیات دنیوی خارج از ارزشهای انسانی باز می‌گوید.
او در این کتاب شعرهای مقاومت ملل را به سه دسته منقسم می‌کند:
۱) مرگ و پایداری در شعر دورة قهرمانی و اساطیری
۲) مرگ در جنگ و پایداری در شعر جهان غیراسلامی
۳) مرگ در جنگ و پایداری در شعر جهان اسلام و ایران اسلامی۴
به دنبال این مقدمه و توضیحات، تعداد ۱۶۶ قطعه شعر از شاعران خارجی و ایرانی که حول این محور یعنی «پایداری» می‌چرخند می‌آورد از ایلیاد اثر هومر شاعر یونان باستان گرفته که توسط مرحوم استاد سعید نفیسی ترجمه شده و در سال ۱۳۴۲ توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب (سابق) چاپ و منتشر شده تا اشعاری از شاهنامة فردوسی و ده‌ها شاعر دیگر از سرتاسر جهان.
در مطاوی کتاب، تفاوت جهان‌بینی شاعران‌ِ م‍ُسلمان را با سرایندگان غیرمسلمان در ارتباط با شهادت و مرگ توصیف کرده و از صفحة ۱۴۴ به بعد نمونه‌هایی از شعر شاعران «دفاع مقدس» را گرد آورده و ارائه می‌نماید.
در ذیل هر شعر نیز مآخذ آن را که عمدتاً مجموعه‌ شعرهای کنگرة سراسری شعر دفاع مقدس است، ذکر می‌کند.
در جلد ۲ این سری، کتاب طبلهای غر‌ّان را داریم که به ادبیات مقاومت قارة مظلوم و عقب نگه داشته شدة آفریقا می‌پردازد. او در یک مقدمة ۱۰ صفحه‌ای از انگیزه‌های س‍ُرایش این شعرها که «درد همگانی مردمان سیاه این قارة ستمدیده» است، سخن می‌گوید و روحیة مقاوم، مبارز و ضد استعمار آنان را تحسین کرده و فضای زندة حاکم برشعرها را که در جهت حفظ هویت و فرهنگ ملی و آفریقایی آنهاست توصیف می‌نماید و پس از آن از صفحة ۴۵ تا پایان کتاب که صفحه ۳۶۲ است بیش از ۱۴۰ قطعه شعر از ۵۷ نفر از سرایندگان این قارة مبارز و رنج کشیده را گرد آورده است.
«راین و زنجیر» که جلد سوم این سری است به شعر مقاومت اروپا می‌پردازد. مقدمه‌ای در دو صفحه نوشته و شعر مقاومت تاریخ دو هزار سالة اروپا را باز می‌نمایاند و آن گاه شعرهای ۷۰ نفر از سرایندگان این نحلة ادبی اروپا را در معرض مطالعه و قضاوت خوانندگان قرار می‌دهد.
«آه این دریا» جلد چهارم این سری است که به شعر مقاومت اقیانوسیه و آسیا اشتمال دارد. پس از سخن ناشر (نشر صریر قم) که بر پیشانی همه مجل‍ّدات آمده در یک مقدمة ۲۵ صفحه‌ای خصوصیات شعر مقاومت این دو قاره ـ به خصوص «قارة آسیا» را تشریح و توصیف می‌نماید. او خصوصیات این شعرها را در شانزده فقره شرح داده و حماسة جنگ و تصویر و توصیف لحظه‌های شگفت‌ نبرد و استقامت در برابر نیروهای بیگانه و متجاوزان استعمارگر را فراروی خواننده قرار می‌دهد و پس از آن حدود ۱۷۰ قطعه شعر از ۸۰ شاعر مقاومت برخاسته از آسیا و اقیانوسیه را به خوانندگان و پژوهندگان ارائه می‌نماید. در این کتاب شعری از هوشی منیه رهبر فقید ویتنام هم دیده می‌شود.
آخرین عنوان این مجموعه «چقدر خسته، چقدر زخم» است که به شعر مقاومت آمریکا اختصاص یافته، کتابی در ۳۴۴ صفحه مشتمل بر یک مقدمة دوازده صفحه‌ای و حدود ۱۵۰ قطعه شعر از سرایندگان مشهور یا کم‌آوازة آمریکایی که عمدتاً «در ستایش آزادی و همدردی با سیاهان دردمند سروده شده‌اند» و از تصاویر تلخ و زندگی زهرآلود سیاهان ب‍َرده که حتی پس از استقلال آمریکا و پس از لغو برده‌داری در این سرزمین نیز به گونه‌‌های دیگر مورد تبعیض نژادی بوده‌اند سخن می‌گوید.
شعرهای خوبی از شاعرانی پرآوازه چون لنگستون هیوز، کلود مک کی، ماریان مور، پابلو نرودا، هرمان ملویل که ما او را بیشتر به عنوان نویسنده و خالق موبی دیک می‌شناسیم و بیست شاعر دیگر آمریکایی (مرکزی و لاتین‌) می‌خوانیم.
جالب است که شعری از آبراهام لینکلن رئیس جمهور مشهور آمریکا نیز در این کتاب آورده شده. کار ضیاءالدین ترابی در تهیه، گردآوری و تدوین این پنج عنوان کتاب کاری در خور توجه است که امیدوار است یا خود او و یا مؤل‍ّف دیگری در تکمیل این مجموعه بکوشد.

سید محمود سجادی
پانوشت
۱. استاد فروزانفر معتقدند که: «... مسلماً قبل از سنة ۲۶ ه‍ . ق ... وفات کرده» و مخبر السلطنة هدایت او را متوفای ۲۱۹ قمری می‌داند.
۲. مجموعة نیمای دیگر، امید دیگر، فروغ دیگر، سهراب دیگر که چاپ و منتشر شده و کتاب «بامداد دیگر» نیز در دست یا آمادة انتشار است.
۳. سال ۱۳۸۴
۴. ص. ۲۲

منبع : سورۀ مهر