شروط ضمن‌عقد شرایط فراموش‌شده

تحولات دهه‌های اخیر سبب افزایش مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی همچنین افزایش اشتغال زنان شده که خود مسبب تغییر نیازها و انتظارات و خواسته‌های زنان شده است. قوانین موجود در بسیاری موارد نمی‌تواند پاسخگوی نیازها و باورهای بسیاری از زنان و همچنین ساختار و کارکرد تغییر یافتهء خانواده باشد.
زنان ایرانی سال‌هاست که خواستار اصلاح برخی از مواد قانون مدنی هستند تا در سایهء آن امنیت، برابری و عدالت به کانون خانواده‌ها بیاید اما تا هنگامی که قوانین مربوطه اصلاح شود باید به دنبال راهکارهای دیگری بود. یکی از مهم‌ترین راهکارها استفاده از شرط ضمن عقد ازدواج است.
شروط ضمن عقد این قانون فراموش شده، از مواردی است که باید آن را غنیمت شمرد. به این معنی که زن و شوهر می‌توانند مسایل مورد توافق خود را به صورت شروط ضمن عقد در سند ازدواج قید کنند.
در سندهای کنونی ازدواج، شماری از این شرط‌ها با عنوان شروط ضمن عقد آمده است اما در برخی از موارد کافی به نظر نمی‌رسد و لازم است شروط دیگری به این گونه موارد افزوده شود. شروط زیر از جمله شروطی هستند که در سندهای ازدواج قید نشده‌اند، ولی مورد پذیرش مراجع قضایی و اجرایی است بنابراین زن و شوهر می‌توانند آن‌ها را با توافق یکدیگر در سند ازدواج بگنجانند.
لازم به ذکر است به دلیل بار قضایی متون حقوقی هر نوع تغییری در عبارات و کلمات پیشنهادی ممکن است در زمان اجرای شرط، مشکلاتی در دادگاه‌ها یا دفترخانه‌های اسناد رسمی ایجاد کند.
یکی از مواردی که به نظر می‌رسد بین زنان، طرفداران بیش‌تری دارد شرط وکالت مطلق طلاق است زیرا مطابق قانون، زن تنها در موارد بسیار خاص و تحت شرایط سخت بعد از اثبات مدعای خود می‌تواند از همسر خود جدا شود. این در حالی است که مرد هر وقت بخواهد می‌تواند با پرداخت همهء حقوق زن، او را طلاق دهد. از آن‌جا که زن و شوهر حق انتخاب یکدیگر برای شروع و ادامهء زندگی را دارند، منصفانه آن است که برای پایان دادن به زندگی مشترک نیز، این حق طلاق برای هر دو وجود داشته باشد. شرط وکالت مطلق زوجه در طلاق می‌تواند موجب ایجاد توازن در تصمیم‌گیری برای جدایی شود. بنابراین شیوه‌ای است برای تعدیل حق یک جانبهء عقد نکاح از سوی مرد.
در قانون ایران، زن نمی‌تواند حق طلاق بگیرد بلکه می‌تواند از سوی شوهر وکیل برای طلاق دادن باشد. بهتر است وکالت طلاق به شکل مطلق باشد زیرا در این صورت زن هر وقت بخواهد و به هر دلیل می‌تواند خود را مطلقه کند نه به واسطهء شرایطی خاص.
هر چند در این موارد نیز در حقیقت مرد است که طلاق می‌دهد ولی اثر آن با مواردی که زن خود مبادرت به طلاق می‌کند یکسان است. بنابراین درج شرط وکالت مطلقهء زوج در طلاق به صورت زیر مطلوب است: «زوج به زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر می‌دهد تا زوجه در هر زمان و تحت هر شرایطی از جانب زوج اقدام به مطلقه کردن خود از قید زوجیت زوج به هر قسم اعم از بائن و رجعی و خلع یا مبارات، به هر طریق اعم از اخذ یا بذل مهریه بکند.»
البته برای حفظ توازن، زن نیز می‌تواند با گرفتن حق مطلق طلاق و تقسیم اموال، مهریه را تا حدود زیادی کاهش دهد. یکی از زنانی که در تاریخ اسلام از شروط ضمن عقد استفاده کرد، سکینه(س) دختر امام حسین(ع) بود که در شروط ضمن عقد ازدواج شرط کرد اگر همسرش، زوجهء دیگری اختیار کند، وکالت در مطلقه کردن خود داشته باشد.
شرط دیگری که می‌توان به شرط مندرج در سندهای ازدواج اضافه کرد شرط تقسیم اموال موجود میان زن و شوهر پس از جدایی است. مشابه چنین شرطی در سندهای ازدواج کنونی وجود دارد ولی تحقق آن منوط به عدم درخواست زن برای جدایی یا تخلف نکردن زن از وظایف زناشویی خود یا نداشتن سوءرفتار بود که احراز این موارد نیز برعهدهء دادگاه است.
بنابراین برای ایجاد شرایط مساوی‌تر میان زن و شوهر در این باره گنجاندن عبارات زیر معمولا پیشنهاد می‌شود: «زوج متعهد می‌شود که هنگام جدایی- اعم از آن‌که به درخواست مرد باشد یا به درخواست زن- نیمی از دارایی موجود خود را- اعم از منقول و غیرمنقول که طی مدت ازدواج به دست آورده است- به زن منتقل کند.» با توجه به شرایط سخت اقتصادی زندگی امروز عملا می‌بینیم که به علل مختلف مثل دانشجو بودن شوهر، بیکاری او، کمی درآمد او یا بیماری ... در بسیاری از موارد تمام یا حداقل بخشی از هزینه‌های زندگی از راه کار کردن زن تامین می‌شود به نحوی که اگر وی دست از کار بکشد معیشت خانواده دچار اختلال جدی می‌شود. همچنین در خانواده‌هایی که مرد کار می‌کند و زن خانه‌دار است در صورتی که احیانا پس از چند سال زندگی مشترک، موضوع جدایی پیش آید زن حق دارد نیمی از اموالی را که طی زندگی مشترک به دست آمده مطالبه کند. اموال به دست آمده حاصل تدبیر، خون دل خوردن و زحمات زن در خانه نیز هست. حتی اگر موضوع جدایی هم در بین نباشد سهم زن غیرقابل انکار است. امروزه از جمله احراز بسیاری از مشاغل و موقعیت‌ها مثل کسب بورس برای تحصیل در خارج، قاضی دادگاه شدن، اعطای زمین و مسکن و برخی از وام‌ها و ... شرط تاهل است. این امر فرد متاهل را در مواردی به طور مستقیم و غیرمستقیم از مناصب و موقعیت‌های بهتری در جامعه برخوردار می‌کند که از نظر مالی درآمدهای بیش‌تری نیز برای مرد در بردارد که اگر مجرد می‌بود هرگز از این امتیازات بهره‌مند نمی‌شد. حال که مرد این امتیازات مادی و معنوی را در سایهء وجود همسر خانه‌دار خود به دست آورده است، آیا عادلانه است که اموال به دست آمده را تماما متعلق به مرد بدانیم؟ آیا عادلانه است که فقط زن را مستحق اجرت‌المثل ایامی که در خانهء مرد کار کرده است، آن هم در صورت طلاق و با شروطی چند بدانیم؟
بنابراین ضرورت و لزوم درج چنین شرطی روشن است. با سهیم کردن زن در اموال مشترک، زن با امنیت و تعلق خاطر بیش‌تری به انجام امور خانه و مراقبت از فرزندان یا اشتغال خارج از خانه می‌پردازد. شرط دیگری که می‌توان به‌عنوان شرط ضمن عقد اضافه کرد شرط ادامهء تحصیل است. اگرچه ادامهء تحصیل از حقوق اساسی هر فرد است و نمی‌توان از تحصیل افراد جلوگیری کرد، اما برای پرهیز از مشکلات احتمالی در این زمینه عبارت زیر برای درج در سند ازدواج پیشنهاد می‌شود: «زوج، زوجه را در ادامهء تحصیل تا هر مرحله که زوجه لازم بداند و در هر کجا که شرایط ایجاب کند مخیر می‌سازد.» همچنین شرط اشتغال زن نیز یکی از مواردی است که می‌توان به شروط ضمن عقد اضافه کرد. چون مطابق قانون اگر شغل زن منافی با مصالح خانواده یا حیثیت شوهر یا زن باشد، مرد می‌تواند همسر خود را از آن شغل محروم کند. مبهم بودن و امکان تفسیرهای متفاوت این مادهء‌قانونی در بسیاری از موارد موجب شده مرد به بهانه‌های مختلف همسرش را از شغلش محروم کند. بنابراین بهتر آن است که زوجه با گذاشتن شرط زیر امکان سوء‌استفاده از این قانون را از مرد بگیرد.
«زوج، زوجه را در اشتغال به هر شغلی که مایل باشد، در هر کجا که شرایط ایجاب کند مخیر می‌کند.» همچنین از آن‌جایی که مطابق قانون گذرنامه، زنان متاهل فقط با اجازهء کتبی همسر خود می‌توانند از کشور خارج شوند و با توجه به این‌که این مساله در عمل مشکلات فراوانی ایجاد می‌کند، برای جلوگیری از مشکلات شرط زیر پیشنهاد می‌شود:
«زوج به زوجه وکالت بلاعزل می‌دهد که با همهء اختیارات قانونی بدون نیاز به اجازهء شفاهی یا کتبی مجدد شوهر از کشور خارج شود. تعیین مدت، مقصد و شرایط مربوط به مسافرت به خارج از کشور به صلاحدید خود زن است.»
درخواست شروط ذکر شده از طرف دختر به این معنا نیست که زن از ابتدا به دنبال جدایی و ناسازگاری است بلکه با توجه به قوانین نابرابر فقط پشتوانه‌ای است برای روز مبادا.

فاطمه نجاتی
منابع:
ارادهء آزاد زوجین در بنای حقوقی خانواده، کمیسیون حمایت از زنان و کودکان معاونت حقوقی و توسعهء قوهء قضاییه.
پروین، فرهاد. ۱۳۸۱۱.) «نقش سازندهء مشروط ضمن عقد». دادرسی. سال ششم، شمارهء ۳۳. صص ۳۲۲۳۹.
دیانی، عبدالرسول ۱۳۷۹۹.) «وکالت در طلاق شیوه‌ای برای تعدیل یک حق انحلال یک‌جانبهء عقد نکاح». دادرسی. شمارهء ۲۴، صص ۱۶۶۱۹.

منبع : روزنامه سرمایه