حمل کانیها از طریق دریا‏

اگرچه راهكارهای حمل غلات بخشی از مقررات سولاس۱ ۱۹۶۰ را به خود اختصاص داد در عین حال سازمان جهانی دریانوردی۲ در سال ۱۹۶۵ كد بین المللی حمل و نقل ایمن كالای فله خشك۳ را نیز ارائه داد. كد مورد بحث در فاصله زمانی لازم روزآمد شد و دائما از سوی كمیته كالای خطرناك، فله خشك و كانتینر یكی از زیرمجموعه های كمیته ایمنی سازمان جهانی دریانوردی مورد بازبینی و جرح و تعدیل قرار گرفت و راهكارهای مندرج در كد بین المللی حمل و نقل ایمن كالای فله خشك حاوی توصیه هایی برای دولتها، صاحبان و فرماندهان كشتیهای تجاری است. هدف اصلی كد بین المللی حمل و نقل ایمن كالای فله خشك جلب توجه سازمانها و اشخاص حقیقی و حقوقی در تماس با حمل و نقل دریایی كالای فله خشك به یك روش قابل قبول بین المللی در مورد خطرات حمل این گونه كالاست. ذغال سنگ و سنگ آهن از جمله كانیهایی هستند كه بیشترین سهم در حمل و نقل دریایی كالای فله خشك را به خود اختصاص می دهند. مجموع استخراج و تولید ذغال سنگ در جهان به حدود ۱/۶ میلیارد تن۴ در سال می رسد كه شامل ذغال سنگ سیاه و قهوه ای است. از این مقدار تولید‏، ۵ درصد معادل ۳۴۰ میلیون تن۵ از طریق دریا حمل می شود. مهم ترین صادركنندگان انواع ذغال سنگ از طریق دریا به ترتیب شامل استرالیا، ایالات متحده، آفریقای جنوبی، كانادا و لهستان هستند و در مقابل واردكنندگان و مصرف كنندگان اصلی در اروپا و ژاپن قراردارند۶. واژه سنگ آهن به تمام اكسیدها و كربناتهای آهن اطلاق می شود كه در طبیعت در طول سالیان دراز تشكیل شده اند۷. در سال ۲۰۰۰ میلادی حدود ۳۶۰ میلیون تن۸ سنگ آهن از طریق دریا حمل شد. ۶۰ در صد صادرات جهانی سنگ آهن از سوی استرالیا و برزیل و ۴۰ درصد باقی مانده توسط كشورهای هندوستان، كانادا، سوئد، آفریقای جنوبی، ونزوئلا و موریتانی انجام شد و در مقابل واردكنندگان و مصرف كنندگان اصلی در اروپا ۴۳ درصد و ژاپن ۳۴ درصد و سایر كشورهای خاوردور ۱۴ درصد از واردات سنگ آهن از طریق دریا را به خود اختصاص دادند۹. دهه هشتاد قرن بیستم گرایش به سوی استفاده از كشتیهای بزرگ تر برای حمل سنگ آهن رو به افزایش گذارد تا حداكثر استفاده از كاهش هزینه حمل دریایی به عمل آورده شود. طی سال ۲۰۰۱ میلادی حدود ۷۶ درصد حمل سنگ آهن از طریق دریا توسط كشتیهای كیپ ماكس (۱۰۰ تا ۱۴۰ هزار تن ظرفیت DWT ) حمل شد در حالی كه فقط ۷ درصد از حمل دریایی سنگ آهن توسط كشتیهای فله بر در اندازه های Handy یا Mini حمل شد۱۰.
سنگ آهن در یكی از اشكال زیر توسط كشتیها حمل می شوند: ۱- سنگ آهن استخراج شده از معدن (ROM)۱۱ ،
۲- سنگ آهن سرند و مخلوط شده با پودر ذغال كك و یا سنك آهك (Fines)،
۳- سنك آهن كلوخه (Lump)،
۴- كنسانتره سنگ آهن(Concentrate).
برنامه ریزی بارگیری سنگ آهن توسط كشتیها: به دلیل سنگینی این نوع كالا (ظریب بارگیری بین ۲۴/۰ – ۸/۰ متر مكعب هر تن ) پس از بارگیری بخشی از فضای انبار كشتی پر می شود و هر چقدر چگالی سنگ آهن بیشتر باشد حجم كمتری از انبار كشتی توسط كالا اشغال می شود و در نتیجه كشتی در شرایط Stiff قرار می گیرد كه در دریای توفانی باعث حركات شلاقی پیچش كشتی با بسامد كوتاه مدت می شود. راههای مختلفی برای بارگیری سنگ آهن توسط كشتیها وجود دارد و در عین حال هیچ یك از انبارها از حد وزن تعیین شده۱۲ بارگیری و ممانهای خمشی۱۳و برشی۱۴ كشتی در طول بارگیری، حمل و تخلیه نباید از معیار عادی محاسبه شده تجاوز کنند.
بارگیری و صفافی سنگ آهن در كشتیها: باور قدیمی برای بارگیری سنگ آهن، مادام كه برنامه بارگیری از نظر مقدار قابل ریختن در هر انبار و پیشگیری از بروز لمیدگی به یك سمت در كشتی رعایت شود، خطری كشتی را تهدید نمی كند از سوی كد بین المللی حمل و نقل ایمن كالای فله خشك رد شده است. این كد انواع سنگ آهن را در زمره كالایی قرارداده كه در صورت بارگیری تحت شرایط بیش از حد خیس امكان تجمع آب در انبار را افزایش و به ریزش كالا به یك سمت و در نهایت به مخاطره انداختن وضعیت تعادل كشتی می انجامد. از این رو مسئولان بارگیری سنگ آهن به كشتیها باید مرتبا میزان رطوبت موجود در كالا را اندازه گیری و اصولا بارگیری سنگ آهن را بر اساس پیشنهادات كد بین المللی حمل و نقل ایمن كالای فله خشك انجام دهند.
صفافی سنگ آهن پس از بارگیری: به دلیل عدم امكان بارگیری كالا به وسیله شوت در زیر عرشه، پركردن این قسمتها توسط End Loader ها انجام می گیرد و در صورتی كه ظرفیت وزنی انبار تكمیل شده باشد از بولدوزر برای هم سطح كردن كالا استفاده می شود. از نكات مثبت صفافی سنگ آهن می توان به جلوگیری از جابه جایی كالا، پیشگیری از اكسیدشدن كالا، بهبود وضعیت تعادل كشتی از طریق افزایش بسامد پیچش۱۵ اشاره کرد. در عین حال صفافی سنگ آهن از نطر صاحبان كشتی و كالا حاوی نكات منفی زیر است:
۱- مجموع عملیات صفافی در برگیرنده هزینه سنگین است.
۲- مدت زمان بارگیری و تخلیه افزایش می یابد.
۳- صفافی توسط بولدوزر باعث كوبیدگی كالا و تاخیر در تخلیه می شود.
حمل سنگ آهن در كشتی: نكات ایمنی خاصی در طول مدت حمل دریایی سنگ آهن پیشنهاد نشده است به جز اینكه سطح آب در خنهای۱-۱۵ انبار روزانه اندازه گیری و در صورت لزوم آب جمع شده به بیرون از كشتی پمپ شود. انواع سنگ آهن بارگیری شده در مناطق باران خیز تا ۵ درصد وزن محموله حاوی رطوبت هستند كه مقداری از این آب به قسمتهای تحتانی كالای بارگیری شده منتقل و سپس از طریق سیستم خن كشتی به بیرون پمپ می شود. در هر صورت میزان رطوبت باقی مانده در سنگ آهن بارگیری شده تا رسیدن به بندر تخلیه در حد ۵/۲ درصد وزن محموله كاهش می یابد. بدلیل اكسید شدن سنگ آهن و مسدود بودن درِ انبارها در هنگام ورود به انبارها به دلیل كمبود اكسیژن كد ایمنی ورود به محفظه های سربسته باید رعایت شود.
تخلیه سنگ آهن از كشتی: قبل از آغاز تخلیه و ورود به انبارها هواكشی مناسب الزامی است. در طول مدت تخلیه كالا بصورت یكنواخت از انبارها تخلیه و از ایجاد حفره در وسط انبار جدا ممانعت شود تا از ریزش یكباره كالا در حین تخلیه و بروز حوادث ناگوار جلوگیری شود.
برنامه ریزی بارگیری ذغال سنگ توسط كشتیها: بارگیری و حمل ذغال سنگ با چندین خطر همراه است كه ایجاد انفجار، بروز حریق، خوردگی شدید سازه های كشتی، ایجاد خفگی و یا مسمومیت شدید در افراد به دلیل استشمام گازهای سمی متصاعد شده، تجمع رطوبت موجود در كالا و بروز جابه جایی محموله و نهایتا واژگون شدن كشتی از جمله این خطرات هستند. ذغال سنگ امكان متصاعدكردن گاز متان و هیدروژن را داراست و مخلوط این گازها با اكسیژن موجود در انبار كشتی مخلوط قابل انفجاری را تولید می كند. برخی انواع ذغال سنگ در اثر بروز زنجیره ای از اكسید شدن حرارت و گاز منوكسید كربن تولید می کنند كه به حریق و كاهش میزان اكسیژن در انبار كشتی منجر می شود. گوگرد موجود در ذغال سنگ در صورت تركیب با رطوبت كالا در كنار حرارت به تشكیل اسید سلفوریك منتهی و باعث حادث شدن خوردگی در سازههای داخلی كشتی می شود. در صورتی كه میزان رطوبت ذغال سنگ در حین حمل دریایی از حد مجاز۱۶ افزایش یابد منجر به حركت و بروز جابه جایی كالا و خطر واژگونی در كشتی می شود. كد راهكارهای ایمن برای كالای فله جامد۱۷ روشهای ایمن حمل دریایی انواع ذغال سنگ را به صورت كامل پیشنهاد می کند كه خلاصه آن ذیلا ارائه می گردد:
قبل از بارگیری ذغال سنگ در كشتی:
- ذغال سنگ در جوار سایر كالای خطرناك ذكر شده در IMDG CODE و منابع تولید حرارت كشتی نباید بارگیری شود.
- صاحب كالا در اظهارنامه رسمی میزان رطوبت، گوگرد و امكان متصاعد کردن متان را باید به اطلاع فرمانده كشتی برساند.
- انبارها و خنها باید كاملا تمییز و عاری از باقی مانده كالا از سفر قبل باشند.
- ذغال سنگ در صورتی كه رطوبت آن از حد مجاز بیشتر باشد قابل بارگیری نیست و فرمانده از بارگیری امتناع کند.
- تمام مدارهای الكتریكی در انبارهای حاوی كالا و در انبارهای مجاور باید استاندارد و ایزوله باشند.
- تجهیزات اندازه گیری از راه دور درجه حرارت، میزان رطوبت در قسمتهای مختلف كالا باید در كشتی موجود باشند.
- تجهیزات اندازه گیری گازهای موجود در فضای انبار بدون نیاز به واردشدن به و یا بازكردن درِ انبارها باید در كشتی موجود باشند.
حین حمل دریایی ذغال سنگ:
- دستگاه و سیلندرهای هوا۱۸ جهت استفاده كاركنان آموزش دیده برای ورود به انبارها و محفظه های دربسته باید آماده و در دسترس باشند.
- استفاده از هرگونه چراغ بدون محافظ و سیگار كشیدن بر روی عرشه ممنوع است.
- بریدن فلز، زنگزدائی صفحات فلزی و جوشكاری روی عرشه و در محفظه های مجاور انبار كالا ممنوع است مگر نبود گاز متان از طریق اندازه گیری استاندارد ثابت شده باشد.
- كالا در داخل انبار حتی الامكان كاملا مسطح صفافی تا از بروز حفره های پر از گاز متان جلوگیری شود.
- درجه حرارت كالا در سطوح مختلف بهمراه هوای روی كالا در تمام انبارها بصورت مرتب اندازه گیری شود.
- نمونه آب خارج شده از خن انبارها از جهت میزان PH و غلظت اسید اندازه گیری شود.
در صورت مشاهده گاز متان در اندازه گیری هوای داخل انبار به روش زیر عمل شود:
- سطح كالا به صورت طبیعی و بدون استفاده از سیستمهای مكانیكی هوا كشی شود.
- قبل از بازكردن درب انبار اقدام به هواكشی و از ایجاد جرقه و استفاده از چراغ بدون محافظ جلوگیری شود.
- در طول مدت هواكشی ورود به انبار كالا و محفظه های مجاور ممنوع است.
- اتاقها و محفظه های مجاور انبار كالا به صورت مرتب هواكشی و هوا در انها برای وجود گاز متان تست شود.
در صورت افزایش درجه حرارت كالا به صورت عیر معمول و بیش از حد پیش بینی شده به روش ذیل عمل شود:
- از ورود هوا به انبارها تا حد امكان جلوگیری شود و هواكشی سطح كالا به حداقل ممكن كاهش یابد.
- از ورود كاركنان بدون تجهیزات ایمنی و ناآشنا با چنین وضعیتی به داخل انبارها جدا جلوگیری شود.
- تغییردرجه حرارت كالا با اندازه گیری در فاصله زمانی لازم مشخص شود.
- در صورت افزایش درجه حرارت به بیش از ۵۵ درجه سانتیگراد و افزایش مداوم آن به همراه افزایش میزان گاز منوكسیدكربن امكان وجود آتش سوزی بسیار محتمل است. در این شرایط انبار كالا باید كاملا مسدود و هرگونه هواكشی متوقف شود. فرمانده كشتی در چنین شرایطی بهتر است به طرف بندر پناه۱۹ برای دریافت مشاوره متخصصان تغییر مسیر دهد. قبل از آغاز تخلیه:
- در هنگام بازكردن درِ انبارها از بروز هرگونه جرقه جلوگیری شود. - در تمام طول مدت تخلیه استفاده از چراغهای محافظ دار روی قرشه اجباری است.
- سایر موارد ایمنی از قبیل سیگار نكشیدن روی عرشه، جوشكاری و... همچنان ممنوع است.
علی رغم وجود خطرات متعدد در سر راه حمل ذغال سنگ و سایر كالا از طریق دریا بخش عظیمی بذون مواجه با خطر جدی از یك بندر به بندری دیگر جابه جا می شوند و این موضوع در سایه رعایت اصول ایمنی تدوین شده از سوی سازمان بین المللی دریانوردی وابسته به سازمان ملل است كه در قالب كدهای ایمنی در دسترس صاحبان و فرماندهان كشتی قرار می گیرد. ترویج استفاده از راهنماییهای كدهای ایمنی بر عهده مراكز آموزش دوره های دریایی قرار دارد و لذا تدوین دوره های بازآموزی حین خدمت سطح دانش دریانوردان را روزآمد و همگام با تغییرات در زمینه های مختلف می نماید.

محمدرضا روشندلی

منبع : مجله صنعت حمل و نقل