اخلاص ، کیمیای عمل

باارزش ترین و مفیدترین و نجات بخش ترین عمل مؤمن ، عملی است كه با هیچ هدفی جز به دست آوردن خشنودی حق انجام نگیرد و مایه ی آن جز رضای خدا چیزی نباشد و مدح و مذمت مردم در انجام یا تركش اثر نداشته باشد و از هر جهت خالص و بی غل و غش و پاك از همه ی شوائب برای خدا انجام گیرد .
مؤمن باید با به كارگیری معرفت و بصیرتش و با به میدان آوردن اراده و همتش و با مواظبت كامل از رفتار و منشش پیوسته زبان قال و عملش به پیشگاه پروردگارش اعلام كند :
( إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُكِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ )(۱) .
بی تردید نمازم و همه ی عباداتم و حیات و مرگم فقط برای خدا ، پروردگار جهانیان است .
عبادت كننده باید این حقیقت را به خود تلقین كند كه : كدام چرخ در آسمان ها و زمین به اراده ی مردم می چرخد ، كدام فعل و انفعالات در عرصه ی هستی به خواست مردم انجام می گیرد ، كدام موجود به اراده ی مردم به وجود می آید و می میرد ، كدام كلید از كلیدهای بهشت و دوزخ به دست مردم است كه من عبادت و كار خیرم را برای خوشایند آنان و جلب نظرشان انجام دهم ؟!
اخلاص ورزیدن در همه ی كارها بویژه عبادت و طاعات از آثار سودمند فراوانی برخوردار است از جمله : رساندن انسان به مقام قرب و سبب پذیرفته شدن اعمال و نجات از دوزخ و راه یافتن به بهشت و به خصوص باز شدن چشمه های حكمت از قلب و جاری شدنش بر زبان ، چنان كه حضرت رضا (علیه السلام)از پدرانش از پیامبر اسلام روایت كرده است :
مَا أخلصَ عبدٌ للهِ عَزّ وَجلّ أربَعین صَباحاً إلاّ جَرَت یَنابِیعَ الحِكمهِٔ من قَلبِهِ عَلی لِسانِه(۲) .
بنده ای چهل روز نسبت به خدا اخلاص نورزید مگر این كه چشمه های حكمت از قلبش بر زبانش جاری شد .
اسماعیل بن یسار می گوید : از حضرت صادق (علیه السلام) شنیدم می فرمود :
إنّ رَبَّكُم لَرَحیمٌ ، یَشكُرُ القلِیلَ ; إنّ العبدَ لَیُصلِّی الركعتَیْنِ یُریدُ بِها وجهَ اللهِ فَیُدخِلهُ اللهُ به الجَنّهَٔ(۳) .
همانا پروردگارتان مهربان است ، عمل اندك را پاداش می دهد ، عبد دو ركعت نماز به خاطر خشنودی خدا به جا می آورد ، خدا به سبب آن او را وارد بهشت می كند .
حضرت امام جواد (علیه السلام) فرمود :
أفضلُ العِبادَهِٔ الإخلاَص(۴) .
برترین عبادت اخلاص است .
و نیز حضرت امام عسكری (علیه السلام) فرمود :
لَو جَعلْتُ الدُّنیا كُلَّها لُقْمَهًٔ وَاحِدهًٔ ولَقَمْتُها من یَعبُدُ اللهَ خَالِصاً لَرَأَیْتُ أنِی مُقَصِّرٌ فی حقِّهِ(۵) .
اگر همه ی دنیا را یك لقمه كنم و آن را در دهان كسی كه خدا را خالصانه عبادت می كند بگذارم فكر می كنم در حق او كوتاهی كرده ام !! »
حضرت صدیقه ی كبری فاطمه ی زهرا (علیها السلام) می فرماید :
مَن أصعَد إلی اللهِ خالِصَ عِبادَتِه ، أهبَط اللهُ عزّ وجلّ إلیه أفضلَ مَصلَحَتِهِ(۶) .
كسی كه عبادت خالصش را به سوی خدا بالا فرستد ، خدای ( عز و جل ) برترین مایه ی شایستگی و صلاحیت او را به سوی او فرود آورد .
●سفارش پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به معاذ
پیامبر در ضمن روایتی بسیار مفصل ، به معاذ بن جبل برای خالص شدنش سفارشاتی دارند كه دانستنش بر همه ی مؤمنان واجب است . در بخشی از آن روایت به معاذ می فرماید :
زبانت را از بدگویی به برادران دینی ات و قاریان قرآن قطع كن ، گناهانت را بر عهده ی خود گیر ، بر عهده ی برادران دینی ات بار مكن ، با زشت گویی از دیگران خود را از عیوب پاك مدار ، با پایین بردن برادرانت خود را بالا مبر ، با كارهایت ریا مكن ، با امور دنیایی و مادی آخرت نمایی نداشته باش ، در نشست و برخاستت فحش مده كه به خاطر اخلاق بدت از تو بپرهیزند ، در حالی كه كسی نزدت قرار دارد درِ گوشی با كسی حرف نزن ، بر مردم تكبّر نورز كه همه ی خوبی های دنیا از تو قطع می شود ، وحدت مردم را به پراكندگی نینداز كه سگان دوزخ پاره پاره ات خواهند كرد . . . .
معاذ می گوید به پیامبر خدا گفتم : چه كسی طاقت این خصلت ها را دارد ؟ فرمود : معاذ بر كسی كه خدا بر او آسان گیرد آسان است(۷) .
در هر صورت اخلاص در نیت و عمل چه در پنهان و چه در آشكار از توصیه های بسیار مهم حضرت حق به رسول باكرامت اسلام و به همه ی امت است .
●معنای اخلاص
هنگامی كه انسان در زندگی اش نسبت به همه ی امور ، خدا را مورد نظر قرار دهد و هر كار پسندیده ای را بدون توجه به مردم و تنها برای طلب خشنودی خدا انجام دهد ، خورشید اخلاص از افق قلبش طلوع می كند و این اخلاص به هر كاری كه انجام می دهد ، ارزشی فوق العاده می بخشد و آن را به نقطه ی قبولی حق می رساند و سبب ورود انسان به حیات طیّبه در دنیا و ورود به بهشت و رضوان الهی در آخرت می گردد .
برای این كه بدانیم آیا اخلاص در دل ما ظهور كرده است یا نه ، باید تعریف و ستایش و مذمت و سرزنش مردم را نسبت به كار مثبت خود ملاك و معیار قرار دهیم ، اگر از تعریف و ستایش مردم خوشحال شویم و از مذمت سرزنش آنان رنجیده خاطر گردیم هنوز به مقام اخلاص دست نیافته ایم ، و اگر ستایش و سرزنش مردم برای ما تفاوتی نداشته باشد و هر ستایش و سرزنشی نسبت به حال ما یكسان باشد به توفیق حق به نقطه ی اخلاص رسیده ایم .
امام صادق (علیه السلام)در این زمینه روایت بسیار جالب و كلامی حكیمانه به این مضمون دارند :
لاَ یصیرُ العَبدُ عَبداً خالِصاً للهِ عَزّ وَجلّ حتّی یَصیرَ المَدحُ وَالذمُّ عِندَه سَواءٌ ; لاَِنّ المَمدوحَ عِند اللهِ ( عَزّ وَجلّ ) لاَ یصیرُ مَذموماً بِذمِّهِم وَكَذلِكَ المذمومُ ، فَلاَ تَفرَحْ بِمدحِ أحد ; فَإنّه لاَ یزیدُ فِی منزِلَتِك عِندَ اللهِ ( عَزّ وَجلّ ) وَلاَ یُغنیكَ عَن المَحكومِ لَك وَالمَقدورِ عَلَیك(۸) .
هیچ بنده ای به مقام اخلاص ، نسبت به بندگی خدای ( عزّ و جلّ ) نایل نمی شود مگر این كه مدح و ستایش و مذمّت و سرزنش نزد او یكسان گردد ، زیرا انسانی كه نزد خدا مورد ستایش است با مذمت مردم مذموم نمی شود و كسی كه نزد خدا مذموم است با مدح مردم ممدوح نمی گردد ، هرگز به مدح مردم شادمان مشو ، زیرا مقام و منزلتت را نزد خدا نمی افزاید و آن حكم و مقدری را كه درباره ی تو لازم شده از تو برطرف نمی كند .
مخلصین آن چهره های برجسته ای هستند كه با معرفت كامل راه زندگی را طی می كند و با مقید كردن هوا و شهوت به قیود الهی و ملكوتی عمر خود را با عمل كردن به دستورات و فرمان های حق می گذرانند و دیگران را هم با نفس پاك و دم الهی خود به حقایق دعوت می كنند .
از پیام سلیمان به ملكه ی سبا استفاده می شود كه آن حضرت بر اساس اخلاص و مقام نبوت خود ، به ملكه ی سبا اعلام می كند كه هم اكنون برخیز و بیا ، من پیامبرم و كاری جز عمل به فرمان های حق و سر نهادن به پیشگاه ربّ و دعوت به سوی خدا ندارم ، من عامل مقیّد كردن هوا و شهوت به قیود الهیه ام نه شهوت پرست . اگر شهوتی دارم بر آن چیره ام نه این كه اسیر شهوت زیبارویان باشم ، ریشه ی وجودی ام مانند ابراهیم خلیل و دیگر پیامبران بت شكنی است .
اگر روزی گذر ما به بتكده افتد ، نه تنها به بت سجده نمی كنیم بلكه بت در آن معبد پیش پای ما به سجده می افتد . آری ، چنین است آن چهره ی برجسته ی اخلاص و عمل ، محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) و آن برده ی هوا و شهوت ، ابوجهل ، هر دو گام به بتخانه گذاشتند ولی تفاوت زیادی است میان آن دو گام !
پیامبر اسلام قدم در بتخانه گذاشت و بت ها همگی در برابرش روی زمین افتادند ، در حالی كه ابوجهل از اعماق جانش برای سجده ی بر بت ها سر به زمین سایید .
این جهان كه نام دیگرش شهوت سراست بتخانه ای است كه آشیانه ی هر دو گروه متضاد پیامبران و كفّار است ، با این تفاوت كه شهوت ، برده ی پاكان اولاد آدم است ، چنان كه آتش طلا را نمی سوزاند تا تبدیل به خاكسترش كند هم چنان شهوت نمی تواند پاكان اولاد آدم را بسوزاند و تباهشان سازد(۹) .
●اخلاص بی نظیر امام مخلصان
دشمنان خدا و پیامبر و مخالفان حق و حقیقت هنگامی كه از متوقف كردن دعوت رسول اسلام مأیوس شدند ، تصمیم گرفتند از چهل قبیله ی پرقدرت عرب چهل نفر را برای كشتن پیامبر استخدام كنند تا در تاریكی شب دزدانه به خانه ی حضرت هجوم برند و او را از میان بردارند تا قریش برای خونخواهی از آن حضرت نتواند در برابر چهل قبیله مقاومت كند و در نتیجه آن خون پاك و پرقیمت پایمال گردد .
پیامبر اسلام از جانب حضرت حق مأمور به هجرت شد . داستان هجرت و اجتماع كافران را برای كشتنش با علی (علیه السلام) كه در آن زمان بیش از بیست سال از عمر مباركش نگذشته بود در میان گذاشت و از او دعوت كرد كه برای حفظ حالت طبیعی خانه در بسترش بخوابد تا او بتواند از مكه به مدینه برود و دعوتش را برای نجات مردم از كفر و شرك و گناه و فساد ادامه دهد .
علی (علیه السلام) جانش را نثار خدا كرد و وجودش را به طاعت خدا فروخت و برای بذل كردن خون مباركش برای رهایی پیامبر از شرّ دشمنان اعلام آمادگی كرد .
او با این نیت در بستر پیامبر آرمید . دشمنان خانه را محاصره كردند و منتظر فرصت ماندند تا ناجوانمردانه به آن بستر هجوم كنند و نیت شوم خود را عملی سازند .
اگر چنین داد و ستدی اتفاق نمی افتاد ، تبلیغ دین ناتمام می ماند و جان پیامبر در معرض خطر قرار می گرفت و برای همیشه چراغ دین خاموش می شد و حسودان نابكار و دشمنان غدّار به اهداف شوم خود دست می یافتند !دشمنان ، اوّل طلوع سپیده به خانه هجوم بردند . وقتی علی را دیدند كه در برابر آنان مقاومت كرد پراكنده شدند و از كشتن او منصرف شدند ; تدبیرشان نابود شد و خانه ی خیالات باطلشان فرو ریخت و به یأس و ناامیدی دچار گشتند و آرزوهایشان بر باد رفت . پیامبر به سلامت به مدینه رفت و امور دین نظام گرفت و چراغ اسلام ابدی شد و بنای ایمان به استواری رسید و شیطان به بند شكست افتاد و كافران و مشركان خوار شدند و این فضیلت و كرامت ـ كه احدی را در عالم هستی در آن شركت نیست ـ برای امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه السلام) ثبت شد و این آیه ی شریفه برای نشان دادن اخلاص آن امام مخلصان نازل گشت(۱۰) :
( وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ )(۱۱) .
كس دیگر از مردم برای جشن خشنودی خدا جان خویش را فدا كند . خدا بر این بندگان مهربان است .
در این بیع وشرا وخرید وفروش وداد وستد، فروشنده امیرالمؤمنین(علیه السلام)، خریدار خدا ، جنس جان ، و قیمت نه بهشت بلكه رضا و خشنودی خدا بود و شاید معنای ( وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ ) این باشد كه من با آفریدن علی و این كاری كه او در آن شب انجام داد زمینه ی استواری دین و رساندن رحمتم را برای شما فراهم آوردم ! و از طریق وجود علی راه نجات از مهالك و جاده ی رسیدن به سعادت ابد را برای شما آماده ساختم .
●اخلاص بنا كننده ی مسجد گوهرشاد
این مسجد در زمان شاهرخ میرزا به وسیله ی زنی باكرامت كنار حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) ساخته شد . شبانه روز چند هزار نفر در آن نماز واجب و مستحب می خوانند و صدها نفر از مواعظ و سخنرانی هایی كه عالمان ربّانی ایراد می كنند استفاده می نمایند ، و ده ها نفر كنار كرسی فقه و اصول و تفسیر علمای بزرگ بهره ها می برند و میلیون ها نفر به هنگام ازدحام زائران رو به حرم حضرت رضا در آن مكان شریف زیارت می خوانند و این همه حكایت از اخلاص سازنده ی آن دارد ; زیرا اگر اخلاص او نبود این همه سود معنوی از آن چشمه ی زلال ملكوتی جاری نمی شد .
●جوشش اخلاص از پاكدلی گمنام
عالمی بزرگوار و صاحب نفسی بردبار برایم حكایت كرد : اهل خیری ، كریم بزرگواری مسجدی را در محلّی مورد نیاز بنا كرد و آن را برای اقامه ی نماز و مجالس مذهبی آماده نمود ، ولی از این كه آن را بر اساس علاقه اش به جای گلیم و موكت مفروش به فرش های قابل توجه كند به خاطر كمبود مال بازماند .
خادم مسجد گفت : شبی به منزل یكی از اقوامم كه فاصله ای بسیار دور با مسجد داشت مهمان بودم ، به خاطر گذشتن وقت نتوانستم به مسجد بازگردم ، نزدیك اذان صبح جهت آماده كردن مسجد برای نماز جماعت به مسجد بازگشتم ، دیدم به جای قفل درب زنجیری به آن بسته شده ، به نظرم آمد دزدی به مسجد زده و آنچه را توانسته برده ، وقتی وارد مسجد شدم و چراغ ها را روشن كردم دیدم تمام محوطّه ی نمازخانه با فرش های دست بافت شهر مشهد مفروش شده و چندین جعبه و كارتن كه محتوی انواع ظروف جهت پذیرایی از چند صد نفر است در گوشه ی مسجد قرار دارد و نامه ای به این مضمون روی یكی از جعبه ها نهاده شده : ای خادم ! چند شب بود مسجد را زیر نظر داشتم تا شب گذشته دیدم مسجد را رها كردی و رفتی ، با استمداد از حق تمام شبستان را فرش كردم و این ظروف را برای مصرف در مجالس مذهبی محرم و صفر و افطار ماه رمضان آوردم ; اگر بخواهی مرا بشناسی كه كیستم و از كجایم ، قیامت از محضر حق بپرس ، اگر صلاح بود مرا معرفی می كند ، اگر صلاح نبود معرفی نمی نماید و من این كار را در دنیا فقط برای رضای محبوب انجام دادم و بس !!
●اخلاص ، مرتفع ترین قله ی معنویت
قرآن مجید مردم را از نظر عقاید و اعمال به چهار دسته تقسیم كرده است : مؤمن ، مشرك ، كافر ، منافق .
مؤمن انسانی است كه باورهایش بر اساس حق و اعمالش پاك و همراه با نیت صادقانه و برای همیشه اهل نجات و سعادت است .
مشرك انسانی آلوده باطن است كه باورهایش شرك آلود و اعمالش ناخالص است ، و اگر توبه نكند برای همیشه دچار شقاوت و عذاب الیم است .
كافر موجودی است كه باورهایش بر اساس گمان باطل و خیال فاسد و اعمالش شیطانی و برای همیشه اگر به خدا رجوع نكند بدبخت و خوار و اهل آتش است .
و منافق آلوده قلبی است كه از نظر قرآن از مشرك و كافر بدتر و عذابش دردناك تر و منزلتش از همه ی موجودات پست تر است . ولی قرآن مجید می گوید اگر منافق توبه ی واقعی كند و مفاسد گذشته اش را اصلاح نماید و به خدا تمسّك جوید و عبادتش را برای خدا خالصانه انجام دهد از گروه مؤمنان محسوب خواهد شد و به اجر عظیم خواهد رسید .
( إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْكِ الاَْسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً * إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً )(۱۲) .
بی تردید منافقین در گودترین و پست ترین جایی از آتش دوزخند ، و برای آنان یاوری نخواهی یافت ، مگر كسانی كه توبه كنند ، و ظاهر و باطن خود را اصلاح نمایند و به خدا تمسّك ورزند ، و عبادتشان را برای خدا خالص نمایند ، اینان در نتیجه با مؤمنان خواهند بود ، و خدا به زودی مؤمنان را پاداش بزرگ خواهد داد .
●با خالصان باش
خدای متعال از این كه ثروتمندان و صاحبان مال و جاه و زر و زیور نمی پسندند پیامبر بزرگ اسلام با فقیران مؤمن و تهیدستان پاك دل و خالصان مطیع حق نشست و برخاست داشته باشد و آنان را در محضر مباركش بپذیرد ، اظهار نفرت كرد و خواسته ی بی جای آنان را مردود شمرد ، و در آیه ای بسیار بسیار مهم وظیفه ی پیامبر عزیز اسلام را در رابطه با آن چهره های نورانی و آن آلوده دلان بیان داشت :
( وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِٔ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلاَ تَعْدُ عَیْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَٔ الْحَیَاهِٔ الدُّنْیَا وَلاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً )(۱۳) .
با آنان باش كه پیوسته پروردگارشان را در شب و روز عبادت می كنند و تنها خشنودی و رضای او را می خواهند و دیده از آنان برمگیر و روی از آنان برمتاب و از كسی كه دلش را از قرآنم و یادم بی خبر كرده ام و هوای نفسش را پیروی می كند و سراسر زندگی اش زیاده روی است پیروی مكن .
●خدا و شیطان
پیامبر بزرگ اسلام در روایتی بسیار باارزش آنچه خوبی از انسان صادر می شود و شرایط لازم در آن جمع است خالص و پاك برای خدا می داند و آنچه زشتی از آدمی سر می زند گرچه صورتی حق به جانب داشته باشد از شیطان به حساب می آورد ; او می فرماید :
أیُّها النّاسُ إنَّما هُو اللهُ وَالشَّیطانُ وَالحقُّ وَالبَاطِلُ وَالهُدَی وَالضَّلالَهُٔ وَالرُّشْدُ وَالغَیُّ وَالعاجِلَهُٔ وَالآجِلَهُٔ وَالحَسناتُ وَالسَّیِّئاتُ ، فَما كَانَ مِن حَسَنات فَللهِِ وَما كَانَ مِن سَیِّئات فَلِلشَّیطانِ لَعَنهُ اللهُ(۱۴) .
ای مردم خدا و شیطان و حق و باطل و هدایت و گمراهی و رشد و بیراهه ، دنیا و آخرت ، خوبی ها و بدی ها ، پس آنچه از خوبی هاست برای خداست و آنچه از بدی هاست برای شیطان است كه لعنت خدا بر او باد .

۱ - ـ انعام ( ۶ ) : ۱۶۲ .
۲ ـ عیون اخبار الرضا : ۲ / ۶۹ ، باب ۳۱ ، حدیث ۳۲۱ ; بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۲ ، باب ۵۴ ، حدیث ۱۰ .
۳ ـ بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۴ ، باب ۵۴ ، حدیث ۱۶ .
۴ ـ عدهٔ الداعی : ۲۳۳ ; بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۵ ، باب ۵۴ ، حدیث ۱۹ .
۵ ـ مجموعه ی ورام : ۲ / ۱۰۹ ; بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۵ ، باب ۵۴ ، حدیث ۱۹ .
۶ ـ عدهٔ الداعی : ۲۳۳ ; بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۹ ، باب ۵۴ ، حدیث ۲۵ .
۷ ـ فلاح السائل : ۱۲۴ ; بحار الانوار : ۶۷ / ۲۴۸ ، باب ۵۴ ، حدیث ۲۰ .
۸ - سفینهٔ البحار : ۸ / ۳۴ ، باب المیم بعد الدال ، النهی عن المدح .
۹ ـ شرح مثنوی معنوی : ۱۰ / ۲۶ .
۱۰ ـ جریان لیلهٔ المبیت و نزول این آیه شریفه در شأن حضرت امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب (علیه السلام) در مصادر شیعه و سنی به نحو اجمال یا تفصیل ذكر شده است : تفسیر كبیر ( فخر رازی ) : ۶ / ۲۲۳ ; مجمع البیان : ۲ / ۳۹۰ ; تفسیر عیاشی : ۱ / ۱۰۱ ، حدیث ۲۹۲ ; تفسیر برهان : ۲ / ۱۵۰ ; تفسیر فرات : ۶۵ ، حدیث ۳۲ ; تفسیر قمی : ۱ / ۷۰ ; تفسیر المیزان : ۲ / ۱۴۸ ; امالی طوسی : ۴۴۶ ، حدیث ۹۹۶ ; روضهٔ الواعظین : ۱ / ۱۰۴ ; ارشاد مفید : ۱ / ۵۱ .
۱۱ ـ بقره ( ۲ ) : ۲۰۷ .
۱۲ ـ نساء ( ۴ ) : ۱۴۵ ـ ۱۴۶ .
۱۳ ـ كهف ( ۱۸ ) : ۲۸ .

پایگاه استاد حسین انصاریان

منبع : عرفان