ید IODE

عنصری است با علامت اختصاری I به جرم اتمی ۹۰/۱۲۶ و عدد اتمی ۵۳، جسمی متبلور، جامد، به رنگ بنفش تیره، با سنگینی ویژه ۹۵/۴ که در ۱۱۴ ذوب و در ۱۸۴ درجه سانتیگراد می‌جوشد. خیلی فرار است، بخارهای آن به رنگ بنفش است در آب به سختی در الکل بهتر حل می‌شود (تنتورید) و در محلول یدورپتاسیم به‌خوبی محلول است. ترکیباتش در خاکستر گیاهان دریائی وجود دارد. یدات سدیم به فرمول NaIo در شورهٔ شیلی یافت می‌شود. ید یکی از عناصر ضروری برای خوب کارکردن غده تیروئید، در پستانداران است. در پزشکی و تجزیه‌های شیمیائی و عکاسی به‌کار می‌رود. [۱۳]
برای گندزدائی خراش‌هائی روی پوست به‌کار می‌برند. در سالخوردگی چند قطره‌اش را باید با شیر نوشیده اگر ید را در ظرف شیشه‌ای بگذارند به‌زودی بخارهای بنفش رنگی در بالای ظرف دیده می‌شود. ید به آسانی می‌پرد، بی‌آنکه از حالت مایع بگذارد. نمک‌های ید آبی رنگ و مانند نمک طعام است اما برخی از یدها به رنگ زرد می‌باشند.
ید عنصریست که از نظر شیمیائی، شبیه کلر است، و در محلول الکلی (یا تنتور) خاصیت ضدعفونی کننده دارد و آن را برنارد کورتوا که در رشته شیمی تحصیل کرده بود و در سال ۱۸۱۳ ماده بلوری جدیدی را که از خزه به‌دست آمده بود و بعدها ید نامیده شد، کشف نمود.
درین هنگام همفری دیوی در پاریس بود و کلمنت مقداری از این مادهٔ مرموز را به او داد چون این خبر به گوش ژوزف لوئی گیلوساک که از مشهورترین شیمیدانان فرانسه بود رسید، او که نمی‌خواست یک نفر انگلیسی در کشفی بالقوه مهم دست بالا را پیدا کند، بی‌درنگ به نزد کورتوا رفت و از او نمونه‌ای از آن بلورها خواست. پس از بررسی‌ها سریع و دقیق، گیلوساک اعلام کرد که عنصر جدیدی یافت شده و آن را ید (به یونانی بنفش) نامید و دیوی نیز تأکید کرد که بلورهای کشف کورتوا عنصری است جدید و نام یدین را برایش پیشنهاد کرد.
برای آنکه علت کشف ید را خوب بفهمید، باید بدایند که در آب دریا نمک‌هائی غیر از کلرید سدیم وجود دارد. که از جمله آنها، گرچه به مقدار کمتری وجود دارند یدید سدیم و یدید پتاسیم است. نمک‌های یدید طی فرایندهای زیست شیمیائی در خزه تغلیظ می‌شوند، و وقتی خزه می‌سوزد، این نمک‌ها غلیظ‌تر می‌شوند. ظاهراً اسیدی که کورتوا برای تمیز کردن مخازن استفاده کرده نمک‌های ید را به ید ازاد تبدیل کرد. این ید بر اثر گرمای آزاد شده از واکنش با اسید، به بخاری بنفش رنگ مبدل شد، که وقتی با سطح سردی برخورد کرد مستقیماً به شکل بلوری منجمد می‌شد.
از ید برای درمان گواتر یا پرکاری غده تیروئید استفاده می‌کنند و هر جا که در غذاهای مردم ید کافی نباشد بدن، برای آنکه هورمون تیروکسین در غدهٔ تیروئید تولید شود به ید نیاز دارد. تیروکسین سرعت بسیاری از واکنش‌های شیمیائی بدن را تنظیم می‌کند، و به‌طور کلی هر چه تیروکسین بیشتر باشد. بدن سریع‌تر کار می‌کند. اگر ید در رژیم غذائی کم باشد، غده تیروئید برای جبران این کمبود و تولید تیروکسین بیشتر، بزرگ می‌شود. بزرگ‌شدن غدهٔ تیروئید را گواتر می‌نامند. گواتر در کسانی‌که در کنار دریا زندگی می‌کنند شایع است.
ید را عنصری کمیاب پنداشته‌اند به‌طوری‌که در پوسته خاکی کره زمین بیش از یک یا دو هزارم درصد نیست. با این‌همه ید در همه جا وجود دارد و می‌توان گفت که کمتر ماده‌ای است که در آن ید وجود نداشته باشد.
در هر چیز راه می‌یابد، خاک سخت، سنگ‌ها، بلورهای درکوهی خالص مقدار قابل ملاحظه‌ای ید دارند. مقدار ید در آب دریا زیاد است و در خاک‌ها و آب‌های روان و در گیاهان و جانوران و بدن انسان نیز ید وجود دارد ید را از هوائی که از بخار ید اشباع شده می‌گیریم و با مواد خوراکی وارد بدن ما می‌شود. زیرا بدون ید نمی‌توان زیست.
بستره‌های حقیقی ید را در نمک‌های بیابان‌های بزرگ آفریقای جنوبی و آتاکاما در آمریکای جنوبی پنداشته‌اند.
ید، در هوا وجود دارد. پس از تجزیه دقیق معلوم گشته که در پراکندگی مقدارش بر حسب عامل ارتفاع کم می‌شود. در کوه‌های پامیروآلتانی که بیش از ۴۰۰۰ متر بلندی دارند کمتر از سطح‌های پائین‌تر است.
ید در سنگ‌های آسمانی که از فضاهای دور به زمین رسیده نیز یافت شده است.
آب دریا ۲ میلی‌گرم ید در هر لیتر آب دارد. این نسبت در نزدیکی کرانه‌ها و کولاب‌ها و دریاچه‌ها غلیظ‌تر می‌شود و به‌صورت نمک‌ها روی هم انباشته گشته مانند سفره سفیدی بر کرانه‌های هموار قرار گرفته. هر جا نمک‌های پتاسیم و برم باشد ید وجود ندارد. هر تن جلبک بیش از چندین کیلوگرم ید خالص دارد و در برخی از اسفنجیان نسبت ۸% تا ۱۰% می‌باشد. ید در آب‌های مناطق نفت‌خیز نیز وجود دارد. از برخی آتش‌فشان‌ها ید به بیرون ریخته می‌شود.
از ید در بند آوردن خون‌ریزی، کشت میکروب‌ها، گندزدائی سود می‌جویند زیرا ید ماده‌ای زهرآگین است. بخارهایش مخاط را تحریک می‌کند. مصرف زیاد آن به‌صورت قطره یا بلور مرگ‌آور است. کمبود ید در بدن انسان مایه گواتر می‌شود. اگر میزان لازم ید در بدن کاهش یابد دستخوش پریشانی می‌شویم. گواتر را با نمک‌های یددار درمان می‌کنند.
ید در صنعت نیز روز به روز اهمیت می‌یابد از جمله ترکیباتی از ید و مواد آلی کشف کرده‌اند که از سوئی در برابر پرتو X زرهی محکم و نفوذناپذیر است و از سوی دیگر، به‌وسیله نفوذ در بدن می‌توان از بافت‌های اندام‌های درونی به‌طور روشن عکس‌برداری کرد.
در صنعت سلولوئید از نمک‌های ید سود می‌جویند زیرا سوزن‌های باریک آن در سلولوئید به‌طوری پراکنده می‌شود که نمی‌گذارند نور از هیچ سوی سلولوئید بگذرد.
با مخلوط از ید عینک‌ها و ذره‌بین‌هائی ساخته‌اند که در رانندگی اتومبیل و هواپیما تسهیلات فراوانی فراهم می‌سازد.
با اینکه ید در سال ۱۸۱۱ کشف شد اما تا صد سال بعد به این کشف و اهمیت ید توجهی نشد. [۳۵]

۱۳ـ فرهنگ اصطلاحات علمی
۳۵ـ درباره فلزات کمیاب ـ دنتسکی ـ ترجمه پروین قاسمی

منبع : مطالب ارسال شده