چشم‌ها و گوش‌ها

آنچه باعنوان «چشم‌ها و گوش‌ها» از نظر خوانندگان می‌گذرد، نکاتی است تأمل برانگیز که به تفصیل بیشتر نیاز دارد، ولی به‌دلیل محدودیت ترجیح دادیم به‌جای نگه‌‌داشتن، آنها را به صورت خلاصه منتشر کنیم.
● ویژگی ایران
ظریفی از مبارزان قدیم که سال‌هاست در اروپا زندگی می‌کند، می‌گفت پیش از ریاست‌جمهوری خاتمی، ویژگی ایران را به چلوکباب و قورمه‌سبزی می‌شناختند، ولی پس از آن، ایران را به مثلثی از خاتمی، فوتبال و فیلم‌های ایرانی می‌شناختند. صدر اعظم آلمان بدین‌مضمون گفته بود؛ نیاز بشریت آن است که بتوان عرفان شرق را با خردورزی غرب در هم آمیخت و مصداق آن می‌تواند خاتمی باشد.
● ترکیه؛ دموکراسی کمتر و بیشتر
درحالی‌که برخی از نویسندگان ایران سعی داشتند انتخابات تیرماه ترکیه را در راستای قطب‌بندی‌های کاذب و غیرواقعی تبیین کنند، اگمان بگیس، مشاور رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه، درباره این انتخابات می‌گوید: «این انتخابی است بین کسانی‌که خواهان دموکراسی بیشتر هستند و آنان‌که خواهان دموکراسی کمتری هستند.»(۱)
دموکراسی کمتر یعنی محدودکردن دموکراسی به هویت کمالیزم که عمدتاً جریان نظامی ـ امنیتی مدافع آن است.
● ساماندهی بورژوازی کارآفرین و ملی
در ترکیه، طی چهار دهه، نیروهای معتقد به هویت کمالیزم و ترکیه نوین، چهار مرتبه حکومت‌های متکی به آرای مردم را بدون خونریزی ساقط کرده‌اند، اما این رانده‌شدگان از جمهوری ترکیه منفعل نشده و به کارآفرینی در وجه صنعتی، تجاری و مالی دست زده‌اند. طی این چهار دهه، این نیروها توانستند به یک بورژوازی کارآفرین، خلاق، دموکرات و سازگار با جهان امروز تبدیل شده و با تکیه به این بورژوازی خلاق بود که حزب عدالت و توسعه در انتخابات شگفت‌انگیز تیرماه ترکیه، هشتاد درصد آرای مردم را به دست آوردند. حزب عدالت و توسعه در سایه اعتماد مردم با تکیه به این بورژوازی کارآفرین بود که ضمن عضویت در ناتو، در برابر فشارهای امریکا، حاضر نشد در حمله به عراق شرکت کند و خشونت‌های اسراییل را به‌عنوان تروریسم دولتی محکوم کرد و در برابر حمایت امریکا ازPKK ایستاد و علی‌رغم میل امریکا، با ایران قرارداد گاز منعقد کرد و... .
در ایران باوجود چشم‌انداز بیست‌ساله، هرسال که می‌گذرد وابستگی اقتصاد ما به درآمد نفت بیشتر شده و صنایع و تجارت ملی ما هم با تعطیلی و مشکلات زیادی روبه‌روست. این درحالی است که صادرات نفت ما مشروط به امنیت در خلیج‌فارس؛ آن هم مشروط به داشتن برتری هوایی و دریایی در این منطقه است که جای تأمل دارد.
● مدل چینی توسعه
متأسفانه، برخی سرمایه‌گذاری‌ خارجی در چین را مدلی برای توسعه ایران می‌دانند درحالی‌که به عمق قضیه راه نیافته‌اند. دولت چین ده‌سال به صنایع ملی چین زمان و امکانات ویژه داد تا خود را به روز کرده و بتوانند در دنیای امروز به رقابت برخیزند. آن‌گاه پس از ده‌سال، بورژوازی صنعتی و ملی چین دارای آن‌چنان هویتی شد که می‌دانست به چه نوع سرمایه و تکنولوژی نیاز دارد. بنابراین هویتِ نهادینه شده در چین می‌توانست سرمایه‌گذاری و فناوری را جذب و هضم کرده و بخشی از آن را دفع کند. البته بررسی چنین پروسه‌ای مقاله مستقلی را می‌طلبد. اما در ایران کسانی‌که چنین پروسه‌ای طی نکرده‌اند و به چنین هویت ملی‌ای دست نیافته‌اند، آیا قادر خواهند بود بدانند نیاز ما چه نوع فناوری‌ای است و چه نوع نیست؟ و... اینها عملاً بین سرمایه‌گذاری و پول‌آوری تفاوتی قائل نبوده‌اند؛ به همین دلیل ما با مشکلات زیادی روبه‌رو شده‌ایم.
● نیاز شدید به نواندیشی دینی
از یک‌سو ملاحظه می‌کنیم روند جهان به سمت دینی شدن ـ و متأسفانه از نوعی که مخالف علم، تکامل و وحدت است ـ می رود که مصداق آن حرکت محافظه‌کاران جدید در امریکاست.(۲) ازسوی دیگر این روند دینی‌شدن مردم در ایران نیز مشاهده می‌شود؛ سالی ۲۰ میلیون زائر امام رضا، چند میلیون جمکران، زوار کربلا باوجود مخاطرات آن، حج عمره و حج تمتع، اعتکاف‌ها در مساجد و... . با توجه به این دو روند می‌توان چشم‌انداز تأسف‌باری را تصویر کرد که ادیان متفاوت رویاروی هم قرار گرفته و جنگ‌های صلیبی تکرار شود. بنابراین نیاز شدیدی به کار روی نواندیشی دینی وجود دارد تا با پیوند مکتب با حرکت‌های سنتی، به سمت توحید، علم‌آفرینی و تکامل رهنمون شود.
● تعریف فقاهت
موتور محرکه پیروزی انقلاب، تحقق آیات قرآن و خطبه‌های نهج‌البلاغه بود که بعدها در سال ۱۳۶۶ با‌عنوان «اولویت احکام اجتماعی قرآن بر احکام فرعی و فردی» توسط مرحوم امام خمینی تئوریزه شد. امام طی نامه‌ای به اعضای محترم شورای نگهبان مطرح کردند که اگر آنها احکام اجتماعی قرآن را می‌دانستند نیازی به نهاد تشخیص مصلحت نظام نبود. ایشان اجتهاد مصطلح که در فروع دین است را کافی نمی‌دانستند و از نظر ایشان فقاهت مرادف با علم و عمل به احکام اجتماعی قرآن بود، ولی در آستانه انتخابات داخلی خبرگان به‌منظور تعیین رئیس، نایب‌ رئیس و... آن نهاد محترم، مطالبی در روزنامه‌ها ازسوی برخی از اعضای مجلس خبرگان مطرح شد که برای تعریف فقاهت روند دیگری قائل بود. گویا کسانی‌که در راستای تحقق احکام اجتماعی مبارزه کرده، زندان رفته‌اند و نظام جمهوری اسلامی را سازمان داده‌اند، فقیه نیستند و فقیه صرفاً کسی است که در راستای اجتهاد مصطلح یعنی فروعات دین کوشا بوده است. امید است که صرف‌نظر از مصداق، تحول در تعریف فقاهت که یکی از ثمرات و دستاوردهای بارز انقلاب اسلامی است، تحریف نشود.
● دو برداشت از حق و باطل
در قرآن چنین آمده که حق پدیدار شد، رشد کرد، گسترش یافت و به دنبال آن، ازآنجا که باطل و فضایی برای نفس‌کشیدن نداشت، محو شد؛ علت آن این است که باطل اصالت نداشته و رفتنی است. در مقابل، برداشت دیگری هم وجود دارد که می‌گفت «دیو چو بیرون رود فرشته در آید» بدین معنا که، آزادیخواهان و نیک‌مردان نقشی در محو باطل و بردن دیو نداشته‌اند و بدین‌سان همه پس از رفتن دیو، آزادیخواه و انقلابی می‌شوند.
● دستیابی به قدرت برای اجرای احکام؟
برخی در جامعه ما اعتقادشان بر این است که برای اجرای احکام اسلامی باید به قدرت دست یافت و نمی‌توان بدون دستیابی به قدرت احکام را اجرا کرد. اشکال این روش، در این است که ممکن است از راه‌های نادرست به قدرت برسیم، که طبعاً به اجرا درآوردن آیات و احکام مشکل می‌شود، اما در مقابل، برخی معتقدند باید با عمل به آیات قرآن و نهادینه‌کردن آنها، حتی در یک مقیاس کوچک و از طریق گروه‌های محدود، به رشد و گسترش ادامه داد که قدرت، سنتز و نتیجه چنین پروسه درازمدتی خواهد بود.
● از گفتمان دموکراسی تا فرقه‌گرایی
محافظه‌کاران جدید امریکا به رهبری بوش، خاورمیانه دموکراتیک و بزرگ را شعار دادند و حتی کاندولیزا رایس در کشور مصر طی یک سخنرانی اعتراف کرد که امریکا طی هشتاد سال گذشته در کنار دیکتاتورهای منطقه بوده و حالا قصد دارد در کنار مردم باشد، اما همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد مدتی پس از حمله به عراق گفتمان دموکراسی به گفتمان امنیت تبدیل شد و به‌دنبال آن، امریکا با نتیجه آرای مردمی در مصر و فلسطین مخالفت کرد و متفکران امریکایی اعلام کردند دموکراسی به زیان منافع ملی امریکاست. اکنون امریکا در خاورمیانه در چه فازی قرار دارد؟ همان‌طور که رسماً اعلام کرده‌اند، امریکا در راستای ائتلاف با کشورهای مصر، عربستان، اردن و امارات علیه ایران و شیعه است. درحالی‌که امریکا به دام فرقه‌گرایی افتاده، این فرقه‌گرایی را به مسلمانان منطقه منتسب کرده و آن را توجیهی بر حضور نظامی خود در منطقه می‌داند.
● بوش اشتباه نکرد!
جورج سوروس، در کتاب خود به‌نام «رؤیای برتری امریکایی» به این مضمون می‌نویسد که محافظه‌کاران جدید به رهبری بوش، اشتباه عظیمی در حمله به عراق انجام داده‌اند، شکنجه‌های زندان ابوغریب و گوانتانامو را فاجعه می‌داند و بر این باور است که حمله به عراق ازسوی محافظه‌کاران جدید، لکه ننگی بر دامان سرمایه‌داری بود. افزون بر این، سوروس و دیگر متفکران امریکایی، بسیاری از متفکران ایران و جهان نیز این اعتقاد را دارند. اگر اساس سرمایه‌داری، سودجویی باشد، طبیعی است که سود بیشتر در سرمایه‌داری نفتی است و سود سرشار و خیلی بیشتر در نفت خاورمیانه و بویژه عراق است که نخست وسیع‌ترین مخازن نفت را دارد؛ دوم، نفتی در اعماق کم و فشار بالا وجود دارد و سوم، هزینه‌ اکتشاف و استخراج نفت آن نیم تا یک‌ونیم دلار است. این در حالی است که پیش از شروع جنگ، اقتصاد امریکا در شرایط رکود بوده و ازسوی دیگر مخازن نفت امریکا، دریای شمال، مکزیک و... نیمه دوم عمر خود را طی می‌کنند و هزینه سوخت‌های جایگزین نفت نیز بسیار بالاست. بنابراین بوش به لحاظ بینشی و مکتب سرمایه‌داری که به آن معتقد است. اشتباهی نکرده، بلکه واقعیت‌هایی که دور از ذهن او در جهان جریان دارد، در برابر این حمله، مقاومت می‌کند. برای نمونه، امریکا از یک‌سو خود را نماینده جهانی حقوق‌بشر و دموکراسی می‌داند، اما ازسوی دیگر وقتی این حقوق‌بشر در مؤسسه‌ای به‌نام سازمان ملل یا شورای امنیت آن سازمان نهادینه می‌شود، با حمله به عراق مخالفت کرده و آن را اشغال‌گر می‌خواند و طبیعی است که در برابر آن حمله، مقاومت حقوق بشری و قانونی شکل گیرد که متأسفانه سرانجام آن را آشکارا می‌بینیم.
دروغ‌هایی که محافظه‌کاران جدید تاکنون در توجیه این جنگ گفته‌اند به این دلیل است که نمی‌خواهند نیت واقعی خود را اعتراف کنند، هر چند خیلی از متفکران امریکایی ازجمله برژینسکی، سوروس و... اعتراف کرده‌اند که هدف واقعی از حمله به عراق، نفت خلیج‌فارس و حفظ موجودیت اسراییل بوده است.

پی‌نوشت‌ها:
۱ـ ر ک: مقاله «تب انتخابات، ملتی با شکاف‌های عمیق را در بر گرفته»، چشم‌انداز ایران، شماره ۴۵ .
۲ـ ر.ک: «دو ملت زیر سایه خدا»، توماس فریدمن، چشم‌انداز ایران، شماره ۲۹.

منبع : ماهنامه چشم انداز ایران