ویژگی های مردم نگاری ایران مراسم سوگواری

مراسم سوگواری بر مردگان در مناطق مختلف ایران دارای آداب و رسوم خاصی است كه در این جا به كلیت آن اشاره می شود. بنا به اعتقاد مذهبی مسلمانان، وقتی مرگ مسلمانی فرا رسید، پیكرش را رو به قبله می‌خوابانند و اجزایی از قرآن كریم، به ویژه سوره «یس» برای آرامش و آمرزش او می‌خوانند. طبق مراسمی، پیكرش را غسل می‌دهند و سپس او را در پارچه سفیدی (كفن) می‌پوشاندند. هیچ جای كفن دوخته نمی‌شود و تنها متوفی را در آن می‌پیچند و دو سوی پارچه را گره می‌زنند. طبق دستور اسلام، بر میت نماز گزارده می‌شود و به هنگام حمل جنازه، كلمات شریفه «لا اله الا الله» را تكرار می‌كنند. سپس جسد را از تابوت به در آورده و در قبر بر پهلوی راست به سوی قبله می‌خوابانند و دعای مخصوص اموات را بر او تلاوت می‌كنند. مراسم عزاداری برای شخص فوت شده، با توجه به طبقه اجتماعی و گروه قومی آن، متفاوت است. با این همه، در مراسم عزاداری مشتركاتی وجود دارد. معمولاً یك تا سه روز پس از فوت، مجالس سوگواری مخصوص ختم قرآن دایر می‌شود. مجلس ختم زنانه را اغلب در خانه و مجلس ختم مردانه را در مسجد برپا می‌دارند. صاحب خانه و عزاداران نزدیك در می‌ایستند و عده‌ای دیگر میهمانان را پذیرایی می‌كنند. در گوشه مجلس، دو یا سه قاری پیوسته قرآن می‌خوانند و كسانی گلاب در كف دست حاضران می‌ریزند. معمولاً پذیرایی با قهوه,چای, خرما, سیگار, قلیان, میوه و حلوا است. بیش تر مواقع، واعظی به منبر می‌رود و درباره معاد و اخلاق سخن می‌گوید و پس از ذكر خیری از متوفی، مجلس را با ذكر مصیبت امام حسین(ع) ختم می‌كند. واپسین بخش این مراسم سلام بر امام حسین، امام رضا و مهدی صاحب‌الزمان(ع) است، سپس جمع متفرق می‌شوند.
معمولاً در اتاق متوفی، سفره‌ای از شال ترمه كشمیری می‌گسترند و بر آن گلدان و قدح‌های گل و لاله و شمعدان و صندوقی حاوی سی جزء قرآن كریم و شیشه‌های گلاب می‌گذارند. در مدت ختم، خانواده متوفی دست از كار می‌كشند و در خانه می‌نشیند. پس از یك هفته، خانواده و خویشان و دوستان با حلوا و خرما به گورستان روی می‌آورند و بر مزار متوفی گرد می‌آیند. سنگ لوح قبر كه در همین ایام بر مزار متوفی نصب می‌شود، شامل نام و نسب و تاریخ وفات اوست و گاهی عبارت هایی به نظم و نثر نیز بر آن نقش می‌كنند. چهل روز پس از مرگ، دوباره بر سر قبر متوفی فراهم می‌آیند و مراسم مخصوص «چله» را به جای می‌آورند و در آن، از جمله روضه خوانی و ذكر مصایب شهدا معمول است. چون سال مرگ به پایان رسید، دوباره گورستان می‌روند و از مرده برای تبدیل جامه ‌سیاه به لباس عادی رخصت می‌گیرند. رسوم سوگواری از ابتدا، یعنی وفات كسی تا سال بعد همان روز شامل موارد خاك‌سپاری، مراسم ختم مردانه و زنانه، شب سوم، شب هفت، چله، بازدید پس دادن، شب سال مرده و نخستین عید پس از مراسم سوگواری می شود.
بعضی می‌گویند‏‏‏‏‏‏‏, شب های جمعه ارواح مردگان آزادی دارند و بالای بام خانه خود می‌آیند و به سخنان اهل خانه گوش فرا می‌دهند. از این رو، جز به دعای خیر و تلاوت آیات قرآنی نباید از آنان یاد كرد. برخی می‌گویند كه روح اموات بسته به نیكی یا بدی كه در این جهان كرده باشند، مستقیم به بهشت یا به دوزخ می‌روند. گروهی دیگر را عقیده بر آن است كه ارواح در فاصله بهشت و جهنم یعنی در عالم «برزخ» تا روز داوری باقی خواهند ماند و فقط در آن روز جایگاه ابدی آنها تعیین خواهد شد و این تفكری است متكی به قرآن كریم. خانواده متوفی، كارهایی برای «خیرات» انجام می‌دهند، از جمله مستحب است كه پس از مرگ كسی، مدت سه روز قاری بر سر قبر او بگمارند تا آیات قرآن تلاوت كند و بر آنند كه این امر رنج و پریشانی میت را در روزهای سخت سؤال و جواب آرامش خواهد داد. خیرات و مبرات هم برای بخشایش روح درگذشتگان، مؤثر است. از این رو، برای مرده حلوای عزا می‌پزند و شیر برنج و شله زرد تهیه و در شب های جمعه و شب های مقدس دیگر، میان فقیران تقسیم می‌كنند. بخشش خرما هم ثواب دارد، زیرا معروف است كه روح مرده، هر غروب پنج‌شنبه به گورستان بازمی‌گردد و بستگان میت باید به سر قبر او بروند و دعا بخوانند و به بی‌چیزان و مسكینان احسان كنند. گویند بوی خوش حلوایی كه بر گور می‌گذارند، مایه التذاذ روح میت خواهد شد. گلاب پاشیدن روی قبر نیز از این روست.

منبع : مرکز علمی و فرهنگی دانشجویان ایران