صفرهای رو به افزایش

چاپ و توزیع اسكناس ۵ هزار تومانی از سوی بانك مركزی موجب شد دوباره بحث های پیرامون چاپ اسكناس درشت تر و تغییر واحد پولی، جدی تر دنبال شود. بیشتر مردم چاپ اسكناس درشت را به منزله كاهش ارزش ریالی تلقی می كنند و به اعتقاد شماری، این امر سبب افزایش نرخ تورم می شود.
اما نظر بیشتر كارشناسان و حتی مردم نیز بر ضعف و مشكلات فراوان مبادلات روزمره و خرد با اسكناس های رایج كشور دلالت می كند. در این میان سه راهكار چاپ اسكناس درشت تر، توسعه بانكداری الكترونیك و تغییر واحد پولی بین اقتصاددانان و كارشناسان بازار پولی كشور، برای حل این مشكل مطرح است.
ریال در سال ۱۳۰۸ به عنوان واحد پول رسمی ایران تعیین شد و در دهه های اخیر با چالش های جدی روبه رو بوده است. از سال ۱۳۵۰ تا به امروز، شاخص قیمت نزدیك به ۳۵۰ برابر افزایش یافته كه نشان دهنده كاهش ارزش پول در مبادلات اقتصادی است. كاهش ارزش پول در این مدت موجب شده تا مردم برای مبادلات روزانه ناچار به حمل میزان زیادی اسكناس شوند. آمارهای رسمی نشان می دهد هم اكنون بیش از ۷‎/۶ میلیارد برگ اسكناس در اقتصاد ایران جریان دارد. یعنی به ازای هر ایرانی ۱۱۰ برگ اسكناس وجود دارد در حالی كه در كشورهای صنعتی حدود ۱۵ برگ است. به طور كلی، اقتصادی كه در دوره ای طولانی نرخ های تورم بالایی را تجربه می كند و سطح قیمت ها به چندین برابر گذشته افزایش می یابد، برای انجام معاملات معمول به صورت نقدی، حجم اسكناس و مسكوكات زیادی مورد نیاز است. در مواردی افزایش سطح عمومی قیمت ها و در نتیجه كاهش قدرت خرید، واحد پول را به حدی می رساند كه پول رایج به سختی می تواند به عنوان وسیله مبادله و واحد شمارش نقش خود را ایفاكند. برای نشان دادن لزوم چاپ اسكناس های درشت تر به بررسی مشكلاتی كه ریال كنونی با آن روبروست می پردازیم.
● ثبت اطلاعات در قالب ارزش های ریالی
كاهش ارزش ریال به عنوان واحد شمارش و افزایش تعداد واحدهای ریال برای بیان ارزش ریالی كالا و خدمات، از یك سو، ثبت اطلاعات در قالب ارزش های ریالی را دشوار نموده و از سوی دیگر درك ارقام ریالی را برای افراد مشكل ساخته است. در عین حال نگهداری حساب ها و انجام محاسبات با چنین ارقامی مشكلات خاص خود را داشته و میزان خطاها را افزایش می دهد.
برای انجام معاملات نقدی متعارف نیز افراد مجبور به حمل حجم زیادی از اسكناس هستند. این مشكل در نبود سامانه اعتباری برای انجام مبادلات و اسكناس های باارزش اسمی بالا پیامدهای سوء و مخاطراتی در پی خواهد داشت. امروزه مسأله شمارش تعداد برگ های اسكناس آنقدر عمده شده كه افزون بر بانك ها بیشتر مراكز خرید نیز خود را به دستگاه های پول شمار مجهز كرده اند. این امر بدین معنی است كه جامعه مجبور شده بخشی از منابع محدود خود را در راه خرید و نگهداری دستگاه های پول شمار صرف كند.
● هزینه های چاپ اسكناس و چك پول
اگر حجم اسكناس در جریان در سال ۱۳۵۰ را كه ۶۳‎/۳ میلیارد ریال بوده با حجم اسكناس در جریان در سال ۱۳۸۳ كه برابر ۴۸ هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال است مقایسه كنیم می توان تصور كرد كه تعداد برگ های اسكناس چاپ شده در قالب همان اسكناس ها به چه حجمی رسیده است.
سیر صعودی سرانه اسكناس و در گردش نبودن اسكناس های باارزش ، موجب افزایش سرعت فرسایش اسكناس ها شده و جایگزینی اسكناس های فرسوده همواره هزینه های قابل توجهی به جامعه تحمیل می كند. مبلغ اسكناس های نابود شده در سال ۱۳۶۴ حدود ۸۹ میلیارد ریال بود كه این مبلغ در سال ۱۳۸۳ به بیش از ۲هزار میلیارد ریال رسید.
برای آشكار ساختن هزینه های چاپ اسكناس، هزینه های محاسبه شده در سال ۸۳ را مورد توجه قرار می دهیم. در این سال ۶ میلیون برگ اسكناس ۵۰۰ ریالی، ۵ میلیون برگ اسكناس ۱۰۰۰ ریالی، ۲‎/۵ میلیون برگ اسكناس ۲۰۰۰ ریالی، ۳۰ میلیون برگ اسكناس ۵۰۰۰ ریالی، ۱۷۸‎/۸ میلیون برگ اسكناس ۱۰ هزار ریالی و ۲۴۲ میلیون برگ اسكناس ۲۰ هزار ریالی با هزینه ای بالغ بر ۲۳۱ میلیارد ریال منتشر شد. از دیگر مشكلات نبود اسكناس های درشت تر، كاهش كارایی دستگاه های خودپرداز و همچنین كارمندان بانك است. اما مسأله به همین جا ختم نمی شود. نیندیشیدن به راهكارهای صحیح، موجب شده تا رفته رفته افراد برای انجام مبادلات از چك پول به جای پول استفاده كنند كه خود هزینه های مضاعفی در كنار تولید حجم عظیمی از اسكناس به جامعه تحمیل می كند. امروزه تقاضا برای چك پول به خاطر حجم كم و سهولت حمل از افزایش چشمگیری برخوردار شده است. با توجه به این نكته كه هزینه های چاپ هر برگ چك پول بیش از دو برابر میانگین هزینه چاپ هر برگ اسكناس است و عمر این چك پول ها بسیار كم است، می توان به هزینه هایی كه بدون درك صحیح نیازهای جامعه بر دوش آن نهاده شده پی برد.
● عدم تعریف نقش مناسب برای سكه در مبادلات
به طور معمول پولی كه بیشترین كاربرد را در معاملات خرد روزمره دارد و دفعات زیادی دست به دست می گردد، به صورت سكه ضرب می شود تا بادوام باشد و در هزینه تولید پول صرفه جویی قابل توجهی نصیب جامعه كند. اما كاهش ارزش ریال موجب شده تا سكه در انجام معاملات، نقش بسیار كمی را بازی كند.
یكی از آلوده ترین اشیای در دست مردم اسكناس است كه می تواند به عنوان یك عامل بالقوه انتشار بیماری های مسری مورد توجه باشد. با توجه به خواص فیزیكی سكه، جایگزینی آن با اسكناس هایی كه در مبادلات خرد به صورت روزمره مورد استفاده قرار می گیرد می تواند راهگشا باشد.
مسعود نیلی كارشناس حوزه پولی در این باره می گوید: كاهش ارزش پول به طبع موجب افزایش هزینه های معاملاتی به میزان قابل توجهی می شود. از این رو لازم بود خیلی پیش از این، متناسب با كاهش ارزش پول به دلیل رشد نرخ تورم، اسكناس هایی با ارقام درشت تر منتشر و در اختیار مردم قرار گیرد تا در مبادلات خرد روزمره دچار كمبود نشوند. وی معتقداست: با انتشار اسكناس هایی با ارقام بزرگتر مردم با سهولت و سادگی بیشتری امكان انجام مبادلات خرد را خواهندداشت، اما به طور معمول تصور می شود به جریان انداختن اسكناس هایی با ارزش اسمی بالاتر به آثار منفی اقتصادی همچون رشد نرخ تورم می انجامد. اما این تصورات اشتباه است. چون درواقع اسكناس و پول وسیله ای برای مبادله است و در صورتی كه چاپ اسكناس با رشد نرخ تورم متناسب نباشد هزینه های زیادی، هم به مردم و هم به دولت تحمیل می كند. به طور كلی مزایای چاپ اسكناس درشت تر را می توان به صورت زیر دسته بندی كرد:
۱) باتوجه به این كه انتشار هر اسكناس به طور میانگین حدود ۲۰ تومان هزینه دارد، انتشار یك برگ اسكناس ۵ هزارتومانی به طور میانگین حدود ۱۰ برابر ارزانتر از انتشار ۱۰ برگ اسكناس ۵۰۰تومانی خواهدبود.
به این ترتیب با انتشار اسكناس های درشت تر در هزینه سنگین چاپ اسكناس های خرد صرفه جویی می شود.
۲) به لحاظ فراوانی اسكناس های خرد در اقتصاد ایران، عمر مفید آن در كشور كمتر از ۵ سال است در نتیجه دولت باید هرسال مبالغ هنگفتی بابت معدوم كردن اسكناس های فرسوده و جایگزین كردن اسكناس های نو پرداخت كند.
چاپ اسكناس های درشت تر موجب افزایش عمر مفید اسكناس شده و بخش قابل توجهی ازاین هزینه جبران می شود.
۳) با وجود گسترش خودپردازها بسیاری از مردم از خدمت دهی این دستگاه ها راضی نیستند كه دلیلش استهلاك سریع آن در اثر استفاده بیش از اندازه است. چنانچه در خودپردازها به طور مثال اسكناس ۱۰ هزارتومانی قرارگیرد به طبع استهلاك آنها پائین تر خواهدآمد و راندمان این دستگاه ها افزایش می یابد.
۴) منطقی شدن نسبت حجم نقدینگی و درشت ترین اسكناس امنیت مبادلات نقدی را افزایش داده و موجب افزایش كارایی خدمات بخش صندوق بانك ها كه بیشترین مشتریان را دارند، خواهدشد.
● توسعه بانكداری الكترونیكی
برخی از كارشناسان پولی و بانكی توسعه كارت های اعتباری و ابزارمالی الكترونیكی را تنها راه حل مشكل كاهش قدرت خرید اسكناس ها می دانند. جمشید پژویان یكی از این كارشناسان می گوید: پول یكی از وسایل عمده مبادله است. باید به شكلی باشد كه در مبادله سهولت ایجاد كرده و امكان تقلب و فساد را نیز كاهش دهد.
برای رسیدن به هدف، ما نیز باید به تدریج مشابه كشورهای توسعه یافته یا كشورهای درحال توسعه ای كه توانسته اند اصلاحات بهینه ای را درنظام بانكداری و پولی و مالی خود ایجاد كنند انتقالات و خرید و فروش در بازارها را به سمت استفاده از كارت های اعتباری سوق دهیم.
در این صورت تقاضا برای اسكناس به شدت كم شده و به عبارت دیگر، چاپ اسكناس كاهش می یابد، زیرا به جای اسكناس از كارتی استفاده می شود كه نقدینگی صاحب كارت نزد بانك را به فروشنده منتقل می كند. با چنین سامانه ای مسأله چاپ اسكناس و درشتی و ریزی آن تا اندازه زیادی اهمیت خود را ازدست می دهد.پژویان تأكید می كند: هرچند چاپ اسكناس ۵ و ۱۰ هزار تومانی سهولت مبادلات را درپی دارد، اما امكان جعل را افزایش می دهد. احمد مجتهد رئیس پژوهشكده پولی و بانكی ایران نیز دراین زمینه می گوید: تنها راه حل این مشكلات توجه بانك ها به بانكداری الكترونیك و چاپ اسكناس های درشت تر است. در زمینه بانكداری الكترونیك كشور هنوز مراحل ابتدایی را می گذراند. به عبارت دیگر درحالی كه كشورهای توسعه یافته به مراحل پیشرفته بانكداری الكترونیك رسیده اند ما تازه به دنبال توسعه سامانه های خودپرداز خود هستیم و اگر فرض كنیم مسیر تكامل بانكداری الكترونیك ۵ مرحله است، كشور ما بین مرحله ۱ و۲ است. وی معتقد است هم اینك، ما حتی از تمام امكانات دستگاه های خودپرداز استفاده نمی كنیم و بیشتر مردم تنها ازاین دستگاه ها برای دریافت پول نقد استفاده می كنند. اگر ما بتوانیم استفاده از دیگر امكانات این دستگاه ها، نظیر انتقال وجه بین حساب ها و پرداخت قبض های برق و تلفن و غیره را بین مردم رایج كنیم، از حجم مراجعان به شعب بسیار كاسته خواهدشد.
وی توسعه شبكه های خودپرداز را كافی ندانسته و می افزاید: هم اكنون به وجود دستگاه های POS یا پایانه فروش نیاز است تا در همه فروشگاه ها در دسترس باشد.
اگر این كار به انجام برسد دیگر نیازی به چك و پول نقد نبوده و نیاز به باجه های بانكی بسیار محدود خواهدشد.
نیاز به اسكناس در كشور ما ناشی از نبود سامانه های تكمیلی شبكه بانكی است به طور مثال اگر ما بتوانیم دستگاه های POS یا پایانه های فروش را دست كم به ۲۰ میلیون عدد در كشور برسانیم دیگر نیازی به پول نقد نخواهیم داشت.
هرچند گسترش بانكداری الكترونیك یكی از نیازهای اساسی بازار پولی و مالی كشور است، اما در این میان مشكلاتی وجود دارد كه نشان می دهد این راهكار مشكل نبود اسكناس در كشور را فوری حل نمی كند. زیرا مسائل امنیتی، مخابراتی و زیر ساخت های دیگر از مواردی است كه برطرف كردن مشكلات آنها نیاز به زمان دارد. از سوی دیگر فرهنگ استفاده از ابزارهای مالی الكترونیكی هنوز بین مردم فراگیر نشده و بیشتر مردم از خدمات الكترونیك تنها به دریافت وجه نقد از باجه های خودپرداز بسنده كرده اند. براساس آمار بانك مركزی هم اینك حدود ۲‎/۷ درصد تراكنش های شبكه شتاب مربوط به دستگاه POS است كه این امر نشان دهنده رواج نداشتن فرهنگ استفاده از كارت های اعتباری در مبادلات خرد روزمره است.
● تغییر واحد پول
در تعیین واحد مناسبی برای پول، شاخص های متفاوتی در نظر گرفته می شوند كه از آن جمله می توان به تغییرات شاخص قیمت ها و نرخ های برابری واحد پول آن كشور با واحدهای پولی رایج در جهان اشاره كرد. از مقایسه نسبت درآمد سرانه به درشترین برگ اسكناس در گردش نیز می توان به مقایسه با تغییر واحد پول دست یافت. در بیشتر كشورهای دنیا درشت ترین اسكناس ها ۱۰۰ و ۵۰۰ و ۱۰۰۰ است و شمار برگ های درشت برای پرداخت در آمد سرانه در این كشورها كمتر از ۵۰ برگ می شود اما در ایران این شمار به ۶۷۶ برگ می رسد.
تغییر واحد پول در بسیاری از كشورها آثار مفیدی برنظام پولی داشته كه میزان آن به نحوه طراحی و مسیر اجرای این سیاست بستگی دارد. به طور مثال كشور تركیه پیش از تغییر واحد پول خود برای جلوگیری از بالا رفتن قیمت ها قوانین مناسبی وضع كرد. به طوری كه بعد از تغییر واحد پول حتی این قیمت ها به سمت پائین گرد شدند. بر خلاف تغییر واحد پول در اروپا كه همه كشورهای اروپایی پول خود را به یورو تبدیل كردند و این عمل با پیچیدگی های زیادی همراه بود، بسیاری از كشورها از روش ساده تری یعنی حذف چند صفر از واحد قبلی، استفاده می كنند. ارائه پول واحد اروپایی اثراتی بر بخش های مختلف اقتصادی منطقه یورو از جمله بازارهای سرمایه و بخش های مالی داشته است. با این حال در ۶ ماه اول سال ۲۰۰۲ در منطقه یورو اثرات تورمی واحد پول اروپایی بین ۰ تا ۰‎/۱۶ بوده و از ۰‎/۲ تجاوز نكرده است. كشورهایی هم كه به روش حذف صفر از پول خود استفاده كرده اند. به كاهش نرخ تورم و انتظارات تورمی اذعان كرده اند.
▪ بررسی اجمالی تغییر واحد پول در برخی از كشورها:
الف) رومانی حذف ۳ صفر سال ۲۰۰۵ میلادی
شاید مهم ترین علت تغییر واحد پول رومانی، كاهش ارزش آن باشد كه مشكلات زیادی را پدید آورده بود. اما آنچه مقام های پولی این كشور را مصر بر انجام این كار كرد پیوستن به واحد پول اروپایی بود. نخستین اثر مهم واحد جدید پول رومانی آسان سازی فرآیندهای آماری و حسابداری است. این اقدام نوید دهنده پایان دوره های تورمی و كاهش تورم انتظاری است.
ب) تركیه حذف ۶ صفر سال ۲۰۰۵ میلادی
شرایط تورمی كه از دهه ۱۹۷۰ میلادی در تركیه آغاز شد موجب شد تا برای بیان ارزش های اقتصادی از میلیارد، تریلیون ( هزار میلیارد) و یا حتی كوادریلیون (میلیون میلیارد) استفاده شود. در این فرآیند به تقاضای پول نقد جامعه به وسیله چاپ اسكناس های درشت تر پاسخ داده شد كه از سال ۱۹۸۱ هر دو سال یكبار صورت می گرفت. نتیجه به آنجا انجامید كه تركیه صاحب درشت ترین اسكناس جهان یعنی اسكناس ۲۰ میلیون لیری شد. با توجه به نداشتن كارآیی این سیاست، دولت تركیه از اول ژانویه سال ۲۰۰۵ میلادی در عمل واحد پول خود را تغییر داده و اسكناس های جدید را به گردش درآورد.
ج) افغانستان حذف ۳ صفر سال ۲۰۰۲ میلادی
یكی از مشكلات بزرگی كه قبل از تغییر واحد پول در مبادلات افغانستان وجود داشت، شمارش تعداد برگه های اسكناس های استفاده شده در معاملات بود. با وجود آن كه بیشتر اسكناس های چاپ شده ۱۰ هزار افغانی بود، به دلیل ارزش بسیار كم افغانی در معاملات به حجم زیادی اسكناس احتیاج بود. ناكارآمدی نظام بانكی موجب شده بود تا بیشتر معاملات به صورت نقدی انجام پذیرد. دولت افغانستان در سال ۲۰۰۲ برای رفع مشكل موجود و فعال ساختی نظام بانكی از یك سو و مشخص كردن حجم كل پول در گردش اقدام به معرفی واحد پول افغانی جدید نمود.
د) كشورهای آمریكای لاتین
در پی بحران های منطقه آمریكای لاتین بسیاری از كشورهای این منطقه برای آسان سازی مبادلات و شمارش ارقام و نگهداری آنها در چند دوره به تغییر واحد پول خود دست زدند كه از این كشورها می توان به برزیل؛ حذف سه صفر سال ،۱۹۹۳ آرژانتین؛ حذف چهار صفر سال ،۱۹۹۲ و مكزیك؛ حذف سه صفر در سال ۱۹۹۱ اشاره كرد. این تغییرات در واحد پولی این كشور ها در زمانی صورت گرفت كه اقتصاد آمریكای جنوبی تورم های شدیدی را پشت سر گذاشته بود. از جمله عوامل این تورم ها می توان به بحران نفتی در سال ،۱۹۷۰ ناتوانی در پرداخت بدهی خارجی و خروج از اقتصاد دولتی اشاره كرد.
براساس تجربیات این كشورها می توان گفت: موفقیت در تغییر واحد پول بیش از هر چیز به نوع طراحی مسیر و نحوه اجرای آن بستگی دارد. طراحی دقیق مسیر به همراه پیش بینی های لازم نقش انكار نكردنی را بازی می كند. از این رو هرگونه شتاب زدگی و هر كار بدون برنامه احتمال تشدید شدن نرخ تورم را افزایش می دهد.
به طور مثال در كشور كره جنوبی مدت ها است كه طرح تغییر واحد پول مطرح است. براساس این طرح هر ون (wen) جدید معادل ۱۰۰۰ ون قدیم خواهد بود. اما این مسأله هنوز نهایی نشده و دولت كره جنوبی سال ها به دنبال تعیین و تبیین قوانین و سیاست های لازم برای اجرای این تغییرات است.
همچنین این نكته را باید مدنظر داشت كه زمانی تغییر واحد پول با سیاست های ضد تورمی همراه می شود كه قوانین و سیاست ها به صورت بنیادی و ساختاری مطرح و اجرا شود و هر گونه تغییر دستوری از كارایی این طرح خواهد كاست.

سید محمد موسوی

منبع : روزنامه ایران