از زیگورات تا مسجد

ایده ارتفاع در ساختمان پرستشگاه ها از دوران باستان در میان تمامی اقوام ملل وجود داشته است. از یک طرف باورهایی مانند وجود خداوند در آسمان ها و نیاز به پلی میان زمین و آسمان برای برقراری ارتباط انسان با خدا و از طرف دیگر ارزش و اهمیت اینگونه بناها در افکار مردم دوران ها باعث شکل گیری این ایده شده است که در طول تاریخ گاه خود را به صورت معماری بلندمرتبه نشان داده و گاه با بردن نیایشگاه به ارتفاع برده شده است.
● دوران باستان
در کلیه تمدن های باستانی همیشه معابد را در بلند ترین قسمت شهر می ساختند. ارسطو می گوید؛ «محل ساختمان معبد باید نقطه ای باشد که از همه طرف دیده شود و مقام فضیلت را حقاً بالا ببرد و بر پیرامونش تسلط داشته باشد.» گرچه این اظهارات مربوط به عصر کهن یونان است اما دقت در مضمون آن روشنگر اهمیت معابد و اهمیت محل استقرار عبادتگاه است زیرا هر اندازه معبد بیشتر در جلو چشم انسان باشد همان اندازه بیشتر انسان را یاد معبود می اندازد.از آنجا که مکان مقدس محل ارتباط با خدایان است باید مانند دری به جهان باشد تا خدایان بتوانند از آنجا به زمین نزول کنند یا انسان بتواند به طور نمادین به بالا صعود کند.
یکی از نکاتی که اقوام مختلف در ساخت معابد در نظر می گرفتند این مساله بوده که چون امر قدسی دارای شکوهی ورای تمام امور است لذا یک مکان مقدس باید شکوهی بالاتر از سایر مکان ها داشته باشد و با شکوه مکان های دنیوی در مرتبه یکسانی قرار نگیرد.
از طرف دیگر از آنجا که عقیده وجود خداوند در آسمان ها از ابتدا با بشر همراه بوده است لذا در ساختمان های معابد سعی می کرده اند تا حد ممکن به آسمان ها نزدیک شوند که نمود این را در زیگورات ها به وضوح می توان مشاهده کرد.خاستگاه اصلی قوم سومر نیز هنوز آشکار نشده است اما شواهد نشان می دهد که قبلاً در کشوری کوهستانی که شاید ایران یا هند بوده زندگی می کرده اند، سرزمینی که خدایانشان بر قله های کوه جای داشته اند و برای پرستش این خدایان باید مسافت های زیادی از کوه بالا می رفته اند تا به پرستشگاه های آنها دست پیدا کنند.
بنابراین هنگام اسکان یافتن در دشت بین النهرین که تا چشم کار می کرد هیچ اثری از تجربه کردن بلندی در آن دیده نمی شد باید کوه هایی ساخته می شد تا این خدایان بتوانند بر بالای آنها جای گیرند و بر فراز آن از قوم سومر محافظت کنند. در نتیجه کوه هایی با استفاده از خروارها خشت بر پا شد که زیگورات یا کوه خدا نام گرفت.
زیگورات ها بناهای عظیمی بودند که از حیث زیبایی و عظمت چیزی از اهرام مصر کمتر نداشتند و حتی قدمت بعضی از آنها نیز به سال ها پیش از ساخت اهرام می رسید که معبد سفید اوروک نمونه ای از آنهاست.
در ایران نیز نمونه این زیگورات ها، زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان است.در امریکا مهمترین بناهای نیایشی که از معماری باستانی برجای مانده است اهرام هستند و این اهرام بناهای بزرگی هستند که عموماً در چهار طرف آنها پلکان هایی وجود دارد که زیارت کنندگان را به سمت بالا برای رسیدن به معبد هدایت می کند و سطح بالایی آنها نیز به صورت سکویی صاف است. اهرام در امریکا مکانی برای سکونت خدایان بود هر چند که به علت ویژگی های معماری مانند ارتفاع زیاد بعد ها کاربرد های دیگری مانند استحکامات نظامی و تدافعی نیز پیدا کرد. نمونه ای از این اهرام هرم بزرگ چلولا در مرکز مکزیک ۶۴ متر ارتفاع و زیربنایی حدود ۱۶ هکتار دارد.
● دوران اسلام
در دوران اسلامی نیز ایده ارتفاع در مناره مساجد دنبال شد. پس از ساخت مناره در مسجدالنبی(ص) این محل به عنوان نماد اذان و موذن شناخته شد. هر چند که شباهت منار با برج ناقوس کلیسا و برج های دیده بانی نزدیک بود اما تفاوت های خاصی که برای نحوه اذان و شیوه های معماری متناسب با مسجد در آن ایجاد شد این محل را متمایز ساخت.
مناره های مسجد جایگاهی است که از آنجا کلام خدا بر بندگان قرائت می شود و مومنان را به برپایی نماز و عبادت خداوند دعوت می کند. همچنین نقشی نمادین به عنوان کوه کیهانی و رابط بین زمین و آسمان بازی می کند که برکت های خداوند را به درون مساجد و از آنجا به میان مسلمانان منتقل می کند.
مساله دیگر جهت ها و حرکت ها هستند. نگاه فرد مسلمان از افق به بالاست و حتی در آداب دعا کردن آمده است که دست ها را حتی الامکان بالا بیاورند. پس فضای آمالی مساجد نیز از افق به بالاست و حتی مناره ها و گنبد ها نیز اینچنین فضا را پر کرده اند.
منظره منار ه ها و گنبد خانه ها با تمایز خود چه از دیدگاه شکل ظاهری و چه از نظر ارتفاع و چه از لحاظ نقوش و رنگ ها تجلی خاصی دارد که پیامشان دعوت و فراخوانی است. دلیل اینکه در شرع، ساخت بنای عماراتی بلندتر از مساجد منع شده است پرهیز از کاهش شدت این دعوت است. در حقیقت منار و گنبد یک زبان بین المللی برای شناسایی مساجد و اماکن مذهبی در جوامع اسلامی هستند که از بناهای دیگر تمییز داده می شوند.
جایگاه آنها در شهرهای گذشته کاملاً مشخص بود و چه بسا در طرح های شهری کاملاً پیش بینی شده بود و بنای آن برای هر فرد آشنا و غریب در روز به واسطه رفعت آن و در شب با نور مناره ها و گلدسته ها عیان بود. طرح مناره ها در مسجد به منظور تاکید بر سمت و جهت قبله بود. ضمناً از نظر فن ساختمان نیز با استفاده از تقابل نیروها از بار متمرکز مناره ها برای خنثی کردن نیروهای رانشی عظیم طاق های با دهانه های عریض استفاده کرده اند که از دوره سبک آذری در معماری ایران دیده می شود.
مساجدی با اوصاف فوق برای فراخوان مومنان از اطراف و اکناف بعید به منظور عبادت و هدایت. اگرچه امروزه با به فراموشی سپرده شدن اصول معماری اسلامی ساختمان های بلندمرتبه بدون توجه به ابعاد فرهنگی اصول شهر سازی چنین بناهای ارزشمند را محصور و مهجور گذاشته اند و تنها باید از فواصل خیلی نزدیک مسجد را رویت کرد.

پرگل مرعشی