علم و دین در فحوای انقلاب اسلامی

آنچه امروز، به نام علوم انسانی می‌شناسیم به دورۀ جدید تعلق دارد و برخاسته از تحول نگرش به عالم و انسان است، اما برخورداری از سنّت‌های تاریخی و ریشه‌دار بودن دین‌باوری و عمل به احکام دینی در ایران فی‌نفسه موجب نوع خاصی از درک تحلیل مسائل انسانی گردیده است که الزاماً با علوم انسانی در معنای جدید آن همسو نیست.
از سوی دیگر انقلاب اسلامی ایران در شرایط و مقتضیات خاصی روی داد و سبب شد متغیرهای جدیدی در عرصۀ مطالعات و نظریه‌پردازی‌ درخصوص انقلاب پدید آید و تأثیرات عمیقی بر ساحت فکر و اندیشه بر جای گذارد. رخداد انقلاب اسلامی و تأسیس نظام جمهوری اسلامی تحولی شگرف برای بازکاوی اندیشه‌ها و بررسی و تحلیل نظریه‌های علوم انسانی فراهم آورد و همچنین زمینۀ ارج نهادن به علم و علم‌اندوزی را فراهم نمود و تحقق تولید علم در جامعۀ با آرمان‌های اسلامی را نوید بخشید. تأکید رهبری انقلاب این بود که دنیا باید با علم جهت‌دار اداره شود و انقلاب اسلامی تمهیدگر نقد بنیادین و نوآوری و تأثیرگذاری بر نظریه‌های مختلف در عرصۀ علوم انسانی و قلمرو دین‌پژوهی شد. ماهیت کاربردی انقلاب اسلامی نیز با محوریت دین و پیروی از سیرۀ پیامبر اکرم(ص) مؤید این بینش و والاترین ارزش‌های انقلابی صدر اسلام و سنّت ائمه(ع) بود. باور به توأمانی دین و سیاست، از یک‌سو، و خواست تأسیس جامعۀ اسلامی و حکومتی دینی و تجانس نداشتن چنین اهدافی با محیط پیرامونی، از سوی دیگر، باعث توجه و روی آوردن به ابتکارات و خلاقیت‌ها گردید که اندیشه‌ورزی در علوم انسانی را نیز متأثر ساخته است. از سوی متخصصان و صاحب‌نظران، مباحث مهمی در مورد تأثیر انقلاب اسلامی در زمینه‌های مختلف از جمله دین‌‌پژوهی و نظریه‌پردازی مطرح شده است به‌طوری‌که شاهد شکل‌گیری و بازسازی بسیاری از نظریه‌های کلاسیک و جدید در قلمرو علوم انسانی و دین‌پژوهی هستیم.
انقلاب اسلامی در قلمرو علوم انسانی، باعث خودباوری در این حوزه و تحول در شناخت و فهم جدید گردید؛ چراکه این انقلاب ابطال‌کنندۀ بسیاری از کج‌اندیشی‌ها در زمینۀ جایگاه علوم انسانی بود، و سبب پیدایی تعریف جدید و تحلیل نوین و واقع‌بینانه‌ای از علوم انسانی شد.
ضمن اینکه تحول در قلمرو نظریه‌های انقلاب، به طرح نگرش‌های دین‌محور در سایر قلمروهای ــ علوم انسانی و بومی شدن این علوم به ویژه فلسفه، جامعه‌شناسی، حقوق، فقه، سیاست، اقتصاد و... در ایران منجر گردید. این تحولات عاملی مهم در رویارویی علمی جامعۀ اسلامی با مسائل مختلف و پیچیدۀ اندیشه‌ای با رویکرد دینی شد؛ و همواره کوشید تا در فضای علمی پیش‌آمده، نظریه‌ای جهانشمول در حوزۀ علوم انسانی و دین‌پژوهی را فراهم آورد، که این مسأله نیازمند درک صحیح از بحران‌های فکری در دو ساحت علوم انسانی و دین‌پژوهی به مثابۀ تهدیدها و فرصت‌های آینده‌ساز، و نیز معلول ارتقای آگاهی و خودباوری عمومی در کشور بود.
انقلاب اسلامی، علاوه بر اینکه آغازگر نقد مبانی معرفتی علوم انسانی و نگرش تحقیرآمیز آن نسبت به دین بود، عالم برساخته از چنین وضعیتی را نیز مورد نقد قرار داد. درواقع هم نقد نظریه‌ها و هم نقد عالم خارج بود و تأثیرات علمی مستمری را بر جای گذاشت که بازتاب این تأثیرات ایجاد فضای نو و بدیع در عرصۀ مطالعات علوم انسانی و دین‌پژوهی با نگرش بومی و اهداف خاص است. انقلاب اسلامی نشان داد که شناخت هر موضوع معرفتی در قلمرو علوم انسانی در گرو ارائۀ تعریفی روشمندانه از آن است تا در روشنایی تعریفی جامع از موضوع، شناخت آثار و احکام آن میسّر و از به وجود آمدن اختلاف در تحلیل مسائل مرتبط به علوم انسانی جلوگیری شود. این دستاورد شرایط نوینی در عرصۀ نظریه‌پردازی علوم انسانی و دین‌پژوهی فراهم ساخت و مبتنی بر دو عامل «آگاهی» و «دین‌باوری»، فضایی را پدید آورد که نظریه‌پردازی را تحت‌تأثیر بینش و نگرش نوینی قرار می‌داد. حال با توجه به پذیرش اصل تأثیرپذیری نظریه‌های علوم انسانی و دین‌پژوهی از انقلاب اسلامی در این شماره عمده‌ترین عملکردهای تأثیرپذیر از دو حوزۀ علوم انسانی و دین‌پژوهی، به عنوان اجزای معرفتی منبعث از دستاوردهای علمی انقلاب اسلامی، گردآوری و با محورهای خاص موضوعی تجزیه و تحلیلی علمی شده است.

منبع : ماهنامه زمانه