پژوهش، اسیر چنگال سلیقه

هرگونه شناخت علمی در جامعه مبتنی بر پژوهش ها و مطالعات ملی است زیرا مطالعات ملی قادرند به شکلی منظم و هدفمند، موضوع های مورد نظر را دنبال کرده، علل، معلول، کارکرد، ساختار و حتی دستاوردها و ماحصل پدیده های مربوطه را سنجیده و با ارائه تحلیلی جامع روی آنها، به نتایج و یافته های مشخصی نائل شوند. با کمک مطالعات ملی می توان، تحقق برنامه ها را از چنگال سلایق، نظرات و دیدگاه های شخصی و حتی گروهی رهایی بخشید و آن امور را به فرآیندهایی با اعتبار علمی مبدل ساخت.
مطالعات ملی خود دارای موانع جدی و آسیب های گوناگونی هستند که شناخت و رفع آنها به اثربخشی و کارایی نتایج حاصل از این مطالعات کمک خواهد کرد.
● شبهات و آسیب های اساسی
۱) برخی مطالعات ملی نه تنها سرمنشاء تحول و توسعه کشور نیستند بلکه خود مبدل به معضلی شده اند که مقادیر قابل توجهی از بودجه کشور را به خود اختصاص داده، بدون آنکه دستاورد مهمی را ارائه کنن.
۲)موضوع برخی مطالعات ملی، اغلب از درجه اهمیت بالایی برخوردار نیستند.
۳) مسائل فنی از نظر پژوهشگران مغفول مانده است.
۴) پیش بینی دقیق و واقعی امکانات، نیازها، تدارکات و ابزار مطالعه قبل از هرگونه اقدام عملیاتی صورت نمی گیرد.
۵) گروه های مطالعه در جریان مطالعه از اهداف آغازین طرح دور می شوند.
۶) دامنه مطالعه و برخی متغیرهای مهم یا فرضیات و سوالات اساسی مطالعه در جریان کار محدود می شود.
۷) مجموعه یی از گزاره های توجیهی و بعضاً تعارفی به عنوان ماحصل کار یا پیشنهاد ارائه می شود.
۸) همایش های علمی مرتبط با مطالعات ملی بعضاً به بازی های نمایشی که نهایتاً به اهدای لوح تقدیر خاتمه می یابد، مبدل شده اند.
۹) تولید دانش جدید از انجام مطالعات ملی صورت نمی گیرد در حالی که از نظر تعداد پروژه ها و نیز تعداد همایش های علمی و کنفرانس های پژوهشی مطابق بررسی های به عمل آمده تنها در زمان برنامه دوم توسعه، ایران در مکان دوم جهان پس از امریکا قرار داشته است.
● علل و عوامل موثر در پیدایش و بروز شبهات
شناخت علل و عواملی که موجب آسیب رسانی به مطالعات و پژوهش های ملی می شوند و تلاش در برطرف کردن این اسباب مخرب، کاری است که آغاز آن با در نظر گرفتن پژوهش به عنوان یک ضرورت، از بیراهه رفتن مسیر مطالعات جلوگیری کرده و جامعه را به سوی تولید علم رهنمون خواهد ساخت.
بخشی از علل موثر در بروز و ظهور شبهات و آسیب های برخی مطالعات ملی به این قرارند.
الف) محدودیت دیدمان؛ بدین معنا که افراد قادر به دیدن تمامی جوانب یک واقعیت، یک پدیده و یک موضوع نبوده و تنها برخی از ابعاد و جنبه های موضوع را می بینند یا درک می کنند.
در پیدایش این محدودیت، علل مختلفی دخیل اند از جمله؛
۱) وجود پیشینه های شخصی و سوابق قبلی حرفه یی به عنوان عامل گمراه کننده که مانع از دستیابی افراد به تصویری جامع و حقیقی از پدیده مورد نظر در دنیای واقعی هستند.
۲) وجود دیدمان و چشم انداز یکسان در همه اعضای گروه به رغم صداقت اولیه اعضا در بررسی همه جانبه موضوع، به خودی خود، مطالعه را محدود می سازد.
۳) انتخاب افراد گروه مطالعه تحت نفوذ و تاثیر شخصیت های علمی ممتاز که بعضاً در یک حیطه خاص قرار دارند.
۴) وجود ساختارهای پیچیده و درهم تنیده تشکیلاتی، چشم انداز گروه مطالعه را مورد تهدید قرار می دهد.
۵) ترس و واهمه از عامل اساسی پنهان، در کوری دیدمان افراد محسوب می شود مانند ترس از دست دادن معاش و امتیازات مادی، ترس از محدود شدن آزادی های شخصی، ترس از وارد شدن به حوزه های تخصصی و حرفه یی جدید، ترس از بروز جهل و نادانی و عدم آگاهی.
ب) دشواری دسترسی به بانک اطلاعات رایانه یی؛ وجود دشواری ها و موانع دسترسی به بانک های اطلاعاتی رایانه یی موجب انجام برخی مطالعات ملی بدون بهر ه مندی از یافته های موجود در بانک اطلاعاتی می شود. این دشواری ها به عوامل زیر بستگی دارد.
۱) عدم آشنایی افراد با مدل های رایانه یی و به کارگیری روش های سنتی رایج
۲) به فراموشی سپرده شدن اصل مطالعه و موضوع آن در گیر و دار مسائل مربوط به روش شناسی ها
۳) چشم پوشی آسان از نتایج مطالعات به دلیل سادگی و بی تکلفی روش ها توسط روسای گروه یا برخی افراد بانفوذ
۴) انتظار اعضای گروه مطالعه برای دستیابی به اطلاعات کاملاً دقیق و صحیح و بدون دخل و تصرف
۵) فزونی بیش از حد اطلاعات موجب اضمحلال یا حذف اندیشه ها می شود به طوری که ذهن زیر بار اطلاعات گسترده و نامربوط، قدرت نتیجه گیری صحیح از واقعیات را از دست داده و در میان توده های اطلاعات، سردرگم و بی قوا رها می شود. تفکر ذهنی از طریق اندیشه است و اطلاعات در آن نقشی ندارد.
۶) طراحی ضعیف و ماهیت محتوایی بی ارزش، مطالعات قوی که متضمن اطلاعات بسیار دقیق و نادر هستند را به مرز یاوه گویی می رساند.
پ) عدم شناخت واقعی از موجودی ها، دارایی ها و ظرفیت های نرم افزاری و سخت افزاری در حوزه مورد مطالعه
ت) تاثیرپذیری خواسته یا ناخواسته مسوولان و متولیان برخی مطالعات ملی درخصوص استفاده یا عدم بهره مندی از افراد توانمند، مطلع، باتجربه و متخصص یا عکس آن
ث) نادیده گرفتن طرح ها، برنامه ها و یافته های قبلی گروه های مطالعاتی گذشته به دلیل تعصبات تیمی و مطالعاتی
ج) نفوذ جریانات سیاسی و تحزب گرایی در فرآیند کاری برخی مطالعات ملی.
و اما
حال که برای دستیابی به شاخص های پیشرفت به تحقیق و مطالعه نیازمندیم باید؛
- از داوری های شخصی مبتنی بر پیشینه های شخصی و علمی گذشته اجتناب کنیم.
- از دخالت دادن عواملی چون نژاد، موضع سیاسی و... در تعیین اولویت های مطالعاتی و نتایج آن پرهیز کنیم.
- برای مطالعات انتقادی جایگاه خاص قائل شویم.
- برای پژوهشگران فضایی با ثبات و امن سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهم کنیم.
- مسائل مهم و موضوعات شاخص جامعه را از اولویت های مطالعاتی قرار دهیم.
- از تاثیر و دخالت تعصبات علمی در نتایج و یافته ها جلوگیری کنیم.
- بین ایده های علمی و آمال شخصی و فردی تفاوت قائل شویم.
- پیکره های سازمانی موثر و ناظر بر تحقیقات ملی را حذف کنیم.
- قدرت هایی را که بر قلمرو دانش و علم سایه افکنده اند، کمرنگ کنیم.
- از پنهان کاری ها در مطالعات به بهانه محرمانه بودن، طبقه بندی شدن و... خودداری کنیم.
- امکان دسترسی آسان به کتب، اسناد و بانک های اطلاعاتی را برای گروه مطالعه فراهم کنیم.
- فشارهای سیاسی را تا حد امکان بر گروه مطالعه و نتایج حاصله کاهش دهیم تا به نتایجی بی طرفانه و صد درصد علمی دست یابیم.
- در ایجاد فضای اعتماد محیط های مطالعاتی بکوشیم.
- خلاقیت و کارآفرینی را به عنوان یک اصل در یک مطالعه ملی فرض بدانیم.
- صاحبان قدرت را در یک مطالعه ملی، صاحبان حق ندانیم.
- امکان حضور متخصصان، نخبگان، فرهیختگان را در رشته های مختلف علمی، فارغ از وابستگی های خانوادگی، سیاسی و... در انجام مطالعات ملی فراهم آوریم.
- پژوهش ها و مطالعات را بر مبنای نیازهای واقعی جامعه طراحی کنیم.

محمدعلی رجبی

منبع : روزنامه اعتماد