موعود باوری و برگزیدگی در دین یهود

با نگاهی گذرا به تاریخ یهودیت و سیری در باورهای ویژه این دین، به خوبی در می یابیم كه اعتقاد به برگزیدگی قوم یهود، ارتباط تنگاتنگی با دیگر آموزه های این دین دارد و شاید این سخن به گزاف نباشد كه بدون شناخت درست آموزه برگزیدگی نمی توان به تصویر روشنی از دیگر اعتقادهای یهودیان رسید. از این رو می توان اعتقاد به برگزیده بودن قوم یهود را اصلی ترین و كلیدی ترین آموزه دین یهودیت به شمار آورد.
بسیاری از متفکران بر این باورند که مفهوم برگزیدگی قوم بنی اسرائیل، اصلی ترین عامل رشد اندیشه آخرالزمان و اعتقاد به منجی در یهودیت نیز است. عالمان یهود برای دلداری دادن به یهودیان همواره بر این برگزیدگی تأكید داشته اند و آینده درخشان را به آنان مژده داده اند.
‌● مفهوم برگزیدگی در کتاب مقدس
چنان كه در كتاب مقدس آمده است، برگزیدگی قوم یهود به معنای رابطه ویژه خداوند با این قوم است. واژه عبری bhr به معنای برگزیدن است كه به صورت عام بر برگزیده شدن افراد ویژه برای انجام عملی خاص دلالت دارد و البته در جای جای كتاب مقدس این برگزیدگی بیان گر پیمانی است كه رابطه میان خدا و قوم اسرائیل را نشان می دهد.
در سفر تثنیه آمده است:« خداوند دل خود را با شما نبست و شما را برنگزید از این سبب كه از سایر قوم ها بیش تر بودید، زیرا كه شما از همه قوم ها کم تر بودید. خداوند از این جهت شما را دوست می داشت و می خواست قسم خود را كه برای پدران شما خورده بود، به جا آورد.» (تثنیه، ۷: ۷ و ۸)
این گونه عبارت ها كه حاكی از برگزیدگی ویژه قوم بنی اسرائیل است، بسیار در كتاب مقدس دیده می شود. افزون بر این، بارها و بارها در كتاب مقدس از بنی اسرائیل به قوم من یا ” چنان كه در كتاب مقدس آمده است، برگزیدگی قوم یهود به معنای رابطه ویژه خداوند با این قوم است. واژه عبری bhr به معنای برگزیدن است كه به صورت عام بر برگزیده شدن افراد ویژه برای انجام عملی خاص دلالت دارد و البته در جای جای كتاب مقدس این برگزیدگی بیان گر پیمانی است كه رابطه میان خدا و قوم اسرائیل را نشان می دهد. ... “
قوم مقدس تعبیر شده است و گویا این ارتباط ویژه میان خدا و این قوم است كه ایشان را از دیگر قوم ها جدا كرده است.
● برگزیدگی و پیمان
درباره چگونگی این برگزیدگی و این كه خاستگاه و علت این ارتباط ویژه میان خدا و بنی اسرائیل چیست، نظرهای گوناگونی میان متفکران یهودی وجود دارد. از میان این نظرها، تفسیر رایجی كه میان یهودیت وجود دارد و با فقرات متعدد كتاب مقدس تأیید می شود، تفسیری است كه ریشه این برگزیدگی را در پیمانی می داند كه خدا با نوح و ابراهیم و پس از آن با قوم اسرائیل بست. بر اساس آن چه در اسفار پنج گانه تورات آمده است، خداوند با نوح و ابراهیم پیمان بست كه سرزمین مقدس کنعان را به آن ها و وارثان ایشان بدهد و بعدها همین پیمان از طرف خدا با بنی اسرائیل بسته شد. تفسیرهای دیگری نیز از مفهوم برگزیدگی یهود وجود دارد، ولی در این مجال کوتاه به بیان این تفسیر رایج و ارتباط آن با مسأله آخرالزمان می پردازیم.
● دیدگاه تورات
بر اساس آن چه در تورات آمده است، خداوند ابتدا با نوح (پیدایش، ۹:۱۱) و بعد ابراهیم پیمان بست (همان، ۱۷:۹) كه فرزندان او را برتری داده و وارث سرزمین موعود سازد. سپس، اسحاق و یعقوب مشمول این عهد قرار گرفتند (همان، ۱۷:۱۹) و در پایان، این پیمان در كوه سینا با تمام جماعت بنی اسرائیل بسته شد و خداوند پس از خروج این جماعت از مصر، آنان را قوم برگزیده خود قرار داد.
حال پرسش این است كه آیا پیمان خداوند با بنی اسرائیل یك طرفه بوده كه تنها برای خدا الزام آور باشد و بنی اسرائیل نسبت به آن هیچ تعهدی نداشته باشند یا این كه این عهد دو طرفه بوده و قوم اسرائیل نیز تعهداتی را بر عهده داشته اند؟
بر اساس آموزه های تورات، پیمان خدا با این جماعت دو سویه بوده است (تثنیه، ۸:۱۹ـ۲۰) یعنی آنان تنها در صورتی كه در برابر فرمان های الاهی سر تسلیم فرود آورند، برگزیده می شوند. این در حالی است كه تورات و شواهد تاریخی همه حكایت از آن دارد كه بنی اسرائیل به پیمان خود وفـا نكردند و امتیاز برگزیدگـی را از كف دادند. (همان، ۹)
گروهی از متفكران یهود با این استدلال كه میان آن ها و خدا ارتباطی وجود دارد كه با گناه از بین نمی رود، هم چنان خود را قوم برگزیده خدا می دانند. در حالی كه با تأمل در كتاب مقدسِ عبری به این واقعیت مهم ” حال پرسش این است كه آیا پیمان خداوند با بنی اسرائیل یك طرفه بوده كه تنها برای خدا الزام آور باشد و بنی اسرائیل نسبت به آن هیچ تعهدی نداشته باشند یا این كه این عهد دو طرفه بوده و قوم اسرائیل نیز تعهداتی را بر عهده داشته اند؟ ... “
پی می بریم كه برگزیدگی قوم یهود مشروط است و تنها در سایه ایمان به خدا و وفاداری و رعایت عهد و میثاق به دست می آید. در غیر این صورت، این موهبت عظیم الاهی از آنان گرفته خواهد شد.
گفتار خداوند در سفر تثنیه، یكی از فقرات تورات است كه این مشروط بودن آشكارا در آن به چشم می خورد:« امروز خداوند اقرار كرده است كه تو قوم خاص او هستی، چنان كه به تو وعده داده است، تا تمامی اوامر او را نگاه داری.» (تثنیه، ۲۶: ۱۹)
در سفر تثنیه هم به بنی اسرائیل هشدار داده شده كه اگر دیگر خدایان را عبادت كنند و قانون های الاهی را پاس ندارند، لعنت و عذاب خدا، رسوایی و خواری و سرگردانی در میان دیگر ملت ها و گرفتاری ها و بیماری های گوناگون گریبان گیر آنان خواهد شد. (تثنیه، ۲۷: ۱۰_۲۶)
در كتاب اول پادشاهان، جا كه سخن خداوند با سلیمان بیان می شود، به مشروط بودن اشاره شده است: « گفت: این خانه ای كه تو بنا می كنی، اگر در فرایض من سلوك كرده و احكام مرا به جا آوری، آن گاه سخنان خود را كه با پدرت داود گفته ام با تو استوار خواهم گردانید.» (اول پادشاهان، ۶: ۱۱،۱۳)
می توان گفت در همه بخش های كتاب مقدس عبری، خداوند از خشم و غضب خود بر قوم بنی اسرائیل و ویرانی شهرها و آوارگی مردمانش سخن گفته است. كوتاه سخن آن كه تعهد خدا در قبال قوم بنی اسرائیل مطلق و بدون شرط نیست، بلكه خدا در صورتی به پیمان خود وفا می كند كه آنان نیز به تعهدات خود عمل كنند و چون آنان پیمان شكنی كردند، عهد و پیمان خدا نیز خود به خود شكسته خواهد شد.
● دیدگاه قرآن
در آیات قرآن نیز در مواردی به مسأله پیمان خداوند با یهود و وعده سرزمین مقدس به بنی اسرائیل اشاره شده است.
در قرآن كریم اصل برگزیدگی بنی اسرائیل به روشنی بیان شده است.
خدا در سوره بقره، آیه ۴۷ می فرماید:
یا بنی اسرائیل اذكروا نعمتی التی انعمت علیكم و انی فضلتكم علی العالمین؛ ای فرزندان اسرائیل از نعمت هایم که بر شما ارزانی داشتم و از این که من شما را بر جهانیان برتری دادم، یاد کنید.
چنین به نظر می آید كه پیمان خدا با این قوم و برگزیده شدن آنان ” تعهد خدا در قبال قوم بنی اسرائیل مطلق و بدون شرط نیست، بلكه خدا در صورتی به پیمان خود وفا می كند كه آنان نیز به تعهدات خود عمل كنند و چون آنان پیمان شكنی كردند، عهد و پیمان خدا نیز خود به خود شكسته خواهد شد. ... “
با آیه های قرآن سازگار است، چرا كه در آیه های بسیاری، قرآن به پیمان خدا با این قوم اشاره کرده است.
یكی دیگر از این آیه های كه آشكارا به مسئله زمین موعود اشاره دارد، آیه ۲۱ از سوره مائده است:
یا قوم ادخلوا الارض المقدسه التی كتب الله لكم؛ موسی به بنی اسرائیل می‌گوید وارد سرزمین مقدسی شوید كه خداوند آن را برای شما قرار داده است.
می‌بینیم كه اصل برگزیدگی و وعده دادن سرزمین به بنی اسرائیل در قرآن هم آمده است، ولی پرسش این است كه آیا این برتری و وعده از دیدگاه قرآن با اعتقاد یهودیان درباره برگزیدگی مطلق این قوم بر دیگر اقوام یكی است؟
با اندك تأملی در آیه های قرآن در می‌یابیم كه پاسخ منفی است. اگر معنای این آیه ها را همان برتری و وعده دادن و مقرر كردن سرزمین برای بنی‌اسرائیل بدانیم، هرگز این برتری، مطلق و این عهد، یك طرفه نبوده است.
آیه ۴۰، از سوره بقره، مشروط بودن پیمان خدا با بنی اسرائیل را به روشنی بیان می كند:
بنی اسرائیل اذكروا نعمتی التی انعمت علیكم و اوفوا بعهدی اوف بعهدكم و ایای فارهبون؛ فرزندان اسرائیل نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشته ام، به یاد آرید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمان تان وفا کنم و تنها از من بترسید.
درباره سرزمین موعود هم از آیه های قرآن استفاده می شود که اراده خداوند بر این بوده كه بنی‌اسرائیل در این سرزمین با آرامش و رفاه زندگی كنند و قومی برتر باشند، ولی این اراده، مشروط بر این بود كه آن ها رفتارهای صالح داشته باشند و بندگی شان او را فراموش نكنند.
قال موسی لقومه استعینوا بالصبر و الصلوه ان الارض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبه للمتقین؛ كه اگر چنین نكنند، نه تنها برگزیده نیستند و این سرزمین مال آن ها نخواهد بود، بلكه دچار خشم الهی شده و این سرزمین بر آن ها حرام نیز خواهد شد.
از این رو می بینیم نسل اولیه بنی‌اسرائیل كه همراه موسی بودند، به دلیل گناهان خود، چهل سال در بیابان سرگردان شدند و به سرزمین موعود نرسیدند: « فانها محرمه ” آیه ۴۰، از سوره بقره، مشروط بودن پیمان خدا با بنی اسرائیل را به روشنی بیان می كند: بنی اسرائیل اذكروا نعمتی التی انعمت علیكم و اوفوا بعهدی اوف بعهدكم و ایای فارهبون؛ فرزندان اسرائیل نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشته ام، به یاد آرید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمان تان وفا کنم و تنها از من بترسید. ... “
علیهم اربعین سنه یتیهون فی الارض؛ و این نسل بعد بودند كه به همراه یوشع فلسطین را فتح كردند.»
پس این اراده الهی مطلق نبوده و مشروط بر بندگی بنی‌اسرائیل بوده است و چنین نبوده كه این قوم همواره برگزیده باشند و این سرزمین تا ابد ملك مطلق یهودیان باشد.
● دیدگاه اندیش مندان یهود
برخی اندیش مندان یهودی گمان می كنند عهدی كه بین خدا و قوم یهود بسته شده، فقط برای خدا الزام آور است و نه آنان. از این رو معتقدند، حتی اگر قوم بنی اسرائیل به مفاد عهد خود با خدا پای بند نباشند، پیمان خدا برای آنان پابرجاست. برای هر عهد و میثاقی علامتی وضع شده است. نشانه عهد با نوح قوس قزح بود. علامت میثاق با ابراهیم، ختنه كردن و علامت عهد با جماعت بنی اسرائیل در كوه سینا، روز شنبه، ده فرمان و تورات بود. كوتاه سخن آن كه چنین دیدگاهی دربارهعهد و میثاق خدا با بنی اسرائیل، منشأ اندیشه قوم برگزیده در بین قوم یهود گشته است.
● ارتباط برگزیدگی با آخرالزمان
این اندیشه كه از آن سخن گفتیم، در میان اندیش مندان یهودی مخالفانی دارد، ولی از دیرباز تاكنون یكی از رایج ترین و سنتی ترین تفسیرهای برگزیدگی قوم یهود است. حالا فرض كنیم یك خاخام یهودی چنین برداشتی از برگزیدگی بدون شرط و عهد یك طرفه را برای ما بازگو كند. طبیعی است وقتی ما با چنین اندیشه ای رو به رو شویم، فوری پرسشی بزرگ در ذهن مان شکل می گیرد. باید از صاحبان این اندیشه بپرسیم كه پس آن عهد چه شد؟ آیا خداوند آن پیمان را که شرطی نداشت، فراموش كرده است؟ تاریخ گواه است كه این قوم برگزیده بارها و بارها مورد آزار و شكنجه قرار گرفته اند، پس آن عهد كجاست؟
طرف داران این دیدگاه برای پاسخ دادن به این سؤال راهی را رفتند كه ما را به دغدغه مان، یعنی خاستگاه اندیشه منجی یا همان مسیح موعود و كیفیت آخرالزمان در دین یهود نزدیك می كند.
اندیش مندان یهود در پاسخ به این سؤال، موضوع مسیح منتظر را باز شناسی كردند. به اعتقاد آنان مسیح منتظر انسانی عادی نیست، بلكه انسانی آسمانی است كه دارای طبیعتی الوهی ـ بشری است. او پس از روزگار خلق شده و تا ساعت معین در آسمان خواهد ماند. مراجعه به كتاب مقدس هم این مسئله را برای ما روشن می كند كه رشد اندیشه منجی و پرداختن به موضوع آخرالزمان در دین یهود بعد از افول دولت یهودیان و اسارت بابلیان شكل گرفته است که این ادعا را تأیید می كند.

رضا موسوی نژاد
مرجع : نشریه الکترونیک ساعت صفر
منابع:
۱. قرآن کریم
۲. کتاب مقدس
۳. تحقیقی در دین یهود، جلال الدین آشتیانی
۴. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی
۵. موسوعه الیهود و الیهودیه و الصهیونیه، عبدالوهاب مسیری
۶. مقاله اندیشه قوم برگزیده در یهودیت، رضا گندمی، هفت آسمان ش ۲۶

منبع : خبرگزاری آینده روشن