متجاوزان سرکوب شده

ترجمه مقاله آقای محسن میلانی در دو شماره روزنامه اعتماد در روزهای دوشنبه و سه شنبه ۱۰ و ۱۱ دی ۱۳۸۶ با عنوان بالا چاپ شد. به همان ترتیبی که در مقاله آمده است درباره بعضی از مطالب آن توضیحاتی داده می شود؛
- در سه سطر اول مقاله گفته می شود هنگامی که ملک فیصل اول از طرف دولت انگلستان به پادشاهی عراق منصوب شد «هنوز قسمت اعظم آن غعراقف متعلق به امپراتوری عثمانی بود.» پس از شکست دولت عثمانی در جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴) دولت های انگلستان و فرانسه که فاتحان جنگ بودند متصرفات عثمانی را در شرق مدیترانه بین خود تقسیم کردند. طبق معاهده سان رمو (San Remo) در ۲۵ آوریل ۱۹۲۰ موافقت شد که دولت انگلستان سرزمین های بین النهرین (عراق فعلی)، فلسطین و اردن و دولت فرانسه سوریه که بعد قسمتی را به نام لبنان از آن جدا کرد در اختیار بگیرند. عراق در آغاز به استثنای ناحیه موصل که در سال ۱۹۲۵ از طرف جامعه ملل به آن ضمیمه شد از دو ولایت بغداد و بصره ایجاد شد و طبق معاهده سور (Sevres) که در ۱۰ آگوست ۱۹۲۰ (۱۹ مرداد ۱۲۹۹) بین دولت های فاتح و دولت عثمانی به امضا رسید از آن دولت جدا شد و زیر قیمومیت انگلستان قرار گرفت. موصل در شمال عراق ناحیه کردنشین بود و کردها خواهان استقلال بودند. ویلسن رئیس جمهور امریکا در ماده ۱۲ طرح ۱۴ ماده یی خود پیشنهاد کرد به بعضی از متصرفات عثمانی استقلال داده شود و به عنوان مثال از سه کشور ارمنستان، کردستان و عربستان نام برد. سرتیپ شریف پاشا افسر سابق عثمانی و سفیر آن دولت در سوئد از طرف کردها به کنفرانس پاریس اعزام شد و او موفق شد در مواد ۶۲ ، ۶۳ و ۶۴ قرارداد سور مقرراتی برای استقلال کردها به تصویب دولت های فاتح جنگ و عثمانی برساند. به موجب آن مواد موافقت شد در مدت شش ماه از تاریخ امضای معاهده سور در منطقه هایی که اکثریت جمعیت آن کرد باشند که شامل بخش هایی از ارمنستان، شرق ترکیه، عراق و سوریه فعلی می شد، حکومت خودمختار کرد تشکیل شود. جالب است که در موارد بالا صریحاً ایران و کردهای ایران مستثنا شده بودند.
پس از پیروزی های سرتیپ مصطفی کمال پاشا در بیرون راندن بیگانگان از خاک اصلی عثمانی در سال
۱۹۲۲- که بعد ملقب به آتاتورک شد- دولت های فاتح جنگ ناچار شدند از معاهده سور که نمایندگان دولت عثمانی آن را امضا کرده بودند صرف نظر کنند و مجدداً با نمایندگان دولت جدید ترکیه به رهبری آتاتورک قرارداد جدیدی به نام قرارداد لوزان در ۲۴ ژوئیه ۱۹۲۳ امضا کنند. در این قرارداد توافق های قبلی در مورد کردها به کلی فراموش شد و قسمتی از اراضی کردنشین نیز به دولت ترکیه واگذار شد. در بند دو ماده سه قرارداد لوزان قید شد برای تعیین مرز دو کشور عراق و ترکیه بین دولت انگلستان که قیمومیت بر عراق را به عهده داشت و دولت ترکیه مذاکره های لازم انجام گیرد و در صورتی که در مدت ۹ ماه مذاکره ها به نتیجه نرسید، حل اختلاف به جامعه ملل ارجاع شود.
چون دولت ترکیه در مورد الحاق ولایت موصل به آن کشور پافشاری داشت و دولت انگلستان مخالف بود، اختلاف بین دو کشور در سپتامبر ۱۹۲۴ به جامعه ملل گزارش شد. جامعه ملل در بهار ۱۹۲۵ کمیسیونی برای تعیین مرز دو کشور به آن حدود اعزام داشت و کمیسیون با اعمال نفوذ انگلستان نظر داد که ولایت موصل به عراق واگذار شود. جامعه ملل نیز در ۲۶ دسامبر ۱۹۲۵ الحاق ولایت موصل به عراق را تصویب کرد. بدین ترتیب ولایت موصل که نسبت به اراضی دو ولایت بغداد و بصره بخش کوچک تری از عراق را تشکیل می دهد، ضمیمه آن کشور شد. علت مخالفت دولت انگلستان با واگذاری موصل به ترکیه برای آن بود که عملیات اکتشاف نفت در آن ولایت آغاز شده بود و انگلستان که عراق را به عنوان قیمومیت زیر تسلط خود داشت، مایل بود که نفت آن ولایت را که سرانجام در سال ۱۹۲۷ در کرکوک موصل کشف شد در اختیار داشته باشد.
- نوشته شده «تهران و بغداد در سال ۱۹۲۶ همکاری با یکدیگر را گسترش دادند» و «همکاری دو کشور در نهایت منجر به تشکیل دولت کردی مستقل در عراق شد.» در تاریخ عراق و تاریخ رابطه های دو کشور ایران و عراق در آن سال ها چنین رویدادی مطلقاً صحت ندارد و هرگز رخ نداده است.
- نوشته شده وینستون چرچیل به جبران مرگ پدر ملک فیصل اول در مبارزه با عثمانی او را «به عنوان شاه کشور عراق برگزید.» پالمرستون وزیر خارجه و سپس نخست وزیر انگلستان در نیمه دوم سده ۱۹ میلادی گفته بود انگلستان نه دشمنی دائمی دارد و نه دوستی دائمی، فقط منافع دائمی دارد. دولتمردان انگلستان از جمله چرچیل تنها به منافع انگلستان اندیشیده اند و به همین جهت هر وقت منافع انگلستان ایجاب کرد از صدمه زدن به استقلال و تمامیت ارضی هیچ کشوری کوتاهی نکرده اند. واقعیت تاریخی آن است که فیصل پسر حسین شریف به علت مخالفت با تسلط عثمانی بر سرزمین اعراب با سرهنگ تامس ادوارد لارنس مامور ورزیده جاسوسی انگلستان و فارغ التحصیل دانشگاه آکسفورد همکاری نزدیک داشت و در نبردهای متعدد او با نیروهای عثمانی شرکت می کرد. او با راهنمایی و تدبیر لارنس موفق شد با همکاری با سپاه انگلیس به فرماندهی ژنرال آلن بی شهر دمشق را در سال ۱۹۱۸ از تصرف عثمانی خارج کند. فیصل که از اعتماد و مساعدت لارنس برخوردار بود، در برابر جنگ هایی که به سود انگلستان علیه عثمانی کرده بود در ۱۵ ژوئیه ۱۹۱۵ از آن دولت درخواست کرد امارت دو ولایت عرب نشین بغداد و بصره به او واگذار شود. فیصل در تقاضای خود از ولایت موصل که کردنشین بود نام نبرد. دولت انگلستان در پاسخ مورخ ۲۴ اکتبر ۱۹۱۵ به او وعده داد که امارت آن دو ولایت به او داده خواهد شد. فیصل با کمک لارنس به کنفرانس صلح پاریس در ۱۹ ژانویه ۱۹۱۹ راه یافت ولی در آنجا متوجه شد که فاتحان جنگ جهانی اول چنین قصدی ندارند.
فیصل بعد از فتح دمشق و با علاقه یی که به وحدت اعراب ابراز داشت در میان مردم سوریه که از تسلط عثمانی ناراضی و خواهان استقلال بودند پایگاهی یافت و با تبلیغاتی که به کمک لارنس و دولت انگلستان درباره او به عمل آمد به عنوان رهبر ملت گرایان، ناسیونالیست های سوریه شناخته شد. دولت انگلستان به راهنمایی لارنس و با استفاده از تمایلات ملت گرایی در سوریه کنگره ملی آن کشور را در مارس ۱۹۲۰ در دمشق تشکیل داد و با فعالیت هایی که انجام داد، فیصل از طرف آن کنگره به عنوان پادشاه سوریه انتخاب شد. ولی پادشاهی فیصل دوامی نیافت و پس از امضای معاهده سان رمو در ماه بعد، دولت فرانسه که به عنوان قیم سوریه انتخاب شده بود به فیصل که دست نشانده انگلستان بود اعتماد نداشت و او را از پادشاهی برکنار کرد. فیصل که نمی خواست از سوریه دست بردارد با ارتش فرانسه در ۲۴ ژوئیه ۱۹۲۰ در ناحیه میسلان به جنگ پرداخت و چون شکست خورد ناچار سوریه را ترک کرد. لارنس که پادشاهی فیصل بر یک کشور عربی را به سود انگلستان می دانست با اقداماتی که انجام داد موفق شد در اکتبر آن سال جلسه یی به ریاست وینستون چرچیل که در آن موقع وزیر مستعمرات انگلستان بود و با مشارکت سر پرسی کاکس، کمیسر عالی انگلیس در عراق، سرهنگ آرنولد تالبوت ویلسن معاون او که از سال ۱۹۰۸ در ایران به سر برده و مدتی کنسول انگلیس در خرمشهر بود و بعد لقب سًر یافت، گرترود بل مسوول سازمان ضداطلاعات در عراق، جان فیلبی مامور برجسته سازمان جاسوسی انگلستان که برای پیشبرد مقاصد سیاسی انگلستان مسلمان شد و نام خود را حاجی عبدالله گذاشت و مشاور ابن مسعود پادشاه عربستان شد و خود او در قاهره تشکیل دهد. در این جلسه با پافشاری لارنس تصویب شد که عراق دارای نظام پادشاهی باشد و در صورتی که فیصل نظرات دولت انگلستان را پذیرفت، به پادشاهی آن کشور برگزیده شود. فیصل به لندن رفت و پس از آنکه گفت وگوهای لازم با او به عمل آمد، در ژوئن ۱۹۲۱ وارد عراق شد و با انجام همه پرسی و با اکثریت عظیم ۹۶ درصد آرای رای دهندگان در ۲۳ آگوست ۱۹۲۱ (اول شهریور ۱۳۰۰) به پادشاهی عراق انتخاب شد.
- نوشته شده در دهه ۱۹۲۰ ایران از عراق خواست به مواد قراردادی که میان ایران و عثمانی بسته شده و در آن «حقوق و امتیازات فراوانی به ایران اعطا شده» احترام بگذارد. کمی بعد تکرار می شود که یکی از هدف های مذاکره ایران با عراق «گسترش مرزهای جدید در کنار سرحدات قبلی ایران با عراق بود که منافع این مرزهای جدید بیشتر از منافع مرزهای از پیش تعیین شده در قرارداد عثمانی در سال ۱۹۱۴ بود.» واقعیت های تاریخی خلاف آن است. در پروتکل ۴ نوامبر ۱۹۱۳ که حدود مرزهای دو کشور در سال ۱۹۱۴ براساس آن تعیین شد، زیان های سنگینی به تمامیت ارضی ایران وارد آمد و مرزهای تعیین شده در سال ۱۹۱۴ هیچ گونه «منافع» برای ایران نداشته است. ویلیام ناکس دارسی ثروتمند اهل انگلستان در ۲۸ مه ۱۹۰۱ و در زمان مظفرالدین شاه موفق به اخذ امتیاز حفر و کشف نفت در اراضی وسیعی از ایران به جز پنج ناحیه خراسان، گرگان، مازندران، گیلان و آذربایجان که جزء منطقه نفوذ روسیه بود، شد. او ابتدا در ژانویه ۱۹۰۴ در خانقین که آن موقع جزء خاک ایران بود به نفت رسید. گرچه بعد نفت در ۲۶ مه ۱۹۰۸ در میدان نفتون مسجدسلیمان کشف و چاه های بیشتری در آن منطقه حفر شد و نفت فراوانی به دست آمد، ولی دولت انگلستان درصدد جدا کردن خانقین از ایران برآمد. آرنولد ویلسن در یکی از کتاب های خود درباره ایران می نویسد؛ «منافع انگلستان دقیقاً در دو نقطه است؛ ۱- نزدیک خانقین، جایی که چاه های نفت دارد و جزء اراضی مورد امتیاز شرکت بهره برداری دارسی است و خط های مرزی آن معین نشده است و ۲- شط العرب.»۱ با دسیسه ها و فشارهایی که بر دولت ضعیف ایران در زمان قاجاریه وارد شد دولت انگلستان با همکاری دولت روسیه موفق به تحمیل پروتکل ۴ نوامبر ۱۹۱۳ به ایران و جدا کردن خانقین از ایران شد. افزون بر آن، «خط وسط المیاه» و به اصطلاح امروز خط تالوگ- خط فرضی میانه قسمت عمیق آب - فقط به طول تقریبی ۵ کیلومتر در برابر خرمشهر برقرار شد و سراسر شط زیر حاکمیت عثمانی قرار داده شد. بدین ترتیب به گفته باقر کاظمی وزیر خارجه آگاه و میهن دوست ایرانی در جلسه ۱۵ ژانویه ۱۹۳۵ جامعه ملل در ژنو که برای رسیدگی به اختلاف ایران و عراق درباره شط تشکیل شده بود، اراضی وسیعی از ایران که بالغ بر «چند هزار کیلومتر مربع» و در ناحیه خانقین و چاه های نفت آن بود به عراق داده شد. این نکته نیز تاکید شود که از سال ۱۹۰۱ که امتیاز استخراج نفت به دارسی داده شد تا سال ۱۹۱۳ که آن اراضی با فشار دولت انگلستان از ایران جدا شد، هیچ جنگی نیز میان ایران و عثمانی روی نداده بود. دولت انگلستان در ماده ۷ پروتکل منافع خود را در مورد نفت آن اراضی که «اراضی انتقالی» به عثمانی نامیده شد، تامین کرد و دولت های ایران و عثمانی با امضای پروتکل آن را تایید کردند. در مورد شط یادآوری می شود که آن رود از تلاقی دو رود دجله و فرات در ناحیه قرنه ایجاد می شود. آن رود از قرنه تا محلی که نهر خین به آن می پیوندد در خاک عراق است. از آن پس، آن رود مرز مشترک دو کشور را تا خلیج فارس تشکیل می دهد. گرچه طول این قسمت مورد اختلاف است ولی حداقل آن ۸۱ کیلومتر است. ایران همواره با دولت عثمانی به گونه مشترک از آن رود استفاده کرده بود. با واگذاری سراسر آن به عثمانی، حداقل نیمه شط به طول ۸۱ کیلومتر از ایران جدا شد و از لحاظ حقوقی اگر ایرانی پای خود را در ساحل ایران در آب فرو می برد به اراضی عثمانی تجاوز کرده بود.
در نوامبر سال ۱۹۱۳ اروپا در آستانه جنگ قرار داشت و دولت مقتدر عثمانی، با آلمان هیتلری رابطه نزدیک برقرار کرده بود. دولت های انگلستان و روسیه با هدیه اراضی ایران به عثمانی امیدوار بودند آن دولت در کنار آنها قرار گیرد و با آلمان هیتلری به نبرد بپردازد. براساس پروتکل ۴ نوامبر ۱۹۱۳ تعیین خط مرزی ایران و عثمانی از طرف کمیسیونی مرکب از نمایندگان چهار دولت ایران، عثمانی، انگلستان و روسیه از خرمشهر در جنوب تا نزدیک آرارات در شمال تعیین شد و صورتجلسه های کمیسیون در سال ۱۹۱۴ به امضای آنان رسید. جنگ جهانی اول در ۴ آگوست ۱۹۱۴ آغاز شد. در ۲۹ اکتبر ۱۹۱۴ دولت عثمانی که تا آن موقع در جنگ شرکت نکرده بود به دولت روسیه اعلان جنگ داد و یک هفته بعد دولت انگلستان با عثمانی وارد جنگ شد. بدین ترتیب، کار کمیسیون ناتمام ماند.
پروتکل ۴ نوامبر ۱۹۱۳ و صورتجلسه های تعیین حدود مرزهای ایران و عثمانی مورخ ۱۹۱۴ هرگز نه در ایران و نه در عثمانی به تصویب مجلس های قانونگذاری و توشیح شاهان دو کشور نرسید. ایران در سال ۱۹۰۶- هفت سال قبل از پروتکل ۱۹۱۳- دارای نظام مشروطه و مجلس شورای ملی شده بود و طبق اصل ۲۲ قانون اساسی تغییر «در حدود و ثغور مملکت» و طبق اصل ۲۴ «عهدنامه ها و مقاوله نامه ها» باید به تصویب مجلس شورای ملی و سپس به توشیح شاه می رسید که هرگز انجام نیافت. دولت ترکیه نیز که جانشین دولت عثمانی شد، اعلام داشت «پروتکل ۱۹۱۳ نمی تواند یک سند سیاسی معتبر تلقی شود زیرا شکلی که برای اعتبار لازم است به خود نگرفت یعنی نه به تصویب مجلس نمایندگان عثمانی و نه به توشیح سلطان که رئیس قوه مجریه در آن زمان بوده رسیده است و بنابراین پروتکل مزبور باطل و بدون اثر است.۲
- به دنبال مطلب بالا نوشته شد آخرین هدف ایران «بازپس گیری ۱۰-۷ هزار کیلومترمربع از مناطق نفت خیر قصرشیرین بود». ضمن تناقض این مطلب با نوشته قبلی، اراضی انتقالی مربوط به حدود خانقین بود.
- نوشته شده «بعد از مرگ فیصل در حادثه اتومبیل در سپتامبر ۱۹۳۳...» فیصل اول در دوم سپتامبر ۱۹۳۳ برای مداوای عارضه قلبی به سوئیس رفت و در ۸ سپتامبر آن سال در برن پایتخت آن کشور درگذشت و پسرش غازی که ۲۱ سال داشت به جای او نشست. غازی در سوم آوریل ۱۹۳۹ در یک حادثه اتومبیل کشته شد و بعضی آن را توطئه دولت انگلستان دانستند.
- نوشته شده «در طول سال های ۱۹۴۱-۱۹۳۷ ایران و عراق روابط دوستانه خود را ادامه دادند تا بدانجا که ایران مصمم به خاتمه روابط خود با انگلیس، روسیه و امریکا شد.» امریکا در آن سال ها مطلقاً هیچ گونه دخالتی در روابط ایران و عراق نداشت تا ایران درباره آن تصمیمی اتخاذ کند و در مورد قطع رابطه با انگلستان و روسیه نیز ایران هرگز چنین تصمیمی نداشته است.
- نوشته شده ایران در زمان مصدق «انگلیس را به خاطر حمایت از فعالیت های خرابکارانه در خوزستان به سرکردگی شیخ خزعل مقصر می دانست.» شیخ خزعل سال ها قبل و در زمان رضاشاه درگذشته بود و زمان مصدق حیات نداشت.
- نوشته شده بعد از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق که در ۱۴ ژوئیه ۱۹۵۸ روی داد «کناره گیری ایران از معاهده بغداد» روی داد. ایران علاقه مند به ماندن در پیمان بغداد بود. عراق به دستور قاسم از آن پیمان خارج شد.
- نوشته شده ایران «قرارداد ۱۹۳۷ را یکجانبه لغو و عدم پذیرش عهدنامه به مدت ۱۰ سال را خاطرنشان کرد.» ایران به علت تخلف های مکرر عراق در اجرای تعهدات خود در عهدنامه مرزی ۱۹۳۷ و پروتکل ضمیمه آن، به ویژه از این لحاظ که در عهدنامه مرزی که با فشار انگلستان به ایران تحمیل شده بود منافع ایران زیر پا گذاشته شده بود، همواره پافشاری در تجدیدنظر در آن داشت. سرانجام پس از بیانات قائم مقام وزارت خارجه در مجلس های شورای ملی و سنا، وزارت خارجه طی اعلامیه مورخ ۷ اردیبهشت ۱۳۴۸ (۲۷ آوریل ۱۹۶۹) عهدنامه بالا و پروتکل ضمیمه آن را «بدون ارزش، کان لم یکن و منتفی» شمرد و هرگز نیز هیچ مدتی از جمله ۱۰ سال برای بی اعتبار دانستن آن اعلام نداشت. عراق نیز به شورای امنیت سازمان ملل شکایت کرد که از آن نتیجه یی نگرفت.
- نوشته شده در قرارداد ۱۹۷۵ دو کشور ایران و عراق مرزهای زمینی را بر اساس پروتکل ۱۹۱۳ و صورتجلسه های تحدید حدود ۱۹۱۴ تعیین کردند و «این نکته پیروزی بزرگی برای ایران بود.» متن کامل پروتکل ۱۹۱۳ را که مفصل است و همچنین پروتکل ضمیمه آن را از منبع های انگلیسی ترجمه کردم و در کتاب «ریشه های تاریخی اختلافات ایران و عراق» تالیف نگارنده چاپ شده است. نگاه اجمالی به آن- همان طور که پیش تر گفته شد- حاکی از تجاوزهایی است که در مرزهای زمینی و آبی به تمامیت ارضی ایران وارد آمده است. پروتکل ۱۹۱۳ و صورتجلسه های تحدید حدود ۱۹۱۴ نه تنها «پیروزی بزرگی» برای ایران نبود بلکه شکست بزرگی برای ایران و گواه ناتوانی دولت ایران در حفظ تمامیت ارضی کشور بود.

عراق از ۱۹ مرداد ۱۲۹۹ (۱۰ آگوست ۱۹۲۰) که به وجود آمد عموماً با ایران رفتاری بدخواهانه و گاه نیز دشمنانه داشته است. در جنگ هشت ساله فقط آتش بس برقرار شد و هنوز پیمان صلح که می بایست مطالب گوناگون میان دو کشو را بر پایه قرارداد الجزیره که سند معتبر بین المللی است حل و فصل کند، منعقد نشده است. شایسته است موضوع روابط ایران و عراق، به ویژه سندهای مربوط به قرارداد الجزیره به گونه جدی مورد توجه رسانه ها قرار گیرد تا علاقه مندان اطلاعات عمومی به دست آورند و به دولت های ایران در اتخاذ سیاست درست با همسایه غربی ما که بی شک باید بر پایه اصول دوستی و همجواری باشد یاری و همکاری کنند.

دکتر منوچهر پارسادوست
پی نوشت ها؛
۱- Sir Arnold Willson. South West Persia. A political Officer,s Diarg ۱۹۰۷-۱۹۱۴ Oxford University Press. London ۱۹۴۱. p.۲۱۵
۲- Ministry of Foreign Affairs, Iran- ۱۹۶۹ Some Facts Concerning the Disfute Between Iran and Iraq Over shatt-Al-Arab.p.g

منبع : روزنامه اعتماد