تولید و مصرف فرآورده‌های اطلاعاتی معماری در دانشکده‌های معماری و شهرسازی

دانشجویان دانشكده معماری در طول دوران تحصیلی خود به دو نحو در معرض فرآوره های اطلاعاتی و شهرسازی قرار می گیرند :
۱) مصرف فرآورده های معماری (كارهای دیگران ) . نقشه های بناهای تاریخی سراسر كشور كه در طول سالهای متمادی و در شرایط دشوار توسط كارشناسان سازمان میراث فرهنگی كشور ، دفتر تاریخی ، سازمان ملی حفاظت آثاربلستانی تهیه گردیده است ، از مهمترین و ارزشمندترین اسناد معماری و شهرسازی این سرزمین محسوب می شوند .
۲) تولید فرآورده های معماری ( كارهای خودشان ) طبیعت آموزش در دانشكده های معماری ، ضرورتا اقتضا می كند كه دانشجوی معماری ، در معرض استفاده از اطلاعات تولید شده مذكور در قسمت اول ، قرار گیرد ، تا موقعیت تاریخی / جغرافیایی خود را به عنوان معمار / شهرساز در تاریخ سارندگی كشور بشناسد . این كار تحت عناوین و دروس گوناگون آشنایی با معماری مجتمعهای زیستی ، اصول و مبنای معماری و شهرسازی و …..تحقق می پذیرد . این فرآیند با تجزیه و تحلیل و مصرف فرآورده ها ی اطلاعاتی آموزش / پژوهش همراه است . هم اكنون این روند تولید و مصرف در دانشكده های معماری ، علی رغم امتیازات فراوان ، دارای نواقصی نیز هست كه عمده ترین آنها را می توان به شرح زیر مطرح كرد :
الف ) اتلاف وقت دانشجو جهت دستیابی به كارهای انجام شده ؛
ب ) عدم اطلاع از كارهای انجام شده در كشور ؛
ج ) سرقت اطلاعات ؛
د ) هویت زدایی اطلاعات ؛
ه ) احتكار اطلاعات ؛
و ) دوباره كاری و چند باره كاری در تولید اطلاعات ؛
ز ) خلاء نظام تصحیح و تكمیل .
پیشنهاد می گردد : به منظور رفع نارساییهای موجود ، یك كاسه كردن اطلاعات ، سیاستگذاری و دستیابی به شبكه اطلاع رسانی در خور این حركت آموزشی / پژوهشی ، كمیته ای متشكل از : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران ، وزارت مسكن و شهرسازی ، سازمان میراث فرهنگی كشور ، دانشكده های معماری و شهرسازی و …. تشكیل و این كمیته در راستای دستیابی به مشی واحد و هماهنگ ، برنامه ریزی لازم به عمل آورد .امید است این همكاری بتواند ، منشا اثرات مفیدی در تولید و مصرف اطلاعات معماری و شهرسازی شده و حركت سازندگی كشور را به سهم خود و به نحو شایسته ای تقویت نماید .
● چرایی امر
خوشبختانه در روند آموزش معماری در داخل كشور ، شرایطی به وجود آمده است كه تقریبا بلا استثناء همه دانشجویان كارشناسی ارشد پیوسته معماری ، در معرض آشنایی نسبتا مطلوب با گذشته معماری و شهرسازی در این مملكت قرار می گیرند . این امر به دلایل عمده زیر صورت می گیرد :
الف) آشنایی جهت ایجاد مهارت ارتباط در دانشجو ، با منبع اطلاعاتی معماری كه زمان و مكان در تكون آن نقش داشته است . آموزش " سواد معماری " جهت خواندن اطلاعات نهفته در اثر یا آثار ؛
ب) ایجاد زمینه های حساسیت لازم در دانشجو ، برای درك قابلیتهای آموزشی و پژوهشی محیط ؛
ج) افزایش باور دانشجویان نسبت به توانمندیهای آفرینش معماری در مقابل با خودباختگی فرهنگی به عنوان یكی از ترفندهای استعماری ؛
د) كاهش نیاز به اطلاعات معماری و شهرسازی وارداتی بدلایل / فرهنگی / فنی .
● معماری و شهرسازی كشور
بناها و مجموعه های بسیاری درسراسر كشور وجود دارند كه با توجه به اهمیت آنها از نظر فرهنگی / تاریخی ، نقشه برداری و بازنگاری شده اند – شامل خانه های قدیمی ، بازارها ، مساجد ، مدارس كاروانسراها ، آب انیارها ، بازارچه ها ، سراها ، تیمچه ها و … بخش عمده ای از اطلاعات فی یاد شده توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ( سابق ) ، دفتر آثار تاریخی (سابق ) آماده شده و در سازمان میراث فرهنگی كشور – كه حاصل ادغام سازمانهای سابق الذكر است – این فعالیت ادامه یافته و اطلاعات نگهداری می شود . نقشه ها و اسناد یاد شده ، بعضا منتشر گردیده ، ولی بسیاری از آنها شرایط انتشار نیافته است . امكانات مالی و پاره ای ضرورتهای بازنگری در كیفیت دقت آنها از عوامل عمده عدم انتشار این اطلاعات بوده است . نقشه ها برحسب تناسب با موضوع ، در مقیاس تهیه شده اند كه جهت سهولت تكثیر و امكان چاپ ، به صورت كتاب یا مجله ، فیلم شده و به اندازه قطع ۵ A درأمده اند . این نقشه ها از طریق معرفی نامه دانشكده ها یا دانشگاهها درازای مبلغی ناچیز ، جهت استفاده در اختیار دانشجویان قرار می گیرد .
● تجربه یزد
در دهه اول انقلاب اسلامی ، كار سند برداری از بناهای تاریخی استان یزد را به عهده داشتیم . این كار قبلأ توسط پیشكسوتان ما و مدیران قبلی انجام شده بود . ما نیز همان راه را ادامه دادیم و در جهت تكامل آن كوشیدیم . در تداوم این راه ، یعنی تولید اسناد اطلاعاتی از ابنیه تاریخی استان ، تعدادی از همكاران به همراه كادر فنی به انجام این رسالت تولید اسناد علمی فرهنگی و اطلاع رسانی كمك كردند . این كار در غربت تمام ، دور از چشم مردم و مسئولان و در زمان بسیار دشوار جنگ همراه با كمبود امكانات مالی ، اداری و تداركاتی انجام پذیرفت .قبلأ زمانی كه جهت نقشه برداری از كاروانسرای "خرگوش" واقع در جاده قدیم یزد – اصفهان عزیمت كردیم ، وسیله نقلیه ما یك دستگاه وانت بود كه گروه پنج نفری ما را به آنجا برد . سه شبانه روز در آنجا اتراق كردیم و در خرابه ها با مار و موش و گوسفندان ساكن در كاروانسرا همخانه شدیم .
● سندبرداری كلان
نقشه برداری از مجموعه بازار تا میدان "خان" یزد ، یكی از پروژه هایی بود كه در دهه یاد شده به كوشش و زیر نظر اینجانب انجام شد و حدود چهار سال طول كشید . این كار ، از نظر كیفیت و دقت در مقایسه با موارد مشابه در سطح كشور ، از كیفیت و دقت در مقایسه با موارد مشابه در سطح كشور ، از كیفیت نسبتا بالایی برخوردار است .باتوجه به وسعت مجموعه ، مسئله و ضرورت اعمال دقتهای لازم با دو روش نقشه برداری با دوربین و بازرنگاری با دست ، تواما صورت گرفته است . و زحمت كار با دوربین را یكی از همكاران مهندس به عهده داشتند . این نقشه ، شامل پلان ، مقاطع و نمادهاست . با دست هاشور خورده تا عناصر معماری و ارتباطات فضایی این مجموعه شهری و تاریخی ، آن طور كه شایسته است جلوه گر شده ، اطلاعات نهفته در خود را به نحو بهتری عرضه و معرفی نماید . سندبرداری از مجموعه بازارها و میدان خان یزد ، اگر چه درداخل شهر انجام می گرفت و مشكلات آمد و شد در پی نداشت ؛ اما به دلیل تنوع مالكیتها ، بسته بودن در بعضی مغازه ها ، كارگاهها ،حجره ها – به دلایل گوناگونی نظیر فوت ، مسافرت ، مهاجرت ، مسائل حقوقی و ۰۰۰ زمان زیادی را مصرف كرد و دوندگیهای فراوانی به دنبال داشت . این سند كه با مقیاس تهیه گردیده ، هنوز جای كار فراوان دارد . مجموعه های ارزشمند دیگری در اطراف بازار وجود دارند كه آنها نیز می بایست به آن اضافه شوند .
● سند برداری از بافت اطراف دانشكده معماری
از آنجا كه دانشكده معماری دانشگاه یزد – كه در جوار همین مجموعه واقع شده – و بافت همجوار آن نیز واجد ارزش است ، در سال گذشته توسط تعدادی از دانشجویان این به صورت مجموعه ای معرفی گردید .
دراین مورد ، مقیاس طوری انتخاب شده كه قابلیت همسازی با نقشه های قبلی وجود داشته باشد . دورنمای این حركت ، می تواند به نقشه برداری و مستند سازی بخش عمده ای از شهر یزد به عنوان یكی از بافتهای تاریخی و باارزش كشور منتهی شود .
● ریزبرداری
در یك فرصت استثنایی به هنگام تعمیر ، یا به تعبیری بهتر ، كالبد شكافی سقف نفیس چهار سوق بازار خان یزد كه به صورت كادربندی در سه مرحله اجرا شده است ، موفق شدیم جزئیات اجرایی ساخت و ساز آن را در مقیاس سندبرداری كنیم كاری مشابه آن را به هنگام تعمیر سقف ایوان مسجد جامع یزد به لطف خداوند انجام دادیم .● فرصت سندبرداری
این گونه "فرصتهای سندبرداری" همیشه و به راحتی به دست نمی آید و پس از خاتمه مرمت و عملیات اجرایی تقریبا موضوع منتفی می گردد . معمولأ مرمت كه با كالبد شكافی بنا همراه است ، یك فرصت سند برداری مناسب است . اگر از این فرصت درست استفاده شود و شرایط مطلوبی از نظر نیروی انسانی بصیر ، زمان ، بودجه وسایل فراهم باشد ، می توان از سابقه و تاریخ ساخت و ساز كشور ، اطلاعات ارزشمندی را ضبط و ثبت كرد .این امكانات اطلاع رسانی را كه "فرصت سندبرداری" نام نهاده ایم ، می بایست با دقت ، هوشیاری و خبرگی خاصی شكار كرده و از آن بهره برداری اطلاعاتی نمود .
● بازسازی براساس اسناد و مدارك
درپاره ای موارد مثل خانه مودت – سندبرداری در مقیاس را تجزیه كردیم . این روش كه در مورد نقوش و كارهای گره كاری بیشتر می تواند مصرف داشته باشد ، امكان بازسازی شهر را در صورت بروز حادثه رلزله ، آتش سوزی و …. ممكن می سازد . همین نقشه های دقیق بودند كه به عنوان یك امكان مناسب اطلاع رسانی ، شرایطی را فراهم آوردند ، تا قسمتهای آسیب دیده ناشی از حملات هوایی دشمن در مسجد جامع اصفهان مجددا بازسازی شده و به حالت اولیه برگردد .درپاره ای موارد ن بخصوص در مورد نقوش برجسته روی سنگها و كتیبه ها – كه امكان سرقت آنها وجود دارد – با استفاده از روش قالب گیری آن نقوش "شبیه سازی " می شود و در مركز اسناد و اطلاعات نگهداری می گردد . نمونه هایی از این شبیه سازی از نقوش نفیس بقعه شیخ علی بلیمان ، در مركز میراث فرهنگی یزد موجود است . این نسخه های مشابه ، می تواند پلیس ملی و بین المللی را در دستگیری سارقان اموال فرهنگی كمك نماید .
● شبیه سازی
ما گونه هایی از ابنیه ارزشمند را سندبرداری كردیم كه به ویرانی كشیده شدند و دیگر آثاری از آنها باقی نیست . گرمخانه قدیمی مسجد جامع بافق با كانه پوشهای استثنایی اش ، خانه منسوب به وحشی بافقی ، خانه مربوط به حاج علی اكبر قناد – كه از نظر فضاسازی یكی از بی نظیرترین خانه های یزد بود – از زمره آن آثار به شمار می رود .یكی از آفات اطلاع رسانی و سندبرداری از معماری و شهرسازی گذشته ما ، یورش تخریب برای خیابان كشی است كه در محلات قدیمی یزد و در بسیاری از شهرهای كشور مثل كاشان طی پنج دهه گذشته به وقوع پیوسته است تخریب وسیع در محله تل یزد جهت ایجاد بلوار ، آن چنان سریع و شتابزده صورت گرفت كه ، امكان تولید حدال اسناد ترسیمی از خانه ها و سازمان فضایی شهر از خود به جای نگذاشت . دراین مسیر ، اطلاعات گونه های نادری از خانه های قدیمی در خاك مدفون شدند . هم اكنون ساختمانهای برش خورده طرفین بلوار ، فرصتی مناسب برای تهیه اطلاعات تصویری از ساخت و ساز سنتی اند . كه در آینده ای نه چنان دور ، با یورش پاساژهای این باقیمانده اطلاعات نیز ، محو و به فراموشی سپرده خواهد شد .
● اطلاعات گفتاری
بخش عمده ای از اطلاعات مربوط به معماری قدیم ، به صورت " گفتار " تولید و عرضه می شود . ساعتهای زیادی را پای صحبت معماران سنتی و دیگر هنرمندان نشسته ایم . و اطلاعات پرارزش آنها را از طریق " گوش مصرف كرده ایم . آقای استاد حاجی علی اكبرآخوند (خرمی) با ۹۵ سال سن ، اگر چه دیگر قادر نیستند بالای چوب بست رفته به هنرنمایی و انجام فعالیتهایی نظیر كار روی سقف عمارت بادگیر "باغ دوست آباد" بپردازند ، اما وجود پربركتشان بك منبع بسیار ذیقیمت و غیر قابل تجدید اطلاع رسانی است . این استاد بزرگوار در اوائل دهه اول انقلاب اسلامی ، درخواست بازنشستگی نمودند و دلیل آنرا عدم كارایی خود می دانستند . بنده خدمت این بزرگوار عرض كردم ، شما تشریف بیاورید و همین جا كنار اتاق بنده بنشینید . نقش شما برای ما بركت دارد . خدای را هزار مرتبه شكر این بركت همچنان تداوم داشته و هفته ای نیست كه دهها دانشجو و پژوهشگر ا زفیض حضورشان بهره نگیرند .
● استادكاران قدیم منابع مهم اطلاع رسانی
این عزیزان اگر به وسیله دست ، چشم و پای توان تولید به معنای گذشته را ندارند ؛ اما بدون اغراق در سینه هایشان به عنوان مركز اسناد ، منابع اطلاعاتی بی نظیر جای گرفته است كه سالها بعد از سالها ، بر اساس كار مداوم تدارك دیده شده است . لایه های اطلاعاتی نهفته در سینه های این بزرگواران ، هرچه سریعتر می بایست در حد امكان به فیلمهای آموزشی و پژوهشی تبدیل و در مراكز مختلف اطلاع رسانی نگهداری شود . اینجانب تا حدی كه توانسته ام ، دانشجویان را به ضبط اطلاعات گفتاری این اساتید تشویق و ترغیب نموده ام ولی این كار در مقیاس بزرگی كاری كه می بایست در طیف وسیعی صورت گیرد ، هیچ و ناچیز است و برنامه و بودجه خاص خود را طلب می كند . این حركت مستند سازی و سندبرداری ، می بایست به صورت یك برنامه ضربتی انجام شود ، والا در آینده ای نه چندان دور ، به افسوس خواهیم نشست و نسل بعد از ما به خاطر عدم اطلاع از تجارب كذشته و انقطاع ( سیستم اطلاع رسانی سینه به سینه * ) در تشخیص خسارتهای وارده ، حتی به خوردن افسوس هم موفق نخواهد شد .
● مهارت، سواد اطلاع یابی
یك نكته بسیار مهم در خصوص استخراج اطلاعات معماران سنتی وجود دارد و آن ، این است كه به راحتی نمی توان به لایه های اطلاعاتی نهفته در سینه های آنان دسترسی پیدا كرد . اولأ به دلایل گوناگون اطلاعات خود را ارائه نمی كند كه تا حدود زیادی هم درست است . آنها بایستی اطمینان حاصل نمایند كه مصرف كننده اطلاعات به حق تشنه آن است و اگر تشنه بود ، قدر آن را خواهد دانست .● تشنگی اطلاعات
آنها بر اساس اعتقادات درست و تربیتهای مذهبی مایل اند اطلاعات را به "اهلش " برسانند . آنها با "مدرك جویان " ( در تقابل با دانشجویان ) و با بساز بفروشها ( در تقابل با كسانی كه معماری را رسالت می دانند )، با شبه پژوهشگران ( كسانی كه ادای آدمهای محقق را در می آورند ) و آدمهای قدرناشناس ( كسانی كه قدر و منزلت اطلاعات را نمی دانند و زحمت تولید را نكشیده اند تا قدر آن را بدانند و می خواهد یك شبه ره صدساله را بپیمایند و با مصرف قرص و كپسولهای اطلاعاتی معمار شوند ) ، اطلاعات خود را ارائه نخواهند كرد . شرایطی لازم است تا بتوان به قابلیتهای اطلاعاتی معماران سنتی معرفت حاصل نمود و دسترسی پیدا كرد . آنها می دانند اطلاعاتشان را نباید ارزان بفروشند – چرا كه آن اطلاعات ، ارزان به دست نیامده است . در طول دهه گذشته كه افتخار شاگردی این استاد بزرگوار ( حاجی استاد علی اكبر آخوند ) نصیبم شد ، فهمیدم كه شاگردی كردن ، استاد می خواهد . و بعد تا حدود اندكی توانستم از ذخایر ایشان استفاده كنم و نحوه ارتباط و تولید سند را تجربه نمایم .
● ضرورت آگاهی از اطلاعات گذشته
در نظام تحقیق و توسعه كشور ، می بایست تحولی اساسی به وجود آید تا علی رغم وامگیری اطلاعات از كشورهای صنعتی و صرف هزینه های ارزی و ریالی به قابلیتهای اطلاع رسانی خودمان در داخل كشور بها داده شود . نسل سازنده ما می بایست از كم و كیف " ساختن " در گذشته كشورش اطلاع حاصل كند . بداند نسل او چگونه فكر می كرده و چگونه " می ساخته" است . بسیاری از ساختمانهای سنتی و قدیمی ما ، بهترین اسناد " اطلاع رسان " برای معرفی قابلیتهای انسانی است ؛ حفاظت و نگهداری از آنها حفاظت از " اطلاعات " و حفاظت از استعدادهای انسانی است . اگر نسل حال و آینده ما از آنها " اطلاع " حاصل كند ، خود را ریشه دار می یابد و بهتر می تواند در اوضاع پر تلاطم ، سرنوشت خود را رقم بزند .
● خاك سپاری اطلاعات
به هر حال ، آدمها روزی می آیند و روزی می روند ، بقاء مختص ذات حضرت اوست . اگر شرایط مطلوب برای ثبت تجارب معماران سنتی ما صورت نگیرد ، با رحلت عزیزان ، اطلاعات پر ارزش را در گورستانها به خاك خواهیم سپرد – كما اینكه در گذشته بارها چنین كرده ایم .ما تا زمانی كه " به خود " بیاییم و در نظام تحقیق و توسعه كشور ، " قدر " اطلاعات را به نحو شابسته ندانیم ، با خسران غیر قابل جبران دفن اطلاعات رو به رو خواهیم بود . و در آن صورت شاید خداوند به راحتی از سر تقصیرمان نگذرد .
● اطلاعات دیداری
یكی از قابلیتهای اطلاع رسانی كشور ، هیكل مواریث معماری ماست . در نقاط گوناگون كشور فراوان داریم و شهر یزد یكی از شاخصهای آن است كه از نظر آثار دوران اسلامی بسیار غنی است . به همین دلیل دانشكده معماری دانشگاه یزد را در دل محلات قدیمی یزد بنیان نهادیم .
● تجربه دانشكده معماری یزد
این دانشكده اولین دانشكده معماری ایران است كه در خارج از تهران تاسیس شد . این تجربه ، یعنی ارائه ایده تاسیس دانشكده در بافت قدیم شهری چون یزد ، حاصل یك دهه شاگردی آقای دكتر باقر آیت الله زاده شیرازی بود . این حركت كه حركتی جدید در توسعه به شمار می آید ، تداوم حركت قبلی تجربه شده در محله "فهاران " یزد است كه خانه ای قدیمی به مركزی فرهنگی تبدیل كردید . گرچه حركت یاد شده فاقد جایگاه برنامه ای در سطح ملی بوده و هست ؛ اما می توان آن را به عنوان الگویی برای توسعه مورد تامل و تحقیق قرار داد . سعی ما بر این بوده و هست تا شهر قدیم ، بناها و ابنیه تاریخی و دیگر عناصر پیدا و ناپیدای شاكله آن به عنوان یك امكان و استعداد (پتانسیل ) اطلاع رسانی مجسم ، زنده و فعال به خاطر حركت و زندگی مردم در آنها درطیف وسیعی ، در معرض استفاده دانشجویان یعنی مصرف كنندگان اطلاعات قرار گیرد . به همین دلیل بسیاری از كلاسها ، كارگاهها ، … در فضاهایی دایر می شود كه دانشجو، با خود آنها مستقیما ازتباط برقرار می كند و از اطلاعات نهفته در آنها بر حسب علاقه ، ذائقه ، بینش و دانش خود بهره می گیرد.
● اسناد اطلاع رسانی مجسم
وقتی دانشجویان را به " مسجد جامع فهرج " می بریم ، در واقع تماس آنها را با یك سند اطلاع رسانی مجسم ، منحصر به فرد و یگانه كه از قرون اولیه اسلامی به یادگار مانده است – و اطلاعات خود را متواضعانه در اختیار می گذارد – برقرار می كنیم . وقتی اینجانب در شهریور ۱۳۷۱ در دانشكده معماری گرونوبل فرانسه ، از كیفیت ساخت و ساز و عمر این مسجد در یك جمع بین المللی صحبت می كردم ، همه بدون استثنا، از ویژگیهای یكی از شیوه های ساخت و ساز ارزان ، ممكن ، بدون ضرر به محیط زیست و ساخته شده با استفاده از گل – كه چهارده قرن پایدار مانده است – متعجب شدند . آنها می گفتند بحق شایسته می بود كه مركز تحقیقات ساختمان سازی گلین كه ما در اینجا دایر كرده ایم ، با توجه به ذخایر اطلاع رسانی ارزشمندی كه شما در اختیار دارید در شهر و كشور شما تاسیس می شد .
● تولید اطلاعات
دانشجویان ضمن استفاده از نقشه ها ، مدارك و مطالعات انجام شده در سازمان میراث فرهنگی كشور ، خود نیز ، به تولید اطلاعات می پردازند . موارد متعددی بوده است كه پلان به دانشجو داده شده و او خود اطلاعات تكمیلی بنا شامل مقاطع ، نما و…. را تولید و تحویل داده است . مورد دیگر ، تجربه نگارنده در این خصوص – با دانشكده معماری دانشگاه شهید بهشتی ، با هماهنگیهای آن دانشكده است . در بعضی از موارد در دروسی نظیر تركیب ، نقشه فضا و پاره ای دروس معماری ، نقشه هایی در اختیار دانشجویان قرار می كیرد و دانشجویان اطلاعات تصویری دیگر ، شامل عكس ، گرافیك به آن می افزایند و به بررسی و ارزیابی كم و كیف فضاهای معماری ساخته شده می پردازند . در درس آشنایی با معماری اسلامی ، حركت به سمت سندبرداری كامل و دقیق نماها توسط دانشجو است. حاصل اطلاعات گردآوری شده ، به صورت اسناد نوشتاری و به صورت آلبوم ، در مركز اسناد تحقیقات مدرسه معماری نگهداری می گردد .همین اسناد در دانشكده های پیشكسوت ، مثل دانشگاه شهید بهشتی مرحع تحقیق دانشجویان جوانتر قرار می گیرد .همین كار تقریبا در وضعیت مشابهی ، در مورد دروس تاریخ معماری ، تاریخ شهرسازی ،اصول و مبانی معماری و شهرسازی ، مبانی نظری معماری ، روش تركیب و پروژه های مرمت ابنیه و بافتها انجام می شود. این پروژه های تحقیقاتی علی رغم پاره ای ضعفها از منابع بسیار ارزشمند اطلاع رسانی اند كه گذشته از بركات آموزشی و تربیتی به صورت اسناد ترسیمی نوشتاری ، اسناد تصویری ، اسناد شنیداری و اسناد حجمی (ماكت ) حامل پیامهایی برای نسل حال و آینده اند .● آسیب شناسی ضعف اسناد
اشكالاتی در تدارك اطلاعات یاد شده به نظر می رسد كه اجمالأ می توان آنها را به شرح ذیل برشمرد .
▪ تولید این اسناد هزینه بر است و دانشجو نمی تواند به راحتی از پس هزینه های آن برآید . به ناچار مجبور است كار كند . و كار و فعالیت او در بیرون از محیط آموزشی ، از زمره عواملی است كه زمینه كاهش كار فكری دانشجو بر روی پروژه های تحقیقاتی را فراهم می آورد
▪ خلا " قدرشناسی " تحقیق در روند توسعه و در مقیاس كلان جامعه .
▪ غصب و اشغال جای دانشجو توسط دانشجوها .
▪ عدم بهره گیری از آموخته ها در اجتماع .
▪ حاكمیت مدرك سالاری در جامعه .
▪ حبس یا احتكار اطلاعات ، توسط بنگاههایی كه قابلیت اطلاع رسانی دارند .
▪ كم ارزش بودن تحقیقات دانشجویی در روند گزینشهای بعد از فراغت از تحصیل .
▪ خلا مالكیت معنوی در شكار تولید ، پردازش و ارائه اطلاعات و پشتوانه حقوقی لازم .
در بسیاری از موارد كم و كیف اطلاع رسانی در موسسات ، قائم به شخص است . در پاره ای از موارد پارتی بازی نقش تعیین كننده دارد . بوروكراسی در ثبت و صدور معرفی نامه های دانشجویی زمان بر است – ضمن آنكه از سوی دیگر ، نمی توان آن را جزو زمان تحقیق به حساب آورد . در شرایط متعارف ، وقت زیادی از دانشجویان صرف اخذ و دستیابی به اطلاعات تولید شده می گردد . در بسیاری از موارد ، روند اطلاع رسانی دچار بوروكراسی اداری می شود و زمان هزینه های تلف شده را نمی توان ، جزو فرآیند تحقیق به حساب آورد و این در حالی است كه می توان با اندك برنامه ریزی د رسطح ملی به آن خاتمه داد.
● مالكیت معنوی اسناد اطلاع رسانی
متاسفانه در پاره ای موارد دیده شده ، استفاده كنندگان از نقشه ها و مدارك ، نام و مشخصات سازمان و افراد تهیه كننده اطلاعات را حذف و حاصل كار دیگران را به جای كار یا نام خود جا زده اند كه ، این عمل به نوبه خود ، نوعی تجاوز به حریم مالكیت معنوی تهیه كنندگان آن آثار است . اگر پشتوانه های مالی اداری / حقوقی / تداركاتی ، فراهم آید ، می توان اطلاعات تولید شده را به سرعت انتشار داد و تا حد ممكن از سرقت اطلاعات جلوگیری كرده و به اشاعه فرهنگ سالم اطلاع رسانی در جامعه كمك نمود .ما برای آنكه به تولید ، پردازش و عرضه اطلاعات معماری دامن بزنیم می بایست شرایط ارزشگذاری اطلاعات و اسناد را جستجو كنیم . به نظر می رسد ما هنوز بهای اطلاعات را نمی دانیم : ارزان به دست می آوریم و ارزان از دست می دهیم . ضمن آنكه محملی هم برای نگهداری ، حفاظت اطلاعات به صورت شبكه ملی و جامع تدارك ندیده ایم .
● جلوگیری چند باره كاریها
دوباره كاری و چند باره كاریها ، از ویژگیهای رایج است كه ناشی از عدم اطلاع دانشكده ها از كارهای یكدیگر و كار سازمانهای ذی ربط دیگر است . و این در حالی است كه از بسیاری ابنیه حتی كروكی تهیه نگردیده و ساختمانهایی برای چندمین بار نقشه برداری می شوند . این كار ، به دلیل پاره ای خودخواهیها ، عدم ارتباط با هم ، عدم تضمین مالكیت معنوی تولید كنندگان اطلاعات و اسناد صورت می پذیرد می توان از طریق یك برنامه ریزی جامع كشوری ، تا حدود زیادی به احتكار و اسراف اطلاعات پایان داد و نیروهای توانمند و پژوهشگر را به فعالیت در زمینه های جدیدی از تحقیق و توسعه تشویق و ترغیب كرد. زمان تولید اسناد و اطلاعات توسط دانشجو ، معمولأ یك ترم یا حداكثر دو ترم است . با توجه به تراكم فشارهای مادی و روحی كه بر هر دانشجو وارد می شود امكان تدارك یك كار علمی سطح بالا و قابل استناد و قابل اتكاء از نظر دقت و حساسیت تولید و عرضه اطلاعات وجود ندارد . آنها كار را در پایان ترم خاتمه یافته تلقی می كنند . این رسالت كسان دیگر و دستگاههای دیگر است كه می بایست ، بر روی كارهای انجام شده حساب تازه ای باز كرده برای تصحیح و تكمیل ، نظام شایسته ای را فراهم آورند .به نظر اینجانب كارهایی كه به صورت متفرق انجام می شود ، مانند دانه های پراكند ه تسبیح اند . فرد یا افرادی لازم است این دانه های اطلاعاتی را – به قول ما یزدیها – با رشته ای نخ بپتكانند و از آن تسبیح اطلاعاتی بسازند كه دارای هویتی جدید و كاربردی متعالیتر خواهد بود .سرنخ این نخ را باید ، در نظام اطلاع رسانی در تحقیق و توسعه جستجو كرد . یك تشكیلات قوی و توانمند علمی / فنی و با انگیزه لازم است ، تا این اوراق پراكنده را "شیرازه " كرده به صورت كتاب درآورد و از مجموع آنها قابلیت جدیدی را فراهم سازد . در روند توسعه كشور می بایست ، روی قابلیت ها ، توانمندی ها و استعدادهای دانشجویان در زمینه تحقیقات حساب كنید . به آنها شخصیت و امكانات بدهیم و روی تولید اطلاعات به عنوان یكی از زیباترین مصادیق تولید ، و مصرف آن به عنوان زیباترین مصادیق مصرف ، در دانشكده ها و حتی خارج از دانشكده ها و دستكاههای اداری ذی ربط حساب كنیم .
● چاره یابی
تا آنجا كه ممكن است در راستای اشاعه فرهنگ ارجگذاری و قدرشناسی به اطلاعات پیدا و ناپیدا و قدرشناسی ذخایر اطلاعاتی كشور ، بخصوص آنها كه استخراج نشده اند – یعنی استادكاران ، معماران سنتی و پیشكسوتان حرفه ای سنتی به عنوان منابع اطلاعاتی تلاش كنیم .یادمان باشد اسراف بد است و اسراف در اطلاعات بدترین آنها ، احتكار بد است و احتكار اطلاعات زشت ترین آنها .
● پیشنهاد و استناج
دستگاههایی چون : مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران ، سازمان برنامه و بودجه به وزارت مسكن و شهرسازی ، وزارت فرهنگ و آموزش عالی ( و موسسات تابعه نظیر سازمان میراث فرهنگی كشور ) و دانشكده های معماری و شهرسازی ، در جهت یك كاسه كردن اطلاعات موجود ، سیاستگذاری و انتخاب مشی واحد و شایسته برای بهره برداری از قابلیتهای اطلاع رسانی در جامعه ، آستین همت را بالا زنند .
با این امید كه به حول و قوه الهی و با یاوری عزیزان دست اندركار ، یكی از اساسیترین حركتها در تعمیق و پژوهش در روند تحقق و توسعه كشور تحقیق یابد . ان شاءالله

نوشته: محمدرضا اولیاء
مركز اسناد و تحقیقات دانشكده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی