انضباط در آیینه تعلیم و تربیت

انضباط را می‌توان عمل تربیت و یادگیری که به رشد و تکامل فرد کمک می‌کند، تعریف کرد و افراد منضبط کسانی هستند که زندگی منظم و مرتبی دارند و وظیفه‌شناس و درستکار هستند و انضباط فردی دارند. برقراری انضباط پایدار در میان دانش‌آموزان از دغدغه‌های مهم اولیاء و مربیان است و تمامی معلمان و والدین به موضوع ایجاد انضباط در میان بچه‌ها علاقه‌مندند و همواره از خود می‌پرسند: چگونه می‌توان در میان بچه‌ها نظم و انضباط مطلوب برقرار کرد؟
● انضباط یعنی چه؟
فرهنگ فارسی دکتر محمد معین انضباط را سامان گرفتن، بنوا شدن، خوب نگاه داشته شدن، آراستگی، نظم داشتن، نظم و تربیت و پیروی کامل از دستورهای نظامی، معنی کرده است. انضباط یا دیسیپلین (discipline) را می‌توان عمل تربیت و یادگیری که به رشد و تکامل فرد کمک می‌کند، تعریف کرد. دیسیپلین از همان کلمه دیسیپل (diseiple) به معنای «مرید» مشتق شده است یعنی شخصی که داوطلبانه از یک رهبر یاد می‌گیرد و یا پیروی می‌کند. والدین و معلمان، رهبران کودک و او پیرو آنهاست که راه‌های زندگی را از ایشان یاد می‌گیرد و به وسیله آنان به سوی خوشی و سعادت رهبری می‌شود. هنگامی که کودک راههای زندگی مورد تصویب جامعه‌اش را یاد می‌گیرد، می‌تواند نسبت به محرک‌ها و تقاضاهای محیط خارج عکس‌العمل‌های انتخابی که شامل خودداری و کنترل شخصی باشند، از خود نشان دهد. انضباط به معنای وسیع کلمه، هر نوع نفوذ عمدی است که کودک را رهبری می‌کند که به خواسته‌های محیط واکنش‌های مقتضی نشان دهد. بشر از زمان‌های بسیار قدیم برای حفظ حیات اجتماعی خود را نیازمند انضباط دیده است و امروزه نیز بشر کاملاً بدان نیازمند است. ارزش هر نوع انضباط به مقتضیات آن بستگی دارد. انضباط وقتی خوب خواهد بود که با میزان نضج کودک، سازگار باشد وگرنه انضباط بد شمرده می‌شود. گروهی از روان‌شناسان عوامل قانون‌های طبیعی، قانون‌های اجتماعی، رأی و عقیده عامه و وجدان را بهترین وسیله کنترل رفتار و انضباط شخصی می‌دانند.
انضباط در معانی مختلف مانند اطاعت کورکورانه، تنبیه، محدودیت، نظم و قاعده و قانون استعمال می‌شود. توجه به مفهوم انضباط از لحاظ تربیتی برای مربیان ضروری به نظر می‌رسد. انضباط به معنی اطاعت کورکورانه وقتی تحقق پیدا می‌کند که افراد بدون چون و چرا از مافوق و یا رؤسای خود پیروی کنند. بنابراین فردی که بدون گفتگو دستور مافوق خود را اجراکند آدمی با انضباط می‌شود. حال آنکه اطاعت کورکورانه استقلال فردی را مضمحل می‌کند و فرد رابه صورت آلت بدون اراده‌ای در می‌آورد. چرا که در جامعه‌های دموکراتیک پایه و اساس کار را بر مشاوره، همکاری و اشتراک مساعی اعضا قرار می‌دهند. بعضی از معلمان مدارس انضباط را به معنی تنبیه فرض می‌کنند و تنبیه را وسیله استقرار نظم قرار می‌دهند. به نظر این دسته ترس از تنبیه، دانش‌آموز را به اجرای وظایف معین وا می‌دارد و مانع از این می‌شود که او به انجام کاری که مخالف مقررات است مبادرت کند. حال آنکه تنبیه چه در زمینه بدنی و چه به صورت روانی که غالباً به دشنام و ناسزا، طعنه و سرزنش و تحقیر و اهانت همراه است، اثر تربیتی ندارد و باید معلم طوری عمل کند که دانش‌آموز شخصاً متوجه اعمال خود شود و از اجرای کارهای بد خودداری کند. بعضی انضباط را در مقابل آزادی و بی‌بند و باری قرار می‌دهند و آن را به معنی محدودیت یا کنترل شدید فرض می‌کنند. در این معنی تمامی اعمال و رفتار فرد باید مورد مراقبت قرار گیرد. با توجه به این مفهوم آزادی و استقلال فرد از میان می‌رود. برای اینکه فرد منضبط باشد، باید دائماً تحت کنترل قرار گیرد و انجام هر کاری را به اجازه و تصویب دیگران موکول کند. بچه‌هایی که کاملاً محدود هستند و تحت مراقبت شدید قرار دارند. مانند افرادی که باید بدون اراده دستورهای دیگران را اجرا کنند. ضعیف و بی‌شخصیت بار می‌آیند، هیچگاه احساس مسئولیت نمی‌کنند و غالباً دلیل انجام یا انجام ندادن کاری را درک نمی‌کنند. محدودیت یا کنترل شدید نیز پایه و اساس تربیتی ندارد.
انضباط به معنی صحیح یعنی اینکه فرد شخصاً اعمال و رفتار خود را تحت نظم و قاعده در آورد، خویشتن را کنترل و هدایت کند و با توجه به آثار و نتایج اعمال خویش اقدام کند. افراد در هر دوره از زندگی مسئول کار خود هستند. در دوره بلوغ این مسئولیت جنبه قانونی نیز پیدا می‌کند. قدرت مافوق، ترس از تنبیه، محدودیت، گروه هم سن و معلم در تمامی اوقات و در مراحل مختلف زندگی قادر به کنترل و اداره فرد نیستند. باید فرد را طوری تربیت کرد که خود شخصاً اعمال خویش را کنترل کند و رفتار خود را مطابق قاعده و قانون معین سازد. فرد باید در هر مرحله از زندگی عاقلانه رفتار کند و از روی سنجش و تدبیر اعمال خود را اداره نماید. عاقلانه رفتار کردن یعنی اینکه فرد درست فکر کند، عواطف و احساسات خویش را کنترل نماید، میزان‌های صحیح اخلاقی را بپذیرد، در زندگی جمعی احساس مسئولیت کند، آشنا به حقوق و وظایف خود باشد، برنامه زندگی خصوصی خود را از لحاظ غذا، استراحت، تفریح، مطالعه و مانند اینها درست تنظیم کند. شخصیت و حقوق دیگران را محترم شمارد با دیگران همکاری کند و برای نیل به هدف‌های گروهی فعالیت کند و در عین حال از حقوق و امتیازات خود نیز استفاده کند. انضباط به این معنی هدف اساسی تعلیم و تربیت را تشکیل می‌دهد.
● نتیجه‌گیری:
انضباط به معنی صحیح یعنی اینکه فرد شخصاً اعمال و رفتار خود را تحت نظم و قاعده درآورد، خویشتن را کنترل و هدایت کند و با توجه به آثار و نتایج اعمال خویش اقدام کند. نخستین شرط برای ایجاد انضباط در کودکان و زندگی راحت‌تر برای والدین فراهم آوردن محیطی مناسب برای تخلیه‌ی انرژی نهفته در بدن کودک است که این مورد از طرف بسیاری از والدین و اولیای مدارس نادیده گرفته می‌شود. بهترین وسیله برای پرورش روح انضباطی، رفتار خارجی پدران و مادران است، چه اگر توأم با نظم و نظامی باشد عملاً درس انضباط به کودکان داده خواهد شد و به عبارت دیگر رفتار اولیاء آنچنان باید منظم باشد که کودکان نظم و انضباط آنان را برای خود سرمشق و نمونه قرار دهند.

غلامرضا آتش‌دامن ـ متخصص تعلیم و تربیت ـ خوزستان

منبع : روزنامه اطلاعات