نظم نوین جهانی و سیاست تحریم آمریکا

در سال های اخیر تحقیقات زیادی پیرامون سبب شناسی تحریم های بین المللی به انجام رسیده است. وضع و اعمال این تحریم ها چنان به عوامل ذی نفوذ در «واحد سیاسی» جامعهٔ جهانی وابسته است كه عملاً باید بازتابی از انگیزه های نیروهای اداره كنندهٔ این جامعه باشد. این كه چنین اقدام هایی تا چه اندازه به اعمال «فشار اقتصادی» منجر می شود، یكی از مباحث مهم حقوق بین المللی در عصر حاضر است. فشـار اقتصـادی، به عنوان پدیده ای عملی به سختی تعریف پذیر است. در این صورت می توان نتیجه گرفت كه تحریم های اقتصادی در زمرهٔ نامناسب ترین اقدام های بین المللی هستند كه بیشتر نیز با هدف های جنبی به كار می روند.همچنین تاكنون شاهد وجود شكافی عمیق میان وضع تحریم های اقتصادی و میزان عملی شدن و به نتیجه نهایی رسیدن این تحریم ها از سوی دولت های تحریـم كننده بوده ایم. در طول دهه های گذشته، پدیده تحریم تاحدود زیادی می تواند دلیل بی اثر یا كم اثر بودن تحریم های اقتصادی بر ضد دولت سركوبگر آپارتاید در آفریقای جنوبی و یا حتی دولت هایی مانند كوبا و لیبی را توضیح دهد. طنز اینجاست كه تحریم های تجاری برضد دولت نژادپرست آفریقای جنوبی، بیش از آن كه آن رژیم را تحت تأثیر قرار دهد، به كشورهای ضعیف همسایهٔ آن زیان رساند.سیاست تحریم برضد كوبا، از دید صاحب نظران به نمونهٔ آشكاری از «فشار اقتصادی به عنوان ابزار سیاسی خارجی آمریكا» شهرت یافته است. یكی از برجسته ترین ویژگی های سیاست آمریكا برضد كوبا علاوه بر فشار اقتصادی وارده بر مردم آن كشور، فشار سیاسی است كه بر دیگر كشورهای جهان، برای تداوم پشتیبانی از واشنگتن در مقابل كوبا وارد می شود. در واقع دولت آمریكا به هر تلاشی برای تضعیف دولت كوبا دست زده است، اما حدود نیم قرن است كه كاسترو به حكومت خود در هاوانا ادامه می دهد.در زمینه تحریم های اقتصادی آمریكا برضد لیبی كه تا همین اواخر هم ادامه داشت، مطالعات بسیاری با هدف بررسی عادلانه بودن آن و عملی بودن سیاست فشار اقتصادی، صورت گرفته است. گفتنی است كه در اغلب مطالعات موردی، این نتیجه حاصل شده كه در پس پردهٔ تحریم های اقتصادی، هدف های متفاوت دیگری مد نظر بوده كه با هدف های مدون و صریح سیاست مزبور تجانسی نداشته است. در واقع این كه چه كشوری هدف تحریم ها قرار گیرد، به موضوع روز سیاست بین المللی بستگی دارد. این در واقع حقیقت تحریم های اقتصادی است كه از سوی كاخ سفید و یا با پشتیبانی آمریكا توسط شورای امنیت سازمان ملل و یا دیگر كشورهای صنعتی برضد ممالك جهان سوم اعمال می شود.تحریم اقتصادی به مثابه ابزاری مهم در دست كشورهای صنعتی جهان است. آمریكا پر و پا قرص ترین طرفدار تحریم های اقتصادی، تجاری، تكنولوژیك و سیاسی برای دستیابی به هدف های مورد نظر در سیاست خارجی خود بوده است. در دهه های گذشته، آمریكا در آمریكای لاتین كه حوزه نفود مستقیم آن كشور به شمار می آید، پا را از دامنه تحریم اقتصادی فراتر گذارده و مستقیم اقدامی را كه بیشتر پس از دوره ای از تحریم می باید صورت می پذیرد، یعنی حمله نظامی ، به انجام رسانیده است. این موضوع در دخالت نظامی آمریكا در نیكاراگوئه، پاناما و یا برخی مداخلات در امور ونزوئلا در طول دو دهه اخیر دیده شده است.بسیاری از تحلیل گران سیاسی به كارگیری واژهٔ محور شرارت (axis of evil) ازسوی پرزیدنت بوش را به عنوان سخنی بدیع توسط او به ثبت رسانیدند. حال آن كه سال ها پیش از وی و چند رئیس جمهوری پیشین آمریكا نیز به نوعی به موضوع محورهای شرارت اشاره هایی داشته اند. حتی نوام چامسكی هم در سال ۱۹۸۴ لیبی، كوبا و عراق را دشمنان درجه اول آمریكا و«جمع شیادان» قلمداد كرده بود.
نگاهی به بررسی موردی چند تحریم
آقای دی.ای بالدوین در كتاب خود تحریم های اقتصادی را ركن اصلی «فن سیاستمداری» نامیده است. تعجبی نیست كه تحریم های اقتصادی مستقیم و یا غیرمستقیم آمریكا جزء جدایی ناپذیر سیاست خارجی آمریكا هستند. بالدوین آشكارا می نویسد كه تحریم های اقتصادی حتی روند تصمیم گیری در كاخ سفید را تحت الشعاع قرار داده اند. به اعتقاد وی ممكن است تصمیم های مربوط به وضع تحریم های اقتصادی برضد كشورهای جهان سوم ازسوی گروه یا شبكه ای خارج از مدار معمول برنامه ریزی و تنظیم سیاست های خارجی در كاخ سفید یا وزارت امورخارجه اتخاذ و اعمال می شود.كارشناسان ارشد وزارت امورخارجه و شورای روابط خارجی آمریكا، بارها كوبا و جمهوری اسلامی ایران را به عنوان كشورهای تهدیدكنندهٔ امنیت جهانی، زیر سئوال برده اند. برخی هم بر این باورند كه كشوری مانند ایران كه سال ها تحت تحریم تكنولوژیك، اقتصادی و نفتی بوده است، پیش از آن كه تروریست یا حامی گروه های تروریستی باشد، خود قربانی تروریسم بین المللی است. برخی از دیپلمات های وزارت امورخارجه آمریكا حتی در دوره كالین پاول تا جایی جلو رفتند كه خود تحریم بین المللی را نوعی تروریسم قلمداد كرده و خواهان برپایی عزمی جهانی برای مقابله با آن شدند.تحریم اقتصادی آمریكا برضد كوبا، رسماً به دلیل نقض حقوق بشر در آن كشور وضع شد. یك تحلیل گر كوبایی در سال ۲۰۰۴ چنین گفت: «بیش از ۴۰ سال است كه كشور ما تحت تحریم اقتصادی آمریكا قرار دارد (ازسال۱۹۶۲). این كار درآغاز با حذف سهمیه صادرات شكر كوبا آ‏‎غاز شد و به اقدام های فراگیرتری انجامید. اما با تمام فشارها كوبا ترقی كرد. آمریكا اكنون می داند كه تحریم هایش هیچ معنا و هدفی ندارد».
فاجعه بشری در عراق
آنچه در ذیل می آید، خلاصه ای از گزارش فائو در سال ۱۹۹۸ از عراق است: «كمبود مواد غذایی در عراق هولناك است. تولید حبوبات و سبزیجات با محدودیت روبه روست. برنامه كمك غذایی سازمان ملل به دلیل مساعدت نكردن مقامات دولتی عراق و پاره ای خلافكاری های متولیان، قادر به تأمین نیاز اقشار آسیب پذیر جامعه عراق نیست. دولت با جیره بندی سراسری (به استثناء شمال عراق) كه تاحدودی حداقل نیاز غذایی افراد را تامین می كند، از بروز قحطی و گرسنگی جلوگیری می كند.»۱ وضعیت تغذیه و بهداشت كودكان عراقی، حتی در بغداد در سطح نازلی است كه بی شباهت به اوضاع تغذیه و بهداشت در مناطق روستایی كم توسعه یافته ترین كشورهای جهان نیست. كمبود آب آشامیدنی سالم به یك مسئله اصلی بدل شده است كه حیات كودكان را تهدید می كند. اوضاع تغذیه و بهداشت جنوب و شمال عراق بمراتب اسفناك تر از بغداد و شهرهای مركزی است.۲ عراق قبل از اعمال تحریم اقتصادی-نفتی شورای امنیت هم وضعیت اقتصادی مطلوبی نداشت. مشكل توزیع نابرابر امكانات، در چند دهه ای كه حزب بعث در عراق حكومت كرد، اقتصاد عراق را با نابسامانی و آشفتگی ساختار عمیقی روبه رو كرده بود كه در واقع اعمال تحریم بر شدت و دامنه آن افزود.تحریم اقتصادی به عنوان اسلحه
تحریم اقتصادی، مقوله ای است كه نابرابری در ساختارهای قدرت را در نظم كنونی جهان آشكار می سازد. در واقع تحریم های اقتصادی غالباً نتیجه تغییر و تبدیلات در ساختارهای قدرت جهانی است. این كه چه كشوری تحریم می شود، نه به آن كشور، كه به موضوع روز دلمشغولی امروزین كشورهای صنعتی باز می گردد. شورای امنیت محفل تصمیم گیری برای منافع كشورهای قلدر است و تحریم، ابزاری است در خدمت این منافع. اغلب تصمیم های سازمان ملل، بـه تنبیـه كشورهـای نسبتاً ضعیفی كه از خواستهٔ ابرقدرت ها سرپیچی می كنند، منجر می شود. سازمان ملل متحد به واسطه گزارش هایی كه كارشناسان در محل از كشورهای مختلـف تحـت تحریـم تهیـه می كننـد، بـه خوبی از جنبه های انسانی تحریم های اقتصادی بین المللی آگاهی دارد. در همین حال باید توجه داشت كه بیشترتحریم های بین المللی كمترین تأثیر را بر رژیم حاكم بر كشور تحریم شده و بیشترین تأثیرهای فاجعه انگیز را بر مردمان آنها دارند. معیشت سخت مردم عراق تحت حكومت صدام از آشكارترین نمونه های تحریم اقتصادی است.وضع یا لغو تحریم های اقتصادی برضد كشوری به خصوص، به این وابستگی دارد كه منافع اقتصادی بر مصالح سیاسی یا به عكس فایق آید. معمولاً اگر منافع تجاری و اقتصادی قابل ملاحظه و غیرقابل چشم پوشی باشد، حداقل از پاره ای ملاحظات سیاسی مربوط به حقوق بشر و امنیت منطقه ای چشم پوشی می كنند. به علاوه گاه تحریم های اقتصادی فقط توجیهی برای اعمال سیاست های دیگری است، مانند قضیه پاناما كه آمریكا در قالب مداخله انسان دوستانه، معادله قدرت را به سود خود تغییر داد، بنابراین می توان گفت كه تحریم های اقتصادی به یكی از ملزومات اصلی راهبردی سیاسی بین المللی تبدیل شده است.
دستگاه حقوق بین المللی، از دید تحریم های اقتصادی
سال هاست كه اعمال فشار اقتصادی، جزیی جدایی ناپذیر از نظم نوین جهانی شده است. هرچند كه این الگو با واژه نظم آراسته شده، درحقیقت منشأ بسیاری از بی نظمی های امروز جهانی است.«نظم دموكراتیك» در چارچوب نظم نوین جهانی، توهمی بیش نیست، نظمی مبتنی بر پنهان كاری و توجیه خشونت كه آمریكا ابداع كرده است. نظمی كه مورد علاقه آمریكا و كشورهای عمدهٔ صنعتی است، آن نظمی است كه منافع آنها را در درجه نخست تامین می كند.نظم نوین جهانی، نظم خودكامگی سیاسی و نظامی و نظم سلطه قدرتمندان بر كشورهای نسبتاً ضعیف است. حمله آمریكا به عراق در سال ۲۰۰۲ نشان داد كه كشوری كه برخلاف منافع آمریكا دست به طغیان بزند، مجازات می شود. ولی رژیم صهیونیستی كه با زیرپا گذاردن پیمان منع تكثیر سازمان ملل متحد، به تولید و تكثیر سلاح اتمی می پردازد، همه گونه حمایت می شود. تسلط آمریكا بر شورای امنیت سازمان ملل و اقدام های یكسویه و مستقل كاخ سفید در قبال تصمیم های آن در سال های اخیر و به ویژه پس از حمله به عراق، این نهاد بین المللی را بیش از پیش به تصمیم های خارج از قلمرو قانونی سوق می دهد. در واقع همین امر به درخواست گستردهٔ بین المللی برای اصلاحات ساختاری در سازمان ملل و شورای امنیت منجرشده است.
ایدئولوژی نظم نوین جهانی
سیاست خارجی و امنیتی كنونی دولت آمریكا در زمان ریگان پایه ریزی شد. تحریم سیاستی و اقتصادی و مداخله نظامی از برنامه های اصلی سیاست خارجی آمریكاست. اگر یكپارچگـی اقتصـاد جهـان كه به بهـای فقیـرتـرشدن بیشتركشورهای درحال توسعه، صورت می گیرد، تامین كنندهٔ منافع آمریكاست. پس باید آن را در چارچوب نظم نوین جهانی گنجانید. به اعتقاد ریگان در هر تصمیمی در ارتباط با سیاست خارجی واشنگتن، موضوع «هدف های و رهبری آمریكا» اصلی ترین است. به گفته وی مردم جهان باید از آمریكا پیروی كنند زیراجنگ ما برای آزادی و صلح جهان است.نظـم نویـن جهانـی، آن گونه كه آمریكا می خواهد، به معنای بی ثباتی و ناامنی برای ملل در حال توسعه جهان است. آمریكا حركت به سوی نظم خود خواسته را با واردآوردن فشار بر گردهٔ كشورهای جهان سوم دنبال می كند. در حقیقت تحریم اقتصادی در دهه های گذشته به عنوان ابزار فشار سیاسی و اقتصادی برضد ممالك جنوب به كار رفته و در این زمینه آمریكا نقش اصلی را ایفا كرده است.متأسفانه سازمان ملل متحد هم در ساختار كنونی خود توانایی لازم را برای مقابله با سیاست تحریم ازسوی كشورهای اصلی نداشته است. ایدئولوژی نظم نوین جهانی، ایدئولوژی تامین منافع و حفظ برتری آمریكا در جهان پس از جنگ سرد است و سازمان ملل نیز در چنبرهٔ این نظام تك قطبی گرفتار آمده است. اگر تحریم ها در نظم نوین جهانی آمریكا، ادامه یابند، نقش آنها چیزی جز تشدید نابرابری شمال-جنوب نیست كه خود زمینه ساز، ناامنی و بی ثباتی بیشتر در جهان خواهد بود. ممالك جهان سوم ناچارند تا در سال های آتی سازمان ملل و شورای امنیت خود را طراحی و راه اندازی كنند.
صنعت نفت جمهوری اسلامی ایران و تحریم آمریكا
صنعت نفت ایران باسابقه ترین صنعت نفت در خاورمیانه است. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، این صنعت ارتباطی یكسویه با اقتصاد كشور داشت. نفت به تنها منبع درآمد ارزی تبدیل شده بود كه به صورت واردات كالا و خدمات به اقتصاد ایران تزریق می شد. در سال های یادشده، اقتصاد ملی و بخش صنعت كشور نقش و جایگاهی در صنعت نفت به عهده نداشت.پس از برپایی انقلاب اسلامی در ایران و كان لم یكن شدن قراردادهای یك طرفه نفتی با شركت های خارجی، صنعت نفت نخسیتن بار در طول تاریخ طولانی خود به استقلال دست یافت. در حقیقت از همان مقطع بود كه آمریكا درآغاز نوعی تحریم اعلام نشده را بر صنعت نفت ایران تحمیل كرد و در همین مسیر، جنگ تحمیلی هشت ساله رژیم بعثی خسارت های زیادی را بر این صنعت وارد ساخت. پس از پایان جنگ، ایران به تدریج با برخورداری از توانایی های ملی نسبت به بازسـازی صنعـت نفـت اقدام كرد و تا جایی پیش رفت كه امروزه در زمره تولیدكنندگان و عرضه كنندگان فناوری و خدمات نفتی است.
درهمین حال، توجه به این امر ضروری است كه در ۲۵ سال گذشته پنج كشور عضو اوپك و تولیدكنندهٔ مهم نفت شامل جمهوری اسلامی ایران، عراق، لیبی، ونزوئلا و نیجریه هر یك برای مدتی طولانی تحت تحریم نفتی و اقتصادی آمریكا بوده و در نتیجه توانایی آنان برای افزایش ظرفیت تولید و عرضه نفت با مشكلات و محدودیت هایی روبه رو شده است. به گفته شلزینگر، یكی از وزیران پیشین انرژی آمریكا، سیاست تحریم نفتی آمریكا برضد تعدادی از تولیدكنندگان نفت در طول سال های اخیر، درمجموع تا ۵ میلیون بشكه از روز از میزان عرضه نفت در بازارهای بین المللی كاسته است.این میزان تولید و عرضه جهانی ازسوی جمهوری اسلامی ایران و سایر كشورهای عضو اوپك منشأ كمبود كنونی عرضه نفت نسبت به تقاضا و سطح بالای قیمت های نفت را به خوبی نشان می دهد. به علاوه ایران و كشورهای عضو اوپك تحت تحریم نفتی آمریكا در سال های گذشته، به همین میزان درآمد ملی خود را از دست داده اند كه خود اقامه دعوی حقوقی جدی را برضد آمریكا و سیاست های تحریم آن طلب می كند.
نویسنده: دكتر فریدون بركشلی، كارشناس مسائل نفتی

منبع : شبکه اطلاع رسانی شانا