شناخت اثرات گردشگری ـ قسمت اول

پدیده نوین گردشگری که بر خاسته از افزایش اوقات فراغت است" به تدریج در تمامی جوامع جهان رسوخ کرده و از جنبه های گوناگون " آ ثار بسیار مثبت یا منفی به بار آ ورده است.امروزه بهترین بخش از اوقات فراغت افراد در جامعه های گوناگون به گردشگری اختصاص یافته است.از این رو در جنبه های گوناگون زندگی بشریت معاصر تاثیر فراوان می گذارد.گردشگری اقتصاد جهانی را کاملا تحت تاثیر قرار داده است و منبعی مهم برای شکو فایی اقتصاد کشورهای در حال توسعه و بر قرار کننده توازن مالی در اقتصاد بین الملل کشورهای فقیر و غنی است و زندگی اجتماعی را با ایجاد مشا غل گوناگون و ارتقای سطح در آ مد طبقات وسیعی از مردم را تغییر میدهد.تاثیر گردشگری بر سیاست/ فرهنگ/آداب و رسوم و خلاصه همه جنبه ها و مظاهر فرهنگی و معنوی گردشگران و مردم مناطق مورد بازدید بسیار قابل توجه است.
● آثار گردشگری :
▪ اثرات اقتصادی :
مسافرت و گردشگری به عنوان بزرگترین و متنوع ترین صنعتی دنیا به شمار میرود ، بسیاری از کشورها، این صنعت پویا را به عنوان منبع اصلی در آ مد ، اشتغال، رشد بخش خصوصی و توصعه ساختارهای زیر بنایی میدانند همه کشورهای جهان با رقابتی تنگا تنگ در پی بهره گیری از مزایای اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و.... به ویزه در یافت سهم بیشتری از در آمد و بالاترین سطح اشتغال ناشی از بهینه سازی صنعت گردشگری در کشورهای متبوع خود هستند. تلاش همه کشورها بر دو زمینه "رشد" و "پایداری" این صنعت پایدار است.در حالیکه صنعت گردشگری با رشدی بی سابقه وارد عرصه جدید می شود و در سیستم اقتصاد جهانی بر اهمیت آن افزوده میگردد. درک دست اندرکاران و مردم ، پیرامون ارتباط مستقیم و موثر آن با آینده جوامع افزایش می یابد.دولت ،بخش خصوصی و رهبران جامعه باید به صورت جمعی بکوشند ، تا به پاسخ های زیر پاسخ دهند:
رشد گردشگری کجاست؟نوع بازار گردشگری کدام است؟ چه کسانی از رشد گردشگری سود میبرند؟منابع انسانی چه نقشی در رشد گردشگری دارند؟چه روشهای را باید از جاهای دیگر آموخت؟سیاستگزاران باید پیوسته به جهت و اثرات این رشد توجه کنند رشد به سوی چه؟
اصولا هدف رشد اقتصادی بالا بردن سطح زندگی مردم است، چون جامعه رشد پیدا میکند ،انتظار میرود منابع در اختیار تعداد بیشتری از مردم قرار گیرد.در دسترس قرار گرفتن منابع بیشتر ، تنها به صورت دستمزد ویا مصرف بیشتر نیست، بلکه دامنه آن جنبه های کیفی زندگی جامعه مانند بهود بهداشت ، آموزش ، هنر و فرهنگ و....... را نیز در بر می گیرد(چاک وای کی ۱۹۷۷ ).
به عبارت ساده تر گردشگری در عصر حاضر بیش از هر فعالیت اقتصادی و صنعتی دیگر در جهان موجب حرکت سرمایه ها و انتقال پول شده است ، مصارف و درامدهای حاصل از گردشگری به مراتب بیشتر و سریعتر از تولید نا خالص ملی و صادراتی جهانی کالا و خدمات رشد مییابد، مشارکت بلقوه گردشگری تحت هریک از این موارد قابل برسی است.
● گردشگری بین المللی و موازنه پرداختها :
تراز پراختها وضع و حالتی است مربوط به خزانه ، یعنی وضع و حالتی از در امدها ، اعتبارات و هزینه های (بدهی) کلی کشور ، با کشورهای خارجی موازنه پرداختها ، معامله ها و دادو ستد های پولی را در مورد کالاها یا در مورد خدمات و بالاخره در مورد عوامل نامرئی ، یعنی ثروتها و سرمایه ها ثبت می کند.گردشگری در این موازنه یا از راه عملیات جاری بر روی کالا ها ، خدمات یا در عملیات مربوط به توازن سرمایه ها اثر گذار است و در این میان شکلی از صادرات نامرئی است.
● گردشگری و موازنه سرمایه ها :
اجرای یک طرح گردشگری مستلزم صرف انواع هزینه های زیر بنایی ، تجهیزات و آموزش افراد است ودر بسیاری از کشورها، فراخوانی و سرمایه خارجی را ضروری میسازد ، در یافت سرمایه در مقابل هزینه به ارز برای ساختار های زیر بنایی است و برای توسعه ضرورت دارد.
● تاثیر گردشگری بر درامد ملی:
هزینه های گردشگران خارجی و ورود سرمایه هایی که برای توسعه صنعت گردشگری به کار می رود. سهم چشمگیری دردرامد ملی دارد.کارکنان دولت در بخش حمل و نقل ، پذیرای ، تفریحات و بهای کالا و خدماتی که ارایه میدهند پول دریافت میکنند.با افزایش مصرف یا هزینه از راه مشارکت در صنعت گردشگری ، در آمد افراد و بخشهای خدمات این صنعت بالا میرود و این چیزی است که به اثر فزاینده معروف است،.لیکن خروج ارز موجب کاهش در امد شده و ضریب هزار یا کاهش اثر فزاینده را به وجود میاورد.
● تاثیر تبدیل ارز خارجی:
گردشگران معمولا مقصد هایی را برای مسافرت انتخاب میکنند که ارزانتر باشد، سازمان جهانی جهانگردی به گونهای انعطاف پذیری قیمت ها را بر اثر کاهش ارزش پول یک کشور محاسبه کرده است.افزایش قیمتها در یک مقصد جهانگردی به میزان ۵% موجب کاهش تعداد ورود جهانگرد به میزان ۸ تا ۱۰ درصد می شود.
● تاثیر گردشگری بر اشتغال:
توسعه سریع گردشگری منجر به اشتغال زایی قابل ملا حظه ای شده است.به عنوان مثال ، در سال ۱۹۹۵ بخش هتلداری به تنهایی ۱۱/۳ میلیون شغل در جهان ایجاد نمود ، گردشگری قادر است به صورت مستقیم و از طریق هتل ها رستورانها کلوبهای شبانه فروش اجناس یادگاری و تاکسیرانی و به صورت غیر مستقیم با عرضه و ارائه کالا ها و خدمات مورد نیاز توسط کسب و کارهای مرتبط با گردشگری ایجاد اشتغال نماید .
بر اساس آمارهای WTO گردشگری از ۷% کارگران دنیا حمایت و پشتیبانی می کند. )WWW.economic.impact.tourism-unEp.tourism)
گردشگری وسیع ترین صنعت جهان و برخوردار از سریعترین رشد است. بر اساس آ مارهای اخیر ۱۰% از کل در امد های جهان مربوط به گردشگری است.( WWW.ecotourism.explorer.economic) اهمیت تامین شغل برای افراد و کاهش بیکاری به حدی است که جریان های سیاسی کشورها را به شدت تحت تاثیر قرار میدهد.در انتخابات سیاسی احتمال موفقیت نامزدهای بیشتر است که در برنامه های کاری خود اهمیت ویزهای برای تامین کار و ایجاد اشتغال قائل باشند.گردشگری موجب اشتغال مستقیم و غیر مستقیم افراد می شود.
شرکتهایی که به صورت مستقیم اشتغال زایی می کنند، انهایی هستند که کارکنانشان با جهانگردان به صورت مستقیم در تماس هستند. هتلها ، کارکنان خدمات غذایی ، ازانسهای مسافرتی و.........
شرکتها یی که به صورت غیر مستقیم اشتغال زایی می کنند، انهایی هستند که با شرکتهایی که به صورت مستقیم اشتغال زایی میکنند در تماس هستند. مثل: شرکتهایی که مواد و ملزومات مورد نیاز رستورانها را تامین می کنند. شرکتهای ساختمانی که هتلها را می سازندو تولید کنندگان هواپیما از این دست هستند ، فرصتهایی که به صورت مستقیم وغیر مستقیم در این صنعت وجود دارد ، در اینده رشد خواهد کرد. میزان اشتغال زایی مستقیم وغیر مستقیم به میزانی که گردشگری با اقتصاد ملی امیخته باشد بستگی دارد. هر چه تنوع و تلفیق بیشتر باشد، اشتغال زایی غیر مستقیم بیشتری مشهود خواهد بود. (چاک وای کی ۲۰۰۵)
به هرحال گردشگری به عنوان یک بخش فعال اقتصادی می تواند از عامل کار، بیشتر از سایر عوامل استفاده کند و موجب بالا رفتن سطح اشتغال گردد
● اثرات فرهنگی و اجتماعی
در گردشگری پایدار توجه به نیاز های جامعه میزبان از اهمیت زیادی برخوردار است. و به هنگگام برنامه ریزی ودر فرایند مدیریت گردشگریبه این نیاز ها توجه زیادی میشود. به ویزه در چنین صنعتی به این مساله توجه می شود که مبا دا این موضوعبر ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان اثرات ویرانگر یا منفی بگذارد.کیفیت تجربه هایی که مسا فر یا گردشگر به دست می آورد، در گروه ویزگیهای فرهنگی و اجتماعی مقصد یا مکانی است که مورد بازدید قرار می دهد.
از انجا که معمولا ره اورد های صنعت گردشگری بسییار پیچیده وبه یکدیگر وابسته است بنابراین اغلب هر یک از این اثرات در بیش از یک طبقه یا گروه قرار میگیرد
به هنگام تفکیک اثرات فرهنگی واجتماعی این صنعت نیز با چنین مساله ای روبرو هستیم ، مقصود از اثرات اجتماعی، تغییراتی است که در زندگی مردم جامعه میزبان گردشگر رخ میدهد و این تغییر بیشتر به سبب تماس مستقیم اهالی وساکنان ان دیار و گردشگران صورت میگیرد.
مقصود از اثرات فرهنگی تغییراتی است که در هنر و اداب ورسوم ومعماری مردم ساکن جامعه میزبان رخ میدهد . این تغییرات بلند مدت هستند و درنتیجه باعث رشد و توسعه صنعت گردشگری می شوند .
از انجا که نتیجه یا ره اورد صنعت گردشگری موجب تغییراتی در زندگی روزانه و فرهنگ جامعه میزبان می شود اصطلاح اثرات فرهنگی و اجتماعی را به معنی تغییراتی به کار می برند که در تجربه های روزانه ارزشها شیوه زندگی و محصولات هنری وفکری جامعه میزبان رخ میدهد که در صفحات بعدی اثرات منفی ومثبت فرهنگی و اجتماعی گردشگری به صورت مفصل ارایه خواهد شد.
در همه جای دنیا همه جامعه های میزبان ازگردشگران و دیدار کنندگان استقبال خوبی به عمل می اورند ،جامعه میزبان در موارد زیر نقش مهمی بر عهده دارد:برسی معنا و ارزش فرهنگ برای گردشگری ، ارزیابی اثراتی که گردشگری از نظر فرهنگی –اجتماعی بر جامعه می گذارد و برسی استراتزیهایی برای برنامه ریزی و نظارت بر شیوه ای که جنبه های فرهنگی –اجتماعی گردشگری می تواند بر گردشگران اثر بگذارد.
گردشگری به خودی خود موجب بروز تعرض بین میهمان ومیزبان نخواهد شد. از طریق برنامه ریزی و دادن اطلاعات و اعمال مدیریت عالی، می توان گردشگری را به صورت یکنیروی بالقوه مثبت در آورد. و در سایه آندر حفظ فرهنگ و تجدی حیات آن کوشید. بخشی از گردشگری پایدار در گروه ایجاد ارتباطی اثر بخش با گردشگران است.گردشگری برای ایننکه بتواند به شیوهای مناسب رفتار کند به اطلاعات نیاز دارد، باید دربره جمعه میزبان اطلاعاتی معقول، ذیربط و مفید به او داد تا بتواند مکانی مناسب را برای دیدن انتخاب کند،در آن مکان باید ارتباطی معقول با او برقرار کرد تا به تجربه های خود بیفزاید.گردشگری به اطلاعات نیاز دارد و در این راه باید از شیوه های گوناگون آ موزش و فن آوری مختلف استفاده کرد.جامعه میزبان باید گردشگری را به عنوان یک پدیده بپذیرد،آن را درک کند ، مزایا، سودها و هزینه ها را محاسبه نماید و راههای خنثی کردن اثرات منفی را یاد بگیرد.
مسئولان و دست اندرکاران گردشگری باید بتوانند خدمات و محصولات خود را به شیوهای مناسب رائه کنند تا گردشگر به همان چیزی دست یابد که انتظار آن را دارد چون او به این امید به آنجا روی آورده است که در نتیجه در این راه سود حاصل کند وباز در آینده که فرصتی به دست می آورد به دیدار آن مکان و جامعه خواهد رفت .و در این میان بازاریابی می کند، با پیشرفت فن آوری اطلاعات و به کار گیری این فن آوری احتمال آن بسیار زیاد است که میهمانان و میزبانان بتوانند به شیوهای هماهنگ تر و موزون تر با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
● عوامل(اثرات) زیست محیطی:
جهانگردی و کشتار انسان‌ها: در واقع شدت هیچ‌یک از ضایعات جهانگردی، به اندازهٔ ضایعاتی که بر اثر آمدورفت‌های مسافران به جامعهٔ انسانی وارد می‌شود نیست. در اینجا صحبت از صدماتی است که به یکی از مهم‌ترین عوامل زیست‌محیطی یعنی انسان وارد می‌شود. صحبت از کشتار صدها انسان و ناقص و معیوب شدن هزاران تن پیاده و سواره است. گاهی این کشتار به شکلی عجیب و باورنکردنی است. در ایام تعطیلات یا پس از گذشت یک روز از تعطیلات، روزنامه‌ها و رادیو و تلویزیون خبر از تصادف‌های وحشتناکی می‌دهند که در طی مسافرت یا در مقصد سفر به مرگ یا مصدوم شدن ده‌ها و صدها و گاه هزاران مسافر انجامیده است.
خبرهای مربوط به سانحه‌های هوائی، راه‌آهن، کشتی، اتوبوس و بیشتر از همه خودروهای شخصی و جمعی در ایام تعطیلات و مسافرت، به‌علت خستگی بیش از حد یا بد مستی رانندگان و شلوغی جاده‌ها جزء خبرهای معمولی است که صفحهٔ اول روزنامه‌ها یا بخش مهمی از خبرهای رادیو و تلویزیون را دربر می‌گیرد. مرگ و میر بسیار، زخمی و مصدوم شدن بی‌شمار، زیان‌های مالی فراوان، زندگی‌های درهم ریخته و متلاشی‌شدهٔ خانواده‌های مصدومان و کشته‌شدگان، سیمای زشت و در عین حال واقعی جهانگردی است که هیچ‌کس انتظاری جز آثار مفرّح و دلنشین که در شعار معروف: ”دریا، خورشید و لذت“ خلاصه می‌شود، از آن ندارد!
● اثرات سیاسی:
یکی از علل جنگها و کشمکشهای بین المللی عدم شناخت مردم نسبت به یکدیگر است.
اگر این اصل را که "شناختن مجب دوست داشتن است " بپذیریم به اهمیت گردشگری در ایجاد تفاهم بین المللی وهمزیستی مسالمت امیز بین اقوام وملل گوناگون جهان اماده می شویم. مسافران طی سفر یا در مقصد با افراد و اقوام گوناگون اشنا می شوند و این اشنایی علاوه بر این که موجب تغییر نگرش در مورد ان قوم و ملت میگردد شالوده واساس دوستی بین مسافران وافراد محلی را پایه ریزی می کند و منجر به همبستگی های قومی می شود .
گردشگر خارجی بهترین سفیر حسن نیت مردم کشورش در کشور وسرزمین دیگر است و به همین علت امروزه دول مختلف جهان سعی در تقویت گردشگری در مقیاس محلی، ملی و بین المللی دارند،در واقع گردشگری بهترین راه گفتگوی تمدن ها ، شناخت متقا بل ملت ها و پی بردن به کم و کیف جریان های سیاسی در کشورهای گوناگون است.گردشگری عاملی مثبت در روابط میان جوامع تلقی می شود و به همین جهت امروزه رهبران کشورها بر اعمال " سیاست مرزهای باز "تاکید دارند.در حالی که دستگاه های تبلیغاتی و رسانه های گروهی در دست دولت هاست و آنها سیاستهای تبلیغاتی خود را بر اساس اهداف و اغراض ویزه سیاسی در مورد ملتها و کشورها تدوین میکنند و چه بسا به سبب گرفتاری ارباب تبلیغات در تار و پود مسائل سیاسی به تبلیغ سوئ علیه مردم و ملتی اقدام می کنند، و بدین سان بین دولت و ملت بذر نفاق و کدورت می پاشند.
در چنین وضعی بهترین راه پی بردن به واقعییات و شناخت روحیات مردم،مسافرت وتماس نزدیک با مردم سرزمین های دیگر است. اگر چه در گشور های مختلف میزان دخالت دولت در امر متفاوت است، ولی حتی درجاهایی که ادعا می شود اقتصاد مبتنی بر بازار از قید وبند های دولتی رها می باشد،پدیده گردشگری به دلایل زیر تحت کنترل خواهد بود:
▪ پیشبرد توسعه اقتصادی:
همه دولتها علا قه زیادی به سلا مت سیستم اقتصادی خود دارندقدرت، توان و مواضع قوی یک کشور در جامعه جهانی در گرو ثبات یا پایداری سیستم اقتصادی آن کشور است تا ناگزیر به گرفتن وام و تجدید آن نشود وبه بیانی دیگر وابسته به کشور دیگر نشود.
به ندرت امکان دارد که کشوری بدون ورود به سیستم اقتصاد جهانی بتواند در مسیر رشد وتوسعه گام بردارد و از طرفی تا حد زیادی در گرو اقدامات سیاسی و دولتی است.
▪ حمایت از صنایع:
بسیاری از دولتها برای توسعه اقتصادی از صنایع خاصی حمایت می کنند.
ممکن است یک دولت برای حفظ صنایع کشور و تشویق به مصرف کالا های محلی بر اقلام ورودی ، تعرفه ها و حقو ق گمرکی زیادی وضع کند، تا واردکنندگان این اقلام مجبور به پرداخت پولهای زیادی شوند و آنها را در بازارهای داخلی ، به ویزه در مکانهایی که بیشتر مشتریان آنها مسافران و جهانگردان هستند، عرضه نکنند.
▪ تامین در آمد:
دولتها برای اداره سازمانها و انجام فعالیتها به پول ودر آمد نیاز دارند و همین امر موجب دخالت های آن در امور می شود .
▪ ایجاد یک محیط با ثبات اقتصادی:
دولتها می کوشند تا علاقه خود را در ایجاد استانداردها ، اصول و معیارهای ارزشمند در بازارهای اقتصادی کشور یا بر آن جامعه حاکم نشان دهند،این به خاطر این است که اغلب از دولت خواسته می شود،برای حل مسئله ها یا مشاجره هایی که در امور اقتصادی به وجود می آید دخالت کنند و راه حلهایی را ارائه کنند.
● اثرات گردشگری بر محیط فیزیکی:
در گردشگری این امر متداول است که باید بین محیط فیزیکی و محیط فرهنگی –اجتماعی تفاوت قائل شد.مقصود از محیط فیزیکی ، زمین ،هوا، آب ، گیا هان، حیات وحش و ساخته های دست بشر است.مقصود از محیط فرهنگی – اجتماعی ،انسان و نیروهای سیاسی،فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است.که بر زندگی او اثر می گذارد.محیط فیزیکی یکی از منا بع اصلی گردشگری است و برای پاسخگویی به خواسته های گردشگران در همه کشور های جهان ، مهمانسراهای بزرگ و مجهز، شبکه های عظیم راههای هوایی و دریایی و زمینی فرودگاهها ، تاسیسات اسکی و کوهنوردی در مراکز شهری و روستایی ، در کنار دریا ها و رودخانه ها و کرانه کوهها ایجاد شده است.هر جا و مکانی که در آن بر روی گردشگران گشوده می شود، تحت تاثیر آمد و رفت گردشگران تغییرات و تحولات فراوانی به خود می بیند.
● بررسی مزیت ها ، برتریها ، محدودیت ها و معایب گردشگری( آثار منفی و مثبت)
آثار گردشگری«ممکن است توسعه جهانگردی از جهتی ایجاد مزیت کند و از جنبه‌ای دیگر محدودیت به وجود آورد. مثلاً از جهت اشتغال‌زایی و ایجاد درآمد برای ساکنان یک منطقه مفید واقع شود ولی از سوی دیگر سبب آلوده ساختن محیط زیست و از میان رفتن محیط طبیعی و سرمایه‌های ملی شود.» (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۳۱)حضور بازدیدکنندگان درهر کشوری بر الگوی زندگی افراد بومی تأثیر می‌گذارد. بازدید کنندگان نیز تحت تأثیر فرهنگ کشور میزبان و ارزش‌های موجوددر آن قرار می‌گیرند.
▪ مزایای بالقوه صنعت جهانگردی:
۱) ایجاد فرصت‌های شغلی جدید
۲) افزایش مالیات و پول‌هایی که نصیب دولت می‌شود
۳) مطرح شدن جامعه و در نتیجه ایجاد فرصت‌های بیشتر برای توسعه و پیشرفت
۴) بهبود ساختارهای زیربنایی و تشکیلات اصولی منطقه
۵) افزایش منابع مالی به منظور حفظ آثار فرهنگی و طبیعی
۶) توسعه صنایع دستی، بومی و محلی
▪ هزینه‌های بالقوه:
۱) مشاغل فصلی
۲) افزایش هزینۀ زندگی ساکنان آن منطقه (برای مثال افزایش ارزش زمین، خانه، غذا و خدمات)
۳) آلودگی هوا
۴) افزایش رفت و آمد، وسیله نقلیه، راه‌بندها
▪ اثرات منفی این صنعت بر آثار فرهنگی و طبیعی
۱) افزایش میزان جنایت
۲) افزایش مالیات مردم آن ناحیه یا منطقه
۳) نشت درآمدها به خارج از منطقه و افزایش وابستگی به کالاها و خدمات وارداتی ۴-وابستگی بیش از حد منطقه یا ناحیه به صنعت جهانگردی و یک بعدی شدن فعالیت‌های اقتصادی (چاک وای، ۱۳۸۵: ۷۷-۲۷۶)
بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت گردشگری حاوی اثرات مثبت و منفی متعددی است و میزان یا چگونگی این اثرات بستگی به شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور توریست پذیر و گردشگران ورودی خواهد داشت.
اصولاً تصویرها و پنداشت‌های مردم مناطق و کشورهای مختلف نسبت به جهانگردان متفاوت است. در بعضی نواحی جهانگرد را متجاوز و استعمارگر می‌دانند، در برخی مناطق به آنان به چشم یک منبع درآمد می‌بینند، در برخی جاها جهانگردها را افرادی محقق و آگاه می‌دانند. در ایران نیز در مناطق مختف نگرش‌ها و رفتارها نسبت به جهانگران متفاوت است که گاهی در یک شهر نیر گروه‌های متفاوت مردم نظرات و رفتارهای متفاو تی نسبت به جهانگردان دارند.تصویرهایی که دولت، رسانه‌ها، روشنفکران جامعه از جهانگردان ارائه می‌دهد می‌تواند تأثیرات مثبت و یا منفی بر پنداشت و دیدگاه‌های مردم نسبت به جهانگردان بگذارد.
گاهی برخی از فعالیت‌های جهانگردان هم جنبۀ مثبت و هم منفی دارد. «می‌توان گفت که گردشگری دو روی یک سکه است که یک روی آن صلح، امنیت، دموکراسی، آزادی، پیشرفت فرهنگی، اجتماعی و رونق اقتصادی است؛ و روی دیگر آن ابتذال فرهنگی، ناامنی، گسترش بیماری، فحشا، فساد مالی باندهای قاچاق، سرازیر شدن درآمدهای چند میلیارد دلاری به حساب بانکی چند شرکت بین‌المللی و خودباختگی تعداد بی‌شماری گردشگر در مقابل پیشرفت‌های مادی کشورهای پیشرفته» (پاپلی یزدی، ۱۳۸۵: ۹)
یکی از ویژگی‌های مثبت گردشگری در عصر پسامدرن آن است که پول و گردشگری از مرکز به پیرامون حرکت می‌کند، این خود نوعی ساختارشکنی است. بطور کلی مزایای اقتصادی و اجتماعی را می‌توان افزایش سرمایه‌گذاری خارجی، تنوع فعالیت‌های اقتصادی، اشتغالزایی، تولید و عرضه محصولات مختلف از جمله صنایع دستی به منظور سوغات، روابط اجتماعی گسترده‌تر، حمایت مالی از بناهای تاریخی، موزه‌ها، فهم و تفاهم جهانی و گسترش صلح.معایب اقتصادی، اجتماعی را نیز می‌توان اینگونه برشمرد؛ تخریب محیط زیست، افزایش جرم، تغییر آداب و رسوم منطقه‌ای تحت تأثیرگردشگران و ...از آنجا که گردشگری دارای معایب و مزایایی است در این فصل سعی شده است در دو بخش جداگانه به آن پرداخته شود
آثار منفی:مخالفان حضور گردشگران به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شوند که هر کدام از دیدگاه یا دیدگاه‌های خاصی به این مسئله می‌نگرند:
برخی معتقدند گردشگران با حضور در جنگل‌ها، پارک‌ها، رودخانه‌ها و ساحل دریاها سبب تخریب محیط زیست و بر هم زدن آرامش گونه‌های جانوری و گیاهی می‌شوند لذا ضرر و زیان آنان بیشتر از درآمدی است که به منطقه و کشور وارد می‌سازند.
همان طور که در صفحات قبلی اشاره شد،آثار منفی گردشگری به چهار دسته؛
۱) فرهنگی اجتماعی،
۲) اقتصادی،
۳) زیست محیطی
۴) روحی – روانی
تقسیم میشود.
آثار منفی (فرهنگی – اجتماعی)بدون شک ورود جهانگرد تأثیراتی را در حوزه فرهنگی و اجتماعی کشور میزبان خواهد گذاشت.«گردشگری می‌تواند در نظام‌های گوناگون، نمادهای فرهنگی یک جامعه را تبدیل به کالا نماید. تماس سطحی گردشگران با فرهنگ محلی و صرف تفریح و گذراندن اوقات فراقت دلچسب سبب می‌شود که تمام تأسیسات و خدمات محلی به نحوی سازمان یابد که بتواند رضایت گردشگران را جلب نماید، از این رو فرهنگ محلی به مجموعه‌ای در هم پیچیده در چارچوب کالایی شدن بدل می‌گردد وهمه چیز در خدمت پول و درآمدزایی قرار می‌گیرد. این درآمد به بهای گزافی به دست می‌آید یکی از این موارد از دست دادن هویت خود برای رضایت غیر خود است. در همین ارتباط برخی نویسندگان به تجاری شدن یا کالایی شدن فرهنگ جامعه میزبان اشاره کرده‌اند به این معنا که ساکنان محصولات فرهنگی خود در آن گونه که مورد پسند گردشگران باشد عرضه می‌کنند. اثر القایی نیز از جمله همین آثار منفی عنوان شده است و به فرآیندی گفته می‌شود که فرهنگ گردشگران و هر چه مربوط به آنها است، برای جامعه میزبان الگو می‌شود و ساکنان به تقلید کورکورانه از فرهنگ میهمان می‌پردازند (ضرغام، ۱۳۷۶: ۳۹۲)رفتارهای جهانگردان گاه با اصول فرهنگی، معنوی جامعه میزبان منافات دارد، مثلاً لخت و برهنه شدن یاانجام رفتارهای جنسی در ملاء عام در بین مردم جامعۀ ایران عملی ناپسندیده به شمار می‌آید. حتی در دوران قبل از انقلاب ۱۹۷۹،که حجاب از نظر قانون اجباری نبود ، اکثریت مردم ایران همچنان روسری بر سرمی‌گذاشتند یا چادر سر می‌کردند.
تراکم بیش از حد گردشگران در ناحیه‌ای می‌تواند منجر به بروز نارضایتی و خشم در مردم نسبت به گردشگران شود، به عنوان مثال در ایام نوروز و برخی روزهای تابستان تراکم گردشگران در شمال ایران علی‌الخصوص در جاده‌های تهران به شمال آنقدر زیاد است که گاه مسیر ۴ ساعته را باید در مدت ۱۲ ساعت پیمود و این باعث می‌شود که ساکنان محل گردشگران را عامل این ازدحام و وقت‌کشی بدانند. شلوغی و ازدحام جهانگردان و اثرات مخربی که بر محیط می‌گذارد تنها مختص محیط طبیعی نیست بلکه گریبانگیر بسیاری از آثار تاریخی نیز شده است، به عنوان مثال تخت جمشیددر ایران، دستخوش تهدیدها و آسیب‌هایی در این زمینه شده‌است، حتی برخی جهانگردان اقدام به نوشتن یادگاری بر روی ستون‌ها و دیوارهای آثار تاریخی می‌کنند و در برخی موارد مثلاً چغازنبیل در جنوب غربی ایران برخی از خشت‌ها و لوح‌ها توسط جهانگردان جابجا و یا سرقت شده‌اند. نگارنده در پاییز ۱۳۷۷ برای بازدید مناطق تاریخی ازطریق گروه باستانشناسی دانشکده ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه تهران به خوزستان سفر کرده بودم وقتی جهت بازدید به معبد چغازنبیل که در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، رفتم، در آنجا تنها یک پیرمرد نگهبان از این اثر ۲۷۰۰ ساله پاسداری می‌کرد. طبق گفته آن پیرمرد، هر روز یا هر هفته بخشی از آجرها یا تکه‌هایی از بقای این معبد به سرقت می‌رود و او هم به تنهایی نمی‌تواند از آنها مراقبت کند.
تأثیرات منفی اجتماعی گردشگری را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
▪ افزایش ناهنجاری‌هایی مانند قمار، فحشا، می‌گساری
▪ افزایش درخواست مردم بومی برای برخورداری از همه امکانات رفاهی و غذاهای وارداتی که گردشگران در استفاده از آنها افراط می‌کنند.
▪ افزایش تنش‌های نژادی به ویژه در مناطقی که تفاوت نژادی آشکاری میان گردشگر و میزبان وجود دارد.
رواج نگرش منفی نسبت به مشاغل مربوط به صنعت گردشگری
▪ تولید صنایع دستی و هنری تقلبی، به منظور ارائه به گردشگرانی که قصد خرید سوغاتی و یادگاری دارند
▪ از بین رفتن غرور و تعصب ملی و فرهنگی، اگر فرهنگ کشور میزبان از جانب بازدید کنندگان مورد تمسخر و بی‌حرمتی قرار گیرد
▪ تغییرات خیلی سریع روش زندگی بومی، به سبب تهاجم فرهنگی گردشگران
▪ افزایش نامحدود و نامتناسب کارگرانی با دستمزد پایین، که اغلب در هتل‌ها و رستوران‌ها به کارهای پست اشتغال دارند. (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۶۰-۱۵۹)
گاه دربرخی مناطق جرایم ومخاطراتی گردشگران را تهدید می‌کند واین نوعی تبلیغات منفی درباره منطقه است و تأثیرات منفی در ذهن بازدید کنندگان می‌گذارد. درایران برخی معتقدندکه جهانگردان موجب تضعیف روحیۀ مذهبی و بومی مناطق و بطور کلی مردم می‌شوند و به تدریج ارزش‌های ملی و مذهبی کشور را نابود و محو می‌سازند.
آثار منفی (اقتصادی)نتیجه نامطلوب اقتصادی پدیده‌ای است که آن را کسر مسافرت (travel deficit) می‌نامند و این مربوط به زمانی است که کل درآمدهای ارزی یک کشور از محل جهانگردان کمتر از مبلغی می‌شود که شهروندان آن کشور در خارج مصرف می‌کنند. (چاک وای، ۱۳۸۵: ۴۷)اگر اغذیه هتل‌ها یا رستوران‌ها از خارج از کشور وارد شود موجب خروج ارز و بازگشت درآمد و ورود گردشگر به خارج از کشور خواهد شد. کشورهای بسیاری از جمله در آفریقا قسمت اعظم درآمد جهانگردی خود را به این دلیل که هتل‌های بین‌المللی و رستوران‌های مهم آن کشور غذای خود را از خارج از کشور یا کشور مبدأ وارد می‌کنند متحمل ضرر می‌شوند و در واقع مردم و اقتصاد این کشورها از این جهانگردان سود چندانی نمی‌برد. گردشگری موجب گرانی کالاها و خدمات می‌شود.گاهی توسعه گردشگر در یک منطقه‌ای که قبلاً کشاورزی بوده است سبب افزایش قیمت زمین می‌گردد و در نتیجه کشاورزان ترجیح می‌دهند زمین خود را بفروشند این مسئله از یک طرف موجب کاهش زمین‌های زیر کشت منطقه می‌شود و از سوی دیگر به دلیل تعارضات و تناقضات اقتصادی و فرهنگی که پیش می‌آید (به عبارتی کشاورزی که یک شبه پولدار می‌شود و شیوه زندگی سنتی‌اش نیز تغییر می‌یابد) سبب بروز آثار و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی منفی می‌گردد و از سوی دیگر آن منطقه و چه بسا کشور نیز در دراز مدت از لحاظ مواد غذایی نیز دچار کمبود و حتی مجبور به واردات شود که به عبارتی بخش عمده‌ای از درآمدها و پول صرف خرید مواد غذایی خارج از منطقه و کشور خواهد شد نظیر آنچه که در شمال ایران رخ داده است و تقریباً هر ۲ سال یکبار تکرار می‌شود اوج آن در سال‌ ۲۰۰۳ م بود. در آن زمان حتی برخی زمین‌ها تا ۱۰ برابر قیمت فروخته شدند.
گاهی برخی مناطق یا در طرح های توسعه جهانگردی قرار گرفته‌اند و یا افرادی صاحب ثروت و نفوذ قصد دارند منطقه‌ای را تبدیل به یک ناحیه جهانگردی نمایند و با مخالفت کشاورزانی مواجهه می‌شوند که نمی‌خواهند ملک و شغل میراث خودشان را به راحتی از دست بدهند و این امر منجر به درگیری‌ها و تعارضات می‌گردد.«به دلیل ضعف بنیه مالی ساکنان محلی برای سرمایه‌گذاری در ساخت هتل‌ها، فروشگاه‌های بزرگ و سایر زیربناهای مورد نیاز گردشگری، ساکنان غیربومی و یا خارجی‌ها وارد صحنه می‌شوند و سرمایه‌گذاری می‌کنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنجا وارد می‌کنند (پُتسام، ۲۰۰۱: ۲۳۹) یکی از تأثیرات این نوع سرمایه‌داری از دیدگاه ساکنان به کار نگرفتن آنها در مشاغل مهم یا سمت‌های بالای سازمانی این صنعت و در نتیجه مشارکت نداشتن ساکنان در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری‌های مربوط به توسعه گردشگری در منطقه است. (هال و جنکنیز، ۱۳۷۸: ۴۶)
آثار منفی (روحی – روانی – سیاسی)گردشگری به دلیل ایجاد شلوغی،ترافیک،آلودگی ناشی ازرفت وآمدخودروها وبه وجودآوردن احتمال تغییرات فرهنکی وتاثیر بر بافت سنتی برخی مناطق اثرات روحی وروانی برمردم منطقه می گذارد.
آثار منفی (زیست محیطی)معمولاً گردشگر ترجیح می‌دهد از زیبایی‌های طبیعی بهره‌مند شود و این البته ممکن است منجر به تخریب محیط زیست هم شود علی‌الخصوص در ایران که برخی از افراد یا ارگان‌ها بدون توجه به اثرات زیست محیطی و آلوده کننده آن می‌توانند به هر میزان تأسیسات در محیط‌های طبیعی ایجاد بکنند
ساخت جاده‌ها مستلزم تخریب جنگل، دشتها، کوه‌ها است و این امر خسارات جبران ناپذیری بر محیط زیست و جانوری وارد می‌سازد و علاوه بر آن با عبور خودروها از این جاده‌ها از لحاظ آلودگی هوا نیز تأثیرات مخربی بر محیط زیست خواهد گذاشت. در همین ارتباط می‌توان به هتل‌ها، مجموعه ویلاهایی که در ساحل دریا ساخته می‌شودنیز اشاره کرد، طبق گفته مقامات رسمی ۹۵ درصد ساحل دریای مازندران در شمال ایران در اختیار سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی است و تنها ۵ درصد آن در اختیار مردم بطور آزاد قرار می‌گیرد ، علاوه بر آن مناطقی همچون کلاردشت در ساحل دریای مازندران که یکی از زیباترین مناطق جهان است، (کوه و جنگل و دریا را در کنار هم می‌توانید مشاهده کنید) در دو دهۀ اخیر صدها ویلا، مجتمع ساختمانی و تأسیسات دیگر ساخته شده است.اینها علاوه بر آنکه زیبایی و طراوت اولیه محیط طبیعی و ساحلی را تغییر می‌دهد، خسارات جبران ناپذیری بر اکوسیستم ناحیه وارد می‌سازد.
آثار مثبت (فرهنگی – اجتماعی)این صنعت می‌تواند با شناسایی فرهنگ‌های خاص و ترویج آنها موجب افزایش آگاهی‌های مردم نسبت به سنت‌های بومی ومحلی شود. در ضمن در سایه این صنعت با ایجاد مراکز ویژه کمک شایانی در جهت حفظ هنر و صنایع دستی جامعه میزبان می‌شود. (چاک وای، ۱۳۸۵: ۳۸)گردشگری داخلی می‌تواند موجب گسترش یکپارچگی وهمگرایی اجتماعی – فرهنگی در سطح کشور و تقویت وحدت و وفاق ملی گردد. به ویژه در کشورهای در حال توسعه‌ای که در آنها گروه‌های قومی متعدد و مذاهب مختلف در کنار هم حضور دارند تحرک اتباع، که نتیجه آن درک و تفاهم بیشتر گروه‌های مذهبی و قومی و گروه‌های دیگر اجتماعی است، می‌تواند وحدت ملی را قوام بخشد. (پاپلی، ۱۳۸۵: ۹۳)«گردشگری می‌تواند فضایی را پدید آورد که در آن الزامات گردشگر با اهداف اخلاقی سازمان‌های جهانی گره خورده از گردشگری برای ارتقای صلح و تفاهم میان ملت‌ها و حفظ و تکریم هویت‌های فرهنگی استفاده شود.» (۱۳۷۶: ۴۱۰ نقل از پاپلی یزدی، ۱۳۸۵: ۹۵)«معمولاً ساکنان محلی به دو گونه از منافع فرهنگی توسعه گردشگری بهره‌مند می‌شوند. اول اینکه گردشگر فرهنگ جامعه میزبان را به سایر جوامع و فرهنگ‌ها معرفی می‌کند. دوم اینکه صنعت گردشگری فرصتی برای ساکنان ایجاد می‌کند تا فرهنگ خود را مستقیم و بدون واسطه و به شکل واقعی به علاقمندان عرضه کند. این عمل به ویژه باعث تقویت غرور و همبستگی جامعه میزبان و افزایش حد تحمل آنان در برابر فرهنگ‌های دیگر می‌شود (ریچارد، ۲۰۰۰: ۱۸-۲۰) حضور گردشگران در برخی مناطق موجب افزایش تولید محصولات بومی و رونق صنایع دستی و محل شده است.البته نباید افزایش گردشگران خارجی به قیمت تحقیق و یا حراج بسیاری از ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی کشور توأم باشد.در اینجا به چند مورد از آثار مثبت فرهنگی –اجتماعی گردشگری اشاره میشود:
الف) تاثیرات مثبت فرهنگی
۱) افزایش میزان تکلم بازدیدکنندگان به زبان محلی
۲) تمایل جامعه میزبان برای پذیرفتن و یادگیری زبان‌های دیگر به منظور برقراری ارتباط بیشتر با گردشگران
۳) ایجاد و تقویت حس خویشتن‌شناسی بین ساکنان
۴) افزایش غرور ملی و فرهنگی
۵) ایجاد شرایط مناسب برای مشارکت فعال ساکنان بومی در معرفی فرهنگ و آثار فرهنگی منطقه به مهمانان
۶) احیا و حفظ افسانه‌ها،هنرها و رسوم محلی که ممکن است فراموش شوند
۷) تشویق رشد اقتصاد محلی از طریق گردشگری فرهنگی واحیای آثار وابسته تاریخی – فرهنگی
ب) تأثیرات مثبت اجتماعی:
۱) بهبود کیفیت زندگی
۲) افزایش امکانات تفریحی و سرگرمی
۳) بهبود کیفیت خدمات شهری
۴) بهبود کیفیت خدمات عمومی از بهداشت، پلیس و ... ] (کاظمی، ۱۳۸۵: ۱۰۸)
آثار مثبت (اقتصادی) :
ما در قسمت شناخت اثرات گردشگری به اثرات گردشگری و زیر مجموعه های آن اشاره کردیم حال به آثار مثبت اقتصادی به طور مفصل اشاره می شود.
ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، ارزآوری، ارتقای سطح زندگی مردم، فروش خدمات و کسب درآمد از جمله مزایای مستقیم حاصل از جانگردی است و از مزایای غیرمستقیم جهانگردی می‌توان از فعالیت‌های ساختمانی، صنایع دستی هنری، کشاورزی، باغداری، ماهیگیری، خدمات و کالاهای مصرفی، توسعه و بهبود تجهیزات زیربنایی مانند جاده‌ها، خطوط ارتباطی و سیستم‌های حمل و نقل نام برد.» (الوانی، ۱۳۸۵: ۱۲۳)جهانگردی شدیداً بر اشتغال تأثیر می‌گذارد. ورود جهانگردان مساوی است با تقاضا برای مکان (هتل، مهمانسرا) غذا (رستوران) جابجایی اقلام خریداری شده (باربر) جابجایی در سطح شهر یا منطقه (راننده) کسب اطلاعات (راهنما) گرفتن عکس (عکاسی) خرید سوغات (صنایع محلی و دستی و تولیدات داخلی) و ... اینها موجب افزایش افرادی خواهد شد که در این حوزه مشغول به کار می‌شوند و بدین ترتیب با پول گردشگر در واقع آنان شاغل خواهند شد و این به نفع دولت و ملت خواهد بود. «مطلوب‌ترین اثر جهانگردی، ارزی است که وارد کشور می‌شود مقصود از مازاد درآمد جهانگردی (Travel surplus) پول‌هایی است که جهانگردان وارد یک کشور خاص می‌کنند و این پول بیش از پول‌هایی است که جهانگردان آن کشور در خارج به مصرف می‌رسانند (چاک‌وای، ۱۳۸۵: ۴۷) گردشگری نه تنها موجب کسب درآمد مستقیم و چند برابر چرخۀ پولی غیرمستقیم، موجب رشد تولیدات صنایع دستی و صنعتی نیز می‌شود.پول‌هایی که جهانگرد خرج می‌کند بر سیستم اقتصادی کشور میزبان اثرات مثبتی می‌گذارد.
جهانگرد با ورود خود به یک ناحیه و بازدید از آثار تاریخی یا محیط طبیعی، درآمد ایجاد می‌کند و این درآمد بودجۀ لازم را جهت نگهداری و مرمت آن محیط یا مکان تاریخی فراهم می‌آورد.با درآمدهای ناشی از جهانگردی می‌توان دورترین نقاطی که از لحاظ جهانگردی حائز اهمیت است جاده ساخت، سیستم آب و فاضلاب ایجاد کرد برای جلوگیری از آبها لازم است.می توان نتیجه گرفت «گردشگری نوعی عدالت اجتماعی را در اقتصاد جهانی ایجاد می‌کند و موجب توزیع امکانات و رفاه در مناطق حاشیه‌ ای کره زمین می‌گردد.» (پاپلی یزدی، ۱۳۸۵: ۴۱)«گردشگری به عنوان یک فعالیت اقتصادی جایگزین در یک اقتصاد تک محصولی می‌تواند روند توسعه را با تنوع بخشی به اقتصاد ملی تسریع نماید. کشورهای در حال رشد که وابستگی زیادی به اقتصاد تک محصولی دارند و از تغییر قیمت کالاها به شدت آسیب می‌بینند می‌توانند گردشگری را برای تنوع بخشی به اقتصاد به عنوان شکل مطلوب از دگرگون سازی برگزینند. هر جا که بی‌کاری شدید نیروی کار نسبتاً غیر ماهر و منابع جانشین شونده بسیار محدود برای اشتغال وجود دارد، شکل‌گیری فعالیت‌های گردشگری می‌تواند مناسب‌ترین اقدام باشد (لی، ۱۳۷۸: ۷۰ نقل از پاپلی یزدی، ۱۳۸۵: ۸۲)
▪ آثار مثبت (روحی – روانی – سیاسی)
جهانگردی می‌تواند در جهت کاهش تنش‌های سیاسی و تثبیت صلح جهانی کمک کند.عقیده بر این است که ورود جهانگرد باعث بروز حس میهن‌ دوستی و عرضه هر چه بیشتر فرهنگ و افتخارات در مردم می شود و آنان سعی خواهند کرد هر چه بیشتر دستاوردهای خود را در قالب صنایع دستی، نقاشی، عکس و ... نشان دهند.گردشگری موجب افزایش درآمد، اشتغال و رونق اقتصادی خواهد شد و این اثر خود می‌تواند از لحاظ روحی، روانی اثرات مثبتی بر روحیه افراد آن جامعه بگذارد.
آثار مثبت (زیست محیطی)«از اوایل دهۀ هفتاد میلادی، مطالعات مربوط به آثار محیطی گردشگری گسترش روزافزون یافت (هال وپیچ، ۲۰۰۱: ۱۳۲) گرچه گزارش‌های ارائه شده غالباً آثار منفی را معرفی و بر آنها تأکید کرده‌اند و کمتر به آثار مثبت آن پرداخته‌اند (کاظمی، ۱۳۸۵: ۱۱۱)
آثار گردشگری بر محیط را می‌توان اینگونه شرح داد:
۱) حضور جهانگرد موجب حفظ و نگهداری گونه‌های خاص گیاهی و جانوری که در معرض انقراض قرار دارند می‌شود.
۲) گردشگری فعالیت گروه‌های ذی نفوذ طرفدار محیط را در پی دارد و موجب گسترش مطالعات در زمینه محیط می‌شود.
۳) گردشگری موجب شناسایی هر چه بیشتر یک محیط و جانوران آن می‌گردد.
۴) توجه محققان بر منابع خاص طبیعی شامل جنگل‌ها، سواحل، کوه‌ها و دریاها را بیشتر می‌کند.
۵) گردشگری می‌تواند رفتار مردم منطقه را در جهت حفظ هر چه بهتر محیط زیست تغییر دهد.
همان طور که در بخش شنا خت اثرات کردشگری اشاره شد، رویکردها و دیدگاه‌ها: نظریه‌ها و دیدگاه‌های مختلف درباره گردشگری وجود دارد که میتوان همه آنها را در چهاردسته مطرح کرد :
۱) دیدگاه اقتصادی:
در این دیدگاه مسائل سرمایه‌داری، عرضه و تقاضا، بازاریابی ورابطه مرکز پیرامون و پیرامون مرکز مسائل کار وکارگری و سرمایه گذاری مورد بحث قرار می گیرد
۲) دیدگاه اجتماعی – فرهنگی:
در این دیدگاه نظریات مثبت گرایان، منفی‌گرایان و تعامل‌ گرایان مورد ارزیابی قرار گرفته است.
۳) دیدگاه زیست محیطی و بهداشتی:
در این دیدگاه اساس و پایه گردشگری پایداررا مطرح می‌کند. علاوه بر آن گردشگری بومی و بومی کردن گردشگری و آثار مطرح است.
۴) دیدگاه سیاسی و ژئوپولتیکی:
از دید سیاسی گردشگری اثراتی را در درون و برون کشورها به جا می‌گذارد. گسترش صلح و امنیت بین‌المللی، وحدت و خلق ملی گسترش مردم سالاری و غیره آثار مثبتی بر گردشگری دارد از نظر ژئولتیکی و ژئوپولتیک سرمایه، گردشگری مباحث نظری جدیدی را مطرح می‌کند که برخی از آنها رقابت‌آمیز است و برخی موجب گسترش همکاری‌های بین‌المللی می‌شود.» (پاپلی یزدی، ۱۳۸۱: ۱۳۱)
ادامه دارد ...

سیدرفیع موسوی