ژاک دریدا و متافیزیک حضور

▪ نویسنده: محمد ضیمران
▪ نشر: هرمس
ژاک دریدا فیلسوف الجزایری‌تبار و موسس آموزه واسازی(deconstruction) در زمینه نقد فلسفه سنتی غرب کار می‌کرد و در راه فیلسوفانی چون دکارت، دو مونتنی و پاسکال گام برمی‌داشت. یکی از نخستین نوشته‌های او سرچشمه‌های هندسه از دیدگاه هوسرل نام دارد.
از نظر دریدا می‌توان به واسطه زبان، شرایط مکانی هندسه را تدوین نمود. این کتاب اگر چه در محافل فلسفی با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شد ولی توجه محافل روشنفکر را به خود جلب نکرد. گراماتولوژی (درباره نوشتارشناسی) یکی از عالی‌ترین و مهم‌ترین آثار دریدا محسوب می‌شود. او در این کتاب متذکر می‌شود که در متافیزیک غربی همواره گفتار بر نوشتار ارجحیت داشته است. سعی دریدا بر آن است که در این کتاب، از زبان‌شناسی جدیدی مبتنی بر نوشتار، با استفاده از آرای سوسور و ژان ژاک روسو استفاده کند.
دریدا در دیگر کتابش «نوشتار و دیگر بردگی» دو نظریه را در تقابل با یکدیگر مطرح نموده است. نظریه اول که معتقد به وجود حقیقت و معنای بدیهی است که پیش زمینه تحقیق قرار می‌گیرد و نظریه دوم که به عدم تعیین معنا تکیه دارد. او نظریه دوم را بیشتر می‌پسندد. او مدعی است که روان آدمی‌نوشتاری است که باید آن را قرائت نمود. این رویکرد بازتاب گسترده‌ای در میان محققان روانکاوی پیدا می‌کند.از نظر دریدا معنا نمی‌تواند حضوری ساده و بی قید و شرط داشته باشد، بلکه در اکثر موارد بخشی از نظام نشانه‌ها و تباین‌ها است. او معتقد است با واسازی اندیشه‌های هوسرل به تناقضی در نظریات او رسیده است.
دریدا آنگاه سخنان نیچه را در مورد زنان واسازی می‌کند.
او معتقد است زنان (به خصوص زنان پیر) حقیقت را در سطح می‌یابند; لذا آنگاه که حقیقت عمیق جلوه می‌کند، همان زمانی است که بر روی آن حجابی قرار می‌گیرد. زنان حقیقت را جز در سطح پدیدارها نمی‌یابند و از بازی عمق‌گریزانند و البته آن دسته از ایشان (فیمینیست‌ها) که به بازی عمق تمایل دارند، دیگر زن نیستند. آنها میل به مردانگی دارند.
او آن گاه این جمله از نیچه را نقل قول می‌آورد:
«زن واقعی کسی است که نه به دنبال حقیقت بلکه به دنبال چیرگی است. از این روست که آنها تنها به پدیدار روی می‌آ‌ورند و از ژرفای حقیقت بیزارند.»دریدا در ادامه با تاسی به نیچه می‌گوید: «زنان بزرگ‌ترین پدیدار شناسان‌اند [چون نمی‌دانند چیزی جز ظاهر و آرایش حقیقت ندارد]. (جمله داخل گیومه از نیچه است که در فراسوی نیک‌و بد [خیر و شر] آمده.)دریدا با فلسفی شدن هنر به شدت مخالف است. او با واسازی کانت این اتفاق نامیمون را توضیح می‌دهد.
او مدعی است که تفکیک سه گستره از ناحیه کانت (عقل نظری، عقل عملی، هنرها) با رویدادها و تجربه‌های معاصر سازگار نیست و همواره گونه‌ای تداخل در میان این سه گروه وجود دارد. دریدا می‌گوید: «فلسفی شدن بیش از حد هنر به کارایی آن لطمه‌ای جبران‌ناپذیر وارد کرده است. فلسفه همواره از هنر مقوله‌ای عقلی ساخته و آن را در هزارتوی مفاهیم فلسفی قرار داده است و همین امر موجب تحریف ماهیت هنر شده است.»او در ادامه سنت نیچه‌ای اعتقاد دارد که حقیقتی ورای دیدگاه‌ها، رویکردها و تاویل‌های ما وجود ندارد; به همین دلیل از نظر وی متن دارای معنای واحدی نیست; چرا که حقیقت امر واحدی نمی‌باشد.
اینجاست که دریدا همچون سلف اش نیچه در دام نسبی‌گرایی می‌افتد و دیگر نمی‌تواند معیار و محک قابل قبولی برای سنجش سره از ناسره بازشناسد. گر چه بعدها در سال ۲۰۰۲ در مصاحبه‌ای این اتهام (نسبی‌گرایی) را کاملا‌ رد می‌کند; اما نظریات مطروح در کتاب‌هایش گویای چیزی غیر از این می‌باشد.دریدا می‌گوید: «هر کس به دیدگاه و تاویل خاص خویش پایبند است. اگر قبول کنیم که هر کس اسیر و گرفتار دیدگاه خویش است، در این صورت می‌توان هراز چندگاهی این دیدگاه را با مفهوم مخالف آن جابه‌جا کرد و نشان داد که می‌توان به گونه‌ای غیر از وضع موجود اندیشید.»
گرچه نگره‌ای که امثال دریدا، فوکو، لیوتار و بودریار در پیش گرفتند، برای اروپا پلورالیسم گسترده‌ای به ارمغان آورد، اما برای جهان سوم به مثابه تایید هر امر غیرعقلا‌نی، آغاز گفتمان‌های غیرعقلا‌نی و بعضا‌تروریستی می‌نمود. گویا مقدرات هر آنچه در جامعه غرب به مثابه بحث‌های آکادمیک مطرح می‌شود، در شرق به ورطه آزمون درآید و نتایجی بیش از پیش مخرب را به محک تجربه بگذارد. تجربه‌ای نه چندان ناخوشایند که جهان سوم به واسطه مارکسیسم مدت‌ها گرفتار آن بود.

امین فیروزگر ‌

منبع : روزنامه حیات نو