وداع با ماه خدا

ماه مبارك رمضان یك حقیقت و باطنی دارد كه این حقیقت در قیامت ظهور می‏كند. ماه مبارك رمضان را امام سجاد(ع) عید اولیاء الله می‏داند. در صحیفه سجادیه دعایی است‏به نام دعای وداع ماه مبارك رمضان.
این وداع برای كسی است كه با ماه مبارك رمضان مانوس بوده و ماه مبارك رمضان دوست او می‏باشد والا آنكه با این ماه نبوده وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا با كسی كه مدتی مانوس بود، خداحافظی می‏كند. آنكه اصلا نمی‏داند چه وقت ماه مبارك رمضان آمد و چه وقت‏سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد، او وداعی ندارد. اما امام سجاد(ع) آخر ماه مبارك رمضان كه شد، در حد یك ضجه این دعا را می‏خواند.
در مقدمه این دعا، حضرت سجاد(ع) كلیات نعمت‏های الهی را می‏شمارد و اینكه بخشش‏های خدای سبحان ابتدایی است، نه از روی استحقاق.
● رمضان بهترین بخشش خداوند
بعد از آن مقدمه می‏فرماید: یكی از بهترین بخشش‏های خداوند سبحان، ماه مبارك رمضان و روزه در این ماه است: «و انت جعلت من صفایا تلك الوظائف و خصائص تلك الفروض شهر رمضان... و قد اقام فینا هذا الشهر مقام حمد و صحبنا صحبهٔ مبرور». (۱)
خدایا، نعمت‏های فراوانی به ما دادی; یكی از آن برجسته‏ترین نعمت‏ها ماه مبارك رمضان است و یكی از بهترین فضیلت‏ها روزه این ماه است كه نصیب ما كردی. و هیچ زمانی به عظمت زمان ماه مبارك رمضان نیست، گذشته از آنكه شب قدر را در آن قرار دادی، این ماه را ظرف نزول قرآن كریم قرار دادی كه این فیض در این ماه نازل شده است، اگر كسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می‏رود، و این را بر ملت مسلمان منت نهادی، زیرا دیگر ملل در ماه مبارك رمضان روزه نمی‏گرفتند و این نعمت را مخصوص مسلمین كردی.
و این ماه مبارك در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود; زیرا به همراه خودش رحمت آورد و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت‏با او به فضایل و نعمت‏هایی رسیدیم. دوستی بود كه به همراهش رحمت و مغفرت و بركت آورد. اینكه رسول خدا - علیه آلاف التحیهٔ و الثناء - در خطبه شعبانیه فرمود: «قد اقبل الیكم شهر الله بالبركهٔ و الرحمهٔ و المغفرهٔ‏»; این ماه، بركت و رحمت و مغفرت آورد; كسی كه رفیق این ماه بود، بركت و رحمت و مغفرت این ماه را هم دریافت می‏كند.
● رمضان ماه منفعت
«و اربحنا افضل ارباح العالمین‏»;«ماه رمضان‏» برترین سودهای جهانیان را به ما ارزانی داشت كه هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرده است. هیچ كسی در سراسر عالم به اندازه ما از این ماه مبارك رمضان استفاده نكرد. اگر انسان یك مسافری است كه سفر ابد در پیش دارد، ره‏توشه آن سفر ابد را باید همین چند روز تهیه كند و اگر درهای آسمان به چهره مؤمن باز می‏شود و اگر مؤمن می‏تواند با وارستگی به باطن عالم راه پیدا كند و اگر بهترین فرصت ماه مبارك رمضان است; پس بهترین سود را ماه مبارك رمضان و اهلش دارند.
● ماه حسابرسی
از «ابن طاووس‏» نقل شده است كه فرمود: عده‏ای اول سالشان اول فروردین است. یك نوجوان اول سال او اول فروردین است كه تلاش می‏كند لباس نو در بر كند; درخت‏ها اول سالشان فروردین است كه لباس‏های نو و تازه در بر می‏كنند; اول سال یك كشاورز اول پاییز است كه درآمد مزرعه را حساب می‏كند; یك تاجری كه كارگاه تولیدی دارد، اول سال را در فرصت دیگری تعیین می‏كند; اما آن‏ها كه اهل سیر و سلوك‏اند، اول سالشان ماه مبارك رمضان است;حساب‏ها را از ماه مبارك تا ماه مبارك بررسی می‏كنند كه ماه مبارك رمضان گذشته، چه درجه‏ای داشته و امسال چه درجه‏ای دارند؟ چقدر مطلب فهمیده و چقدر مسایل برای آنها حل شده است؟ چقدر در برابر گناه قدرت تمكین داشته و چقدر در برابر دشمن، قدرت تصمیم دارند؟ ماه مبارك رمضان برای سالكان الی الله، ماه محاسبه است; لذا امام سجاد(ع) فرمود: هیچ كس در سراسر جهان به اندازه ما در این ماه استفاده نكرد.
● هجران جانكاه
«ثم قد فارقنا عند تمام وقته و انقطاع مدته و وفاء عدده و نحن مودعوه‏»; این ماه بعد از آنكه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت كرد و ما را تنها گذاشت و ما الان این ماه را وداع می‏كنیم.
«وداع من عز فراقه علینا و غمنا»، (۲)
چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه، وداع با یك دوست عزیزی كه مفارقتش برای ما توانفرساست. آنكه اهل معنا بود خیرش در این ماه بیشتر شد; آنكه گرفتار گناه بود گناهش در این ماه كمتر شد. فرمود: ما كسی را وداع می‏كنیم كه رفتنش برای ما عظیم و سخت است و ما را غمگین كرد; این ماهی بود كه شب و روزش رحمت‏بود.
بزرگان فقه ما همچون «مرحوم صاحب جواهر» و «سید محمد كاظم‏» صاحب «عروهٔ الوثقی‏» و دیگران (رضوان الله علیهم) در كتاب‏هایشان هست كه در فضیلت روزه گرفتن، همین بس كه انسان از نظر ترك بسیاری از كارها شبیه فرشته می‏شود. همین كه انسان از شكم رها شد، یك مقدار به فرشته شدن نزدیك می‏شود. گفته‏اند شش روز اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید. بعد از عید فطر، كه عید فطر روزه‏اش حرام است، زیرا اگر كسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه كند، چند قدم به همراه او می‏رود; معنای وداع كردن، به دنبال او چند قدم رفتن است.
«و اوحشنا انصرافه عنا» و از اینكه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما یك دوست رئوف و مهربان و پربركتی را از دست می‏دهیم، لذا ما به وحشت افتادیم; آخر ماه مبارك رمضان كه می‏شد احساس غربت می‏كردند. سلام بر تو ای عید اولیاء خدا.
«و لزمنا له الذمام المحفوظ و الحرمهٔ المرعیهٔ و الحق المقضی‏»; ما باید حقی كه او به عهده ما دارد رعایت كنیم; حرمتی كه در پیش ما دارد باید ارج بنهیم; باید به تعهدی كه بین ما و اوست وفا كنیم.
● سلام بر تو ای عید اولیاء خدا
«فنحن قائلون السلام علیك یا شهر الله الاكبر و یا عید اولیائه‏»، آن گاه چون این دوست عزیز از ما مفارقت می‏كند، ما در آخر ماه مبارك این چنین می‏گوییم: سلام بر تو ای بزرگ‏ترین ماه كه به خدا انتساب داری و سلام بر تو ای عید اولیاء الهی. این سلام تودیع است، چون تنها ماهی كه اسمش در قرآن كریم است ماه مبارك رمضان است:
عارفان هر دمی دو عید كنند
عنكبوتان مگس قدید (۳) كنند (۴)
كار عنكبوت آن است كه بتند و با این تارها مگس صید كند و قرمه درست كند. كار عنكبوت آن است كه مگس را ذخیره كند، قدید كرده و قرمه درست كند و كارش غیر از ذخیره كردن چیز دیگری نیست، اما عارف در هر دم و هر نفس دو عید دارد كه سعدی گفت: هر نفسی كه فرو می‏رود ممد حیات است و چون برمی‏آید مفرح ذات; پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شكری واجب; لذا عارف در هر دم دو عید دارد.
علی ای حال، بهترین دمی كه انسان دارد در ماه مبارك رمضان است كه «انفاسكم فیه تسبیح‏»; نفس كشیدن در این ماه «سبوح قدوس‏» گفتن است; لذا امام سجاد(ع) می‏فرماید: سلام بر تو ای عید اولیای الهی. اینكه می‏بینیم در آخر ماه مبارك رمضان عید فطر می‏گیرند، چون جایزه‏های یك ماه را به ما می‏دهند; در حقیقت محصول ماه مبارك رمضان است. این ضیافهٔ الله، آن لقاء الله را در بر دارد و عظمت از آن ماه شوال نیست، بلكه عظمت از آن ماه مبارك رمضان است كه نتیجه یك ماهه را در روز عید می‏دهند.
روز عید است و من مانده در این تدبیرم
كه دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم
«السلام علیك یا اكرم مصحوب من الاوقات و یا خیر شهر فی الایام و الساعات‏». (۵) امام سجاد چندین بار به این ماه سلام می‏كند. ماه اگر یك زمانی گذرا بود و باطن و سر و حقیقت و روح و جانی نداشت، این ولی الله كه به او سلام نمی‏گفت. آیا این‏ها معاذ الله نظیر اشعار خیالی شعراست كه بر خطابه‏های خیالی حمل شود كه مثلا به كوه و یا آثار مخروبه خطاب می‏كنند، یا نه این ماه یك حقیقتی دارد.
می‏گوید: ما خیلی دوست داشته و داریم، اما هیچ دوستی به عظمت این ماه نبود. یك ماهی كه نه هیچ روزی مثل روزهای او بود و نه هیچ شبی مثل شب‏های او.
● ماه چه و چگونه خواستن از خداوند
«السلام علیك من شهر قربت فیه الامال و نشرت فیه الاعمال‏»; سلام بر ماه آرزوهای مشروع و اعمال مرفوع سلام ما بر تو ای ماهی كه آرزوها در این ماه نزدیك شد و ما فهمیدیم كه چه بخواهیم، لذا آرزوهای طولانی نمی‏طلبیم. و از طول امل آزاد شدیم و بر آمدن آرزوهای مشروع ما نزدیك شد. در همین دعای سحر ماه مبارك رمضان، امام سجاد(ع) به ما آموخت كه به خدا عرض كنیم: خدایا، آن‏ها كه تو را نمی‏شناسند و عبادت نمی‏كنند، آن‏ها را روزی می‏دهی و این همه مار و عقرب‏ها را خدا تامین می‏كند، پس حیف است كه انسان تمام حاجت‏ها را در محور ماده و مادیات خلاصه كند. آن‏ها كه اصلا خدا را نمی‏شناسند و عبادت نمی‏كنند، نظیر این همه كفار و منافقین، خداوند آنها را در عالم تامین می‏كند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و كوشش خود را بر این صرف بكند كه از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟
امام می‏فرماید: سلام بر این ماه كه فهمیدیم در این ماه از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم، بلكه چیزی بخواهیم كه برای ما بماند.
وقتی این آیه نازل شد: «و كاین من دابهٔ لا تحمل رزقها الله یرزقها»، (۶) مهاجرین از مكه به مدینه هجرت كردند. چون اینها وقتی می‏خواستند از مكه به مدینه هجرت كنند، كسی به آنها اجازه نمی‏داد تا اموالشان را هم منتقل كنند یا بفروشند و می‏گفتند: اگر خواستید از مكه به مدینه بروید باید با دست‏خالی بروید. وقتی این آیه نازل شد كه هیچ جنبده‏ای، چه اهل پس‏انداز باشد یا نباشد، نیست كه از جایی به جایی حركت‏بكند، مگر اینكه خدا روزی او را می‏دهد; معنایش این است كه همه در عالم روزی خدا را می‏خورند.
جنبده‏ها دو قسمت‏اند: بعضی اهل پس‏انداز و ذخیره‏اند مثل موش و مورچه‏ها; بعضی آزادانه زندگی می‏كنند، مثل كبوترها، گنجشك‏ها، بلبل‏ها كه اینها اهل ذخیره و پس‏انداز نیستند. در این آیه فرمود: هم آن موش و مورچه را كه اهل پس‏اندازند خدا روزی می‏دهد، هم كبوتر و بلبل و گنجشك را كه اهل ذخیره نیستند; اینطور نیست كه فقط موش‏ها را خدا تامین كند و بلبل‏ها را تامین نكند، وقتی این آیه نازل شد، مسلمین از مكه به مدینه هجرت كردند. گفتند ما روزی‏مان را كه از جایی به جایی حمل نمی‏كنیم، بالاخره خدای مكه خدای مدینه هم هست. اگر ما را در مكه اداره می‏كند در مدینه هم اداره می‏كند. با دست‏خالی آمدند و در مسجدهای مدینه ماندند و مهاجر نامیده شدند; خدا آنها را تامین كرد.
این چنین نیست كه اگر انسان روح بلند نداشته باشد، به او خوش بگذرد و یا اگر روح بلند و عظیم داشت در جهان تلخكام باشد. انسان اگر ذهن و جانش را به چیز درستی مشغول نكند، او آدم را به چیز نادرستی مشغول می‏كند; تا آدم این نفس و ذهن و مركز اندیشه را مشغول نكند او آدم را مشغول می‏كند; فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم، اعمالمان باز و آرزوهایمان بسته شد. جلو آرزوهایمان را گرفتیم و دست‏به كار شدیم.
● وداعی غم انگیز با یاری عزیز
«السلام علیك من قرین جل قدره موجودا و افجع فقده مفقودا»; سلام بر تو ای نزدیكی كه وقتی بودی گرامی بودی و حال كه در آستانه رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‏كند همچون كسی كه عزیزترین عضو خانواده‏اش را از دست‏بدهد.
«و مرجو آلم فراقه‏»; سلام بر تو ای تكیه‏گاه امید كه در هنگام مفارقت، ما را متالم و رنجور كردی. آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می‏گیرد جایش را غم پر می‏كند. آن فهمیدن‏ها و صفای ضمیر دیگر نیست. آن نشاطی را كه انسان در ماه مبارك رمضان برای نثار و ایثار دارد در غیر ماه مبارك رمضان ندارد. اگر انسان در این ضیافت‏حق از خدا، غنا و بی‏نیازی طلب كند، چیزی او را به خود متوجه و مشغول نمی‏كند; نه از كسی می‏ترسد و نه از بذل جان دریغ می‏كند.
«السلام علیك من الیف آنس مقبلا فسر و اوحش منقضیا فمض‏»; (۷) سلام بر تو ای دوست‏با الفت كه وقتی آمدی، ما را مسرور كردی و وقتی رفتی، ما را گداختی و رفتی، داغ زدی و رفتی! این حرف، حرف یك انسانی است كه با باطن روزه این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.
● وداع با ماه رقت قلوب و قلت ذنوب
«السلام علیك من مجاور رقت فیه القلوب و قلت فیه الذنوب‏»; سلام بر تو ای همسایه عزیز كه در مجاورت و جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‏ای بودی كه در این مدت دل‏ها رقیق می‏شد و گناهان كم.
در مناطق ییلاقی و در سرزمینی كه سبز و خرم است چشمه معدنی می‏جوشد، چون با املاح و رسوبات همراه است، این آب زلال نیست كه راه خود را طی كند و راه باز كند و تشنه‏ها را سیراب كرده و به مقصد برسد، بلكه با رسوبات و املاح همراه است. این آب زلال است كه وقتی از چشمه می‏جوشد را

آیت الله جوادی آملی

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس