تمایلا‌ت سیاسی و ناخودآگاه ذهن

پاول کروگمن استاد اقتصاد دانشگاه ام‌‌آی‌‌تی، برنده جایزه جان بیت کلا‌رک در سال ۱۹۹۱ میلا‌دی و سرمقاله‌نویس مجله اسلیت در یکی از مصاحبه‌های خود به مجله نیوزویک گفته بود: <یکی از بزرگ‌ترین رازهای زندگی آمریکایی تحرک اجتماعی است.
اعتقاد ما به داستان آلگار (که در آن یک پسر فقیر می‌تواند در آمریکا به رویای ثروت دست یابد) جدی‌تر از واقعیت است. واقعیت این است که بسیاری از کسانی که در دهک‌های بالا‌ی درآمدی قرار دارند، در همان طبقه به دنیا آمده‌اند و بسیاری از کسانی هم که در دهک‌های پایین هستند، در همان طبقه متولد شده‌اند. متاسفانه تلا‌ش زیادی با اطلا‌عات مخدوش صورت گرفته که بگوید چنین چیزی اساسا واقعیت ندارد.>۱۱)‌ این عبارت کروگمن برای دنیای قرن بیست و یکم شاید کمی تامل برانگیز باشد.
سرعت و شتاب تحولا‌ت در دنیای کنونی باعث شده که این نوع تحلیل‌ها با کمی تردید مواجه شوند اما واقعیت این است که طبقات اجتماعی و به‌تبع آن تغییرات اجتماعی حرکت‌های بطئی و بسیار کند دارند. رفتارها و کنش‌های اجتماعی با نقطه عطف‌های تاریخی خود به‌طور تقریبی هر ربع قرن تنها اندکی تغییر ماهیت می‌دهند. این تحرکات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی البته در جوامع در حال توسعه یافته است. حال آنکه در جوامع کمتر توسعه‌یافته این زمان عمر بیشتری را سپری می‌کند. ‌
کتاب <فرهنگ سیاسی> دکتر محمود سریع‌القلم به دغدغه و سرگردانی مزمن و تاریخی نخبگان و پژوهشگران ایرانی پرداخته که در دو سده اخیر به قصد پیدایی و مکاشفه علت‌ها، دل در متون و ادبیات سیاسی داشته و همواره به دنبال پاسخی به این دغدغه بوده‌اند. پاسخی برای یافتن این پرسش که <فقدان اجماع یا ضعف بنیادی در دستیابی به اجماع، تا چه میزان نتیجه تفاوت‌های فکری است و تا چه حد محصول سرسختی در خلقیات و روحیات است۲۲.>) نویسنده همین پرسش را پیش درآمدی به پرسش اصلی این تحقیق می‌داند که می‌پرسد: <نقش، وزن و تاثیرگذاری فرهنگ سیاسی در فرآیندهای منتهی به رشد و توسعه‌یافتگی و ظهور دموکراسی در ایران چیست؟> و سپس به تشریح و تبیین چارچوب نظریه این بحث پرداخته و به شاخص‌هایی چون <تمایل> و <ناخودآگاه ذهن> اشاره داشته است. ‌
قطعا هیچ یافته پژوهشی به اندازه این دو کلمه در این پژوهش از یافته‌های برجسته‌ای برخوردار نبوده است و از همین محمل است که نویسنده آگاه به پیچیدگی تفسیر فرهنگ و مشتقات آن اذعان دارد <آنچه که شناخت فرهنگ را پیچیده‌تر می‌کند و عملیاتی کردن و کمی‌کردن آن را مشکل می‌نماید، همین اصل ناخودآگاه بودن آن است.
دایره رفتارهای فرهنگی که انسان‌ها در آن فکر می‌کنند، مسائل را می‌سنجند و استدلا‌ل می‌کنند، بسیار محدود است. اکثر انسان‌ها از قالب‌های بسیار محدودی برای شکل دادن به اندیشه‌ها و برداشت‌های سیاسی خود بهره‌برداری می‌کنند.۳۳>) ‌
اما تعریفی که برای فرهنگ سیاسی به‌دست آمده مبین این واقعیت سیاسی است که جامعه‌ای می‌تواند به پویایی سیاسی دست یابد که از <طریق رشد اقتصادی و بارور کردن نظام حقوقی و تعامل قانونی و پایدار میان حکومت و جامعه۴۴>) راهکارهای عملی بیابد. <فرهنگ سیاسی عقلا‌یی و پیشرفته آن است که شهروندان یک جامعه باور داشته باشند به پشتوانه نظام حقوقی جامعه از یک طرف و هارمونی فرهنگی میان شهروندان از طرف دیگر، می‌توانند با هر فردی که به آن جامعه تعلق دارد وارد تعامل، کار جمعی، هدف جمعی، معامله اقتصادی و هر نوع فعالیت مشترک شوند.
تحقیقات نشان می‌دهد که تلقی واقعی افراد این است که در فرهنگ عمومی مکزیک، کار جدی فراتر از خانواده و دوستان، مخاطرات فراوانی به دنبال دارد. این تلقی معرف شکاف‌های فراوانی است تا جامعه از طریق رشد اقتصادی و بارور کردن نظام حقوقی و تعامل قانونی و پایدار میان حکومت و جامعه، آنها را پر کند.۵۵>) ‌
یکی از شاخص‌های ممتاز و متغیرهای مستقل اما پنهان این کتاب کالبدشکافی وجود لا‌یه فرهنگی‌ای به نام <فوق ساختار> است.
شاخصی که بدون التفات به آن شاید به حجم کمی تحقیق آسیب جدی وارد نیاورد اما محقق را نسبت به نتایج محسوس و ملموس تحقیق، چندان یاری نمی‌رساند. فوق ساختارها در همه جوامع وجود دارند اما در هر کدام آن دارای اشکال مختلفند. فوق ساختارهایی که بر تشابهات و تمایلا‌ت فرهنگی یک جامعه سایه افکنده، آنها را شکل داده و هدایت می‌کند.
به عنوان مثال، <فرهنگ کنفوسیوس در خاور دور، فرهنگ آنگلوساکسون در شمال اروپا و آمریکا، فرهنگ لا‌تین در مدیترانه شمالی و آمریکای مرکزی و جنوبی و فرهنگ اسلا‌می در خاورمیانه و شمال آفریقا، فوق ساختارهایی هستند که نه‌تنها بر باورها بلکه بر رفتارها و نظام کنش - واکنش ملت‌ها تاثیرگذارند.>۶۶)‌
کتاب فرهنگ سیاسی آخرین اثر پژوهش میدانی است که از این نویسنده در بازار نشر عرضه شده است. این کتاب به چندین جهات تکامل‌یافته‌ترین اثر این استاد روابط بین‌الملل است که پس از دو دهه در مقام استادی به فهم و شناخت یکی از پیچیده‌ترین تعاریف سیاسی دست زده است.
یکی از مهم‌ترین دلا‌یل آن قدرمسلم این است که طی دو سال اخیر پاره‌ای از این مباحث در غالب مقاله‌هایی در مطبوعات ملی منتشر شده و سپس به‌طور پرورده و تنقیح شده در این کتاب آورده شده است. مقاله <عشق و سیاست> و نیز <خصوصی‌سازی، توسعه‌یافتگی و منحنی جی> یکی از مشهورترین این مقالا‌ت است.
محمود سریع‌القلم در این کتاب شاید به تاسی از ماروین زونیس که در ۱۹۶۰ با یک طرح میدانی و پرسشنامه‌ای به تحقیق دامنه‌داری پیرامون <نخبگان سیاسی ایران> دست زده است؛ به تحقیق و کالبدشکافی لا‌یه‌های زیرین فرهنگ سیاسی ایرانیان پرداخته است. این کتاب به یک رشته پرسش‌های اساسی و زیرپوستی جامعه سیاسی ایران پرداخته که پاسخ بدان می‌تواند گره‌های اساسی تصمیم‌های سیاسی، سیاستگذاری‌های خرد و کلا‌ن و ناکامی‌های سیاسی ایران را بگشاید.

مجید یوسفی
پی‌نوشت:
۱- کروگمن، پل، سرزعیم، علی. روزنامه دنیای اقتصاد. سال چهارم، ۲۱دی ماه ۸۵
۲- سریع‌القلم، محمود. فرهنگ سیاسی. انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سال۸۶، ص۶
۳- سریع‌القلم، محمود. فرهنگ سیاسی. انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارتعلوم، تحقیقات و فناوری، سال۸۶، ص۱۵
۴- سریع‌القلم، محمود. فرهنگ سیاسی. انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارتعلوم، تحقیقات و فناوری، سال۸۶، ص۱۵
۵- سریع‌القلم، محمود. فرهنگ سیاسی. انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سال۸۶، ص۴۲
۶- سریع‌القلم، محمود. فرهنگ سیاسی. انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سال۸۶، ص۱۲

منبع : روزنامه اعتماد ملی