گذر از بحران تعاریف‌

“بررسی و تعیین نوع هویت فردی، ملی و مذهبی در نوجوانان”، عنوان پژوهشی است كه جعفر دارابی با حمایت معاونت پژوهشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی به انجام رسانده است.
یكی از مفاهیم اساسی در روان‌شناسی و علوم اجتماعی كه مورد علاقه بسیاری از دانشمندان علوم انسانی است، مفهوم هویت است. می‌توان گفت بحران هویت از مهم‌ترین مسائل روان‌شناختی نوجوانان و جوانان است. اینكه چگونه نوجوانان در پشت سر گذاشتن این بحران موفق شوند یا نه در سلامت روانی و سازگاری اجتماعی آتی آنان نقش مهمی خواهد داشت.
با رشد جوامع و افزایش جمعیت، صنعتی‌شدن یك امر اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌آید و با صنعتی‌شدن جوامع، مشاغل و نقش‌های متعددی پدیدار می‌شود. در این میان ارائه یك تعریف از خود برای نوجوان كه در مقابل انبوهی از مسائل قرار دارد، كار آسانی نیست. نوجوان باید از بین انبوه این تعاریف و نقش‌ها دست به انتخاب بزند و این انتخاب به عوامل متعددی مربوط می‌شود.
به نظر می‌رسد كه رسیدن به یك هویت موفق كه همان دستیابی به یك چارچوب و ساختار ذهنی در ابعاد فردی، ملی و مذهبی است، در كشورهای در حال توسعه و نیمه‌صنعتی، كار دشوارتری باشد، زیرا این كشورها مسیری را طی می‌كنند كه كشورهای پیشرفته و صنعتی این مسیر را پیموده‌اند و این كشورها (در حال توسعه) از یك سو به چارچوب‌ها و معیارهای سنتی خود پایبند هستند و از سوی دیگر در حال وارد كردن فرهنگی هستند كه الزاما همراه تكنولوژی به درون فرهنگ سنتی نفوذ می‌كند.
این موضوع نوعی بحران هویت را در سطوح اجتماعی و فرهنگی دامن می‌زند كه می‌توان آن را بحران فرهنگی نامید، اما بین فرد و اجتماع نوعی تعامل وجود دارد. بحران‌های فرهنگی و اجتماعی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر هویت شخصی و فردی كه بیشتر مورد علاقه روان‌شناسان است، اثر انكارناپذیری دارد. نوجوانان برای گذر از این بحران كه در فرآیند رشد یك امر طبیعی محسوب می‌شود، به كمك بزرگسالان نیازمند هستند، اما كمك‌كردن به نوجوانان قبل از هر چیز نیازمند بررسی‌های علمی و كارشناسانه است. هر چند برای بررسی‌های علمی در موضوع هویت مسائل پژوهشی زیادی وجود دارد، این پژوهش درصدد بررسی مسائلی است كه در اولویت‌ سازمان بهزیستی كشور بوده است كه ساختار هویت فردی، ملی و مذهبی نوجوانان ایرانی چگونه است؟ بین هویت فردی، ملی و مذهبی چه رابطه‌ای وجود دارد؟ و بین دختران و پسران در ابعاد هویت فردی، ملی و مذهبی چه تفاوتی وجود دارد؟ را شامل می‌شود.
●هدف تحقیق‌
هدف اصلی این مطالعه بررسی علمی از وضعیت هویتی نوجوانان در ابعاد فردی، ملی و مذهبی است و هدف نهایی این بررسی كمك به نوجوانان در حل تعارضات و مسائل هویتی است.
بررسی وضعیت موجود در ساختار هویت فردی، ملی و مذهبی نوجوانان ایرانی‌ بررسی میزان رابطه میان هویت فردی‌با هویت ملی و مذهبی‌
مقایسه وضعیت هویت در نوجوانان دختر و پسر ایرانی و ارائه راهكارهای تقویت هویت در ابعاد فردی، ملی و مذهبی از جمله اهداف این تحقیق است.
برای رسیدن به اهداف فوق‌الذكر، علاوه بر نتایج مطالعه اخیر به ادبیات تحقیق نیز مراجعه می‌شود، چون پاسخگویی به این اهداف با یك پژوهش امكان‌پذیر نیست.
در مطالعه حاضر، با بررسی علمی ابعاد هویت و نیز نحوه ارتباط آنها با یكدیگر و شناسایی دقیق و علمی این موضوع، راهكارهای علمی جهت تقویت هویت فردی، ملی و مذهبی ارائه خواهد شد. این امر گامی در جهت پیشگیری از مسائلی مانند از خودبیگانگی است كه خود موجب گرایش جامعه به سمت مسائل و مشكلات فرهنگی و اجتماعی می‌شود.
●نتیجه‌گیری‌
مقایسه نمره‌های دختران و پسران در ابعاد هویت فردی، ملی و مذهبی نشان داده است كه دختران در مقایسه با پسران از هویت سالم‌تری برخوردار هستند. این نتیجه از ابعاد گوناگونی قابل بحث و بررسی است. پسران در هویت آشفته، هویت از پیش تعیین شده و هویت تأخیری از نمره‌های بالاتری نسبت به دختران برخوردار بودند. ویژگی‌های هویتی فوق‌الذكر نقص هویتی محسوب می‌شود، در هویت ملی و مذهبی كه بالابودن آن نمایانگر هماهنگی با ارزش‌ها و آرمان‌های ملی است، دختران به صورت معنی‌داری بالاتر از پسران بوده‌اند.
تحقیقات و پژوهش‌های قبلی در سلامت روانی نشان داده است كه مردان از سلامت روانی بالاتری نسبت به زنان برخوردار هستند. برای مثال زنان در مقایسه با مردان بیشتر با افسردگی و ترس‌های مذهبی مواجه هستند. نتیجه این تحقیق نشان‌دهنده آن است كه در ابعاد هویت فردی، ملی ومذهبی، دختران دارای سلامت روانی بالاتری هستند.
نتایج پژوهش حاضر در خصوص تفاوتهای جنسی در هویت، با برخی از پژوهش‌های انجام‌شده در ایران هماهنگ است. برای نمونه این نتایج با نتایج مطالعه “دارابی” هماهنگ است، در این مطالعه دختران در مقایسه با پسران از انگیزه پیشرفت بالاتری برخوردار بوده‌اند.
نتیجه مطالعه حاضردر بعضی موارد با مطالعه “شارع‌پور” و “خوش‌فر” هماهنگ و در برخی موارد ناهماهنگ بوده است. در مطالعه شارع‌‌پور و خوش‌فر بین دو جنس تفاوت معنا‌داری وجود نداشته است اما برجستگی هویت ملی و مذهبی در پسران بیشتر از دختران بوده است و برجستگی هویت خانوادگی در دختران بیشتر بوده است. بنابراین پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد كه تفاوت دو جنس در ابعاد گوناگون هویت یا در حال كاهش است و یا اینكه به نفع جنس مونث در حال افزایش است. در مطالعات پیشین مثل مطالعه‌ای كه توسط “محسنی” انجام شد، هویت زنان یك هویت سنتی بوده است. در پژوهش‌های غربی نیز این نتایج صدق می‌كرده است، مثلا در مطالعه‌ای كه توسط زیروویت صورت گرفته بود، تصور زنان از خودشان بیشتر تصور مصرف‌گرا و خانه دار بوده است، اما تصور مردان از خودشان بیشتر تصوریك متخصص و صاحب‌نظر بوده است. مطالعات دیگری كه قبلا در كشورهای غربی صورت گرفت نشان می‌داد كه زن در جامعه غربی اكثراً در نقش‌های خانوادگی، وابسته، هیجان‌پذیر، سطحی و بی‌منطق معرفی شده است. این نتیجه امروزه در كمتر گزارش‌های پژوهشی مشاهده می‌شود و همانگونه كه قبلاً بیان شد، تفاوت دو جنس در هویت در برخی مطالعات مشاهده نمی‌شود، در برخی از مطالعات این تفاوت به نفع مردان و در برخی از مطالعات به نفع زنان بوده است. در مطالعه حاضر و در ابعاد هویت فردی، پسران در هویت‌های ناقص نمره‌های بالاتر و معنا‌داری داشته‌اند اما در هویت موفق تفاوت معنا‌داری بین دو جنس مشاهده نگردید.
نتیجه دیگر این مطالعه بالابودن نمره دختران در هویت ملی و مذهبی بوده است. در هویت مذهبی ۹۳ درصد دختران و ۸۳ درصد پسران براساس ملاك روان‌سنجی از هویت مطلوبی برخوردار بودند و در هویت ملی دختران ۶۵درصد و پسران ۴۳ درصد از هویت ملی مطلوب برخوردار بوده‌اند. این نتیجه نشان می‌دهد كه در هویت ملی مشكلات بیشتری وجود دارد، زیرا در هویت مذهبی در مجموع ۸۸ درصد از هویت مطلوب برخوردار بوده‌اند اما در هویت ملی این درصد به ۵۴ درصد می‌رسد.
حال این سؤال مطرح است كه چرا هویت ملی و مذهبی در دختران ایرانی بالاتر از پسران ایرانی است. در پژوهشی كه روی ایرانیان مقیم آمریكا صورت گرفت، موضوع فرهنگ‌پذیری در زنان و مردان ایرانی مهاجر در آمریكا بررسی شد. نتیجه این تحقیق نشان داد كه زنان ایرانی در مقایسه با مردان در پذیرش فرهنگ بیگانه مقاومت بیشتری دارند و این تفاوت در فرهنگ‌پذیری به لحاظ آماری معنا‌دار بوده است، لذا می‌توان اینگونه تفسیر كرد كه دختران یا زنان در پذیرش فرهنگ خودی آمادگی بیشتری نسبت به مردان دارند و به همان میزان در درون‌سازی فرهنگ بیگانه مقاومت درونی بیشتری را از خود نشان می‌دهند. بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه‌گیری كرد كه برای پیشگیری از نفوذ فرهنگ بیگانه بیشتر باید نگران نوجوانان و جوانان پسر باشیم و برای این هدف باید برنامه‌ریزی‌های دقیقی را تدوین كرد كه این برنامه‌ریزی‌ها باید از مدارس شروع شود و به دانشگاه‌ها ادامه یابد.
بین هویت ملی و هویت مذهبی رابطه مثبت و معنا‌داری وجود داشته است. به عبارت دیگر افزایش هویت ملی با افزایش هویت مذهبی همراه است. می‌توان نتیجه گرفت كه هویت مذهبی و هویت ملی نوجوانان ایرانی در تضاد با یكدیگر نیستند بلكه كاملا در یك جهت حركت می‌كنند.
نتیجه دیگر این مطالعه رابطه مثبت بین هویت فردی و هویت ملی و مذهبی بوده است. رابطه فوق بین هویت فردی و مذهبی بیشتر از رابطه هویت فردی و ملی بوده است، هر چند هر دو رابطه معنا‌دار بوده است. این نتیجه نشان می‌دهد كه هویت مذهبی پیش‌بینی‌كننده خوبی برای هویت فردی محسوب می‌شود. خانواده‌های مذهبی در شكل‌دادن هویت مذهبی فرزندان از موفقیت بهتری برخوردار هستند.
درصد برخورداری نوجوانان ایرانی از هویت موفق ۴۶ درصد بوده است. به این ترتیب با توجه به سن نوجوانان مورد مطالعه كه حداقل ۱۷ سال بوده است این درصد بسیار پایین است. در این سن كه اواخر نوجوانی محسوب می‌شود انتظار می‌‌رود كه اكثریت نوجوانان به یك هویت موفق نائل گردند، اما این نتیجه نشان داد كه اكثریت نوجوانان ایرانی از هویت موفق و پیشرفته برخوردار نبوده و برعكس به هویت‌های ناتمام، آشفته یا از پیش تعیین‌شده تعلق دارند. این نتیجه حكایت از آن دارد كه درصد زیادی از نوجوانان ایرانی از احساس بی‌هویتی یا سردرگمی هویت رنج می‌برند، این حالت بیانگر ضعف سیستم خانواده و نیز سیستم مدرسه و اجتماع در شكل‌دادن به هویت نوجوانان است. هر چند كسب هویت از وظایف نوجوانان است، اما این خانواده و مدرسه است كه باید هویت‌یابی را در نوجوانان تسهیل كند.

منبع : فرهنگ و پژوهش