انتخاب، قلب اقتصاد خانواده

● از کجا خرید کنیم
۱) مادر خانواده برای خرید چند پتو، پدر خانواده را مجبور می‌کند با وسیله نقلیه خود به بازار تهران بروند پلیس به‌دلیل ورود خودرو به محدوده طرح ترافیک آنها را ۱۳۰ هزار ریال جریمه می‌کند.
۲) پدر و مادر خانواده تصمیم می‌گیرند برای خرید چند پتو به بازار تهران بروند، آنها از وسایل نقلیه عمومی استفاده می‌کنند و یک روز کاری پدر تلف می‌شود و مادر دچار خستگی بسیار می‌شود، آوردن پتوها بسیار سخت است.
۳) برای خرید پتوها به فروشگاهی منصف و واقع در مراکز فروش ترافیک خانواده مراجعه می‌شود. فرق قیمت ۳ تخته پتو در این محل با بازار تهران حداکثر ۹۰ هزار ریال است.
برای خرید کالاهای فاسدنشدنی باید حتی‌الامکان سعی شود که به نزدیک‌ترین مراکز عمده‌فروشی مراجعه شود. خرید از نقاط دوردست هر چند ممکن است با قیمت کمتری تمام شود ولی هزینه واقعی آن بالاتر است چون هزینه رفت‌وآمد، زمان صف شده، خطرات احتمالی ناشی از بعد مسافت را نیز باید به هزینه‌ها اضافه کرد. به‌منظور انتخاب محل مناسب برای خرید باید به هزینه واقعی این‌کار توجه شود.
نکته ۱) موادغذائی فاسدشدنی که باید روزانه تهیه شوند را بهتر است از نزدیک‌ترین فروشگاه محل زندگی تهیه کنید.
نکته ۲) با توجه به نوع و مشخصات کالا به اندازه‌ای خرید کنید که:
▪ کیفیت کالا در اثر نگهداری نامناسب تغییر نکند.
▪ تعداد مراجعات به بازار به حداقل برسد.
▪ به فواصل کسب درآمد توجه کنید تا دچار مشکلات مالی در فواصل درآمدی شوید.
نکته ۳) برای خرید کالا عمر کالا را مورد توجه قرار دهید و نزدیک‌ترین مرکز خرید را به شرط با صرفه بودن انتخاب کنید.
● چه مقدار از یک کالا مصرف کنیم؟
در یک روز گرم تابستان، پس از ساعت‌ها تحمل گرما به خانه می‌آئید و نوشیدن آب گوارا یا شربتی خنک برای شما لذت بسیاری دارد.
لیوان اول را با لذتی وصف‌ناشدنی سر می‌کشید و مادر دومین لیوان را به شما می‌دهد. نوشیدنی لیوان دوم را هم می‌خورید و لذت می‌برید ولی مشخص است لذتی که از نوشیدن محتویات لیوان اول می‌برید بسیار بیشتر از لیوان دوم است.
حالا فرض کنید مادر مرتب لیوان‌های سوم، چهارم، پنجم و... را به شما بدهد و شما هم به نوشیدن محتویات آن لیوان‌ها ادامه دهید. رفته رفته هر لیوان لذت کمتری از لیوان قبلی ایجاد می‌کند تا جائی‌که نه تنها از نوشیدن لذت نمی‌برید بلکه با این عمل دچار زحمت و عذاب هم می‌شوید!
اقتصاددانان ”مصرف کالا با لذت“ را مطلوبیت و ”مصرف کالا بدون لذت“ را عدم مطلوبیت نامیده‌اند. زمانی‌که شما از نوشیدن یک لیوان نوشابه لذت می‌برید، می‌توان گفت که نوشابه، مطلوبیت مثبت دارد ولی زمانی‌که نوشابه‌های پنجم و ششم را سر می‌کشید (... وای!)، آن کالا مطلوبیت منفی دارد.
در استفاده از هر کالائی رعایت اعتدال و میانه‌روی مهم است. از یک کالا باید تا اندازه‌ای استفاده و مصرف کرد که برای فرد لذت (مطلوبیت) ایجاد کند. این نکته شامل تمامی کالاهای اقتصادی و غیراقتصادی می‌شود.
یک مثال دیگر: داشتن کمدهای چوبی شیک و زیبا در زیبائی خانه و ایجاد فضائی مناسب جهت توزیع وسایل لازم است اما فرض کنید شما در یک آپارتمان ۷۰ متری مسکن گزیده‌اید و شش یا هفت کمد چوبی بزرگ دارید، آیا خرید کمدی جدید و زیبا باز هم برای شما مطلوبیت دارد؟
یک مثال دیگرتر! شما در منزل یک یخچال و یک فریزر دارید اما به واسطه تبلیغات تمایل پیدا کرده‌اید که یخچال و فریزر جدیدی بخرید. برای اینکار باید دچار قسط شوید و یخچال و فریزر سابق خود را به مبلغی بسیار زیر قیمت بفروشید. بعد از چندی یخچال و فریزرهای جدیدتر می‌آیند و یخچال و فریزر شما به‌نظر خودتان هیچ فرقی با وسایل سابق ندارد و فقط با دیدن آنا به یاد قسط‌هائی می‌افتید که باید در ابتدای هر ماه با زحمت بپردازید.
میزان مطابقت یخچال و فریزر جدید چقدر است؟ آیا این مطلوبیت ماندگار است؟
● انتخاب زوری
هر خانواده دوست دارد بهترین نوع غذاها را مصرف کند، زیباترین لباس‌ها را برای اعضاء خانواده تهیه کند، در بهترین نقطه شهر و در بزرگترین منزل ممکن زندگی کند، وسایل و امکاناتی را در اختیار داشته باشد که کامل، جدید و منطبق با بالاترین استانداردها باشد، به‌طور مکرر سفر کند و از اوقات فراغت خود بیشترین لذت را ببرد، بهترین آموزش‌ها را برای فرزندان خود فراهم کند و ...
واضح است که تنها درصد کمی از خانواده‌ها قادر به تأمین تمامی این خواسته‌ها هستند (شاید خیلی کمتر از یک درصد) درآمد یک خانواده متوسط فقط می‌تواند تعداد محدودی از این خواسته‌ها را برآورده سازد. از این‌رو خانواده باید از میان خواسته‌های خود ”انتخاب“ به‌عمل آورد. نیاز به انتخاب در تمامی طول و سطوح مختلف زندگی وجود دارد.
شاید بارها پیش خود فکر کرده‌اید: اگر این شلوار را بخرم، نمی‌توانم بچه‌ها را آخر هفته به گردش با رستوران ببرم؛ اگر مسافرت نوروزی برویم، شهر به کلاس زبان بچه‌ها را نمی‌توانیم بپردازیم؛ اگر برای دخترم پالتوئی را که دوست دارد بخرم، پرداخت اجاره خانه با مشکل مواجه می‌شود.
اینکه چه مصرف کنیم؟ چقدر مصرف کنیم؟ کدام‌ کالا را انتخاب کنیم؟ چه‌کسی کار کند؟ چه کسی از بچه‌ها مراقبت کند؟ کدام نیازها را باید برآورده سازیم؟ و ... پرسش‌هائی است که هر روز در خانواده مطرح است. پاسخ به اینگونه سؤالت مستلزم تصمیم‌گیری و انتخاب است و انتخاب، قلب اقتصاد خانواده است.
از آنجائی که منابع خانواده محدود است تهیه تمامی کالاها و خدمات موردنیاز خانواده ممکن نیست.
پس باید از میان خواسته‌های خود انتخاب به‌عمل آوریم.
یک سؤال؛ فرض کنید انتخاب غلطی انجام داده‌اید؛ به‌جای اینکه به آموزش کودکان اهمیت دهید، به خرید پوشاک گران و مد روز برای آنها پرداخته‌اید و در این‌کار زیاده‌روی کرده‌اید. عاقبت این انتخاب غلط به چه می‌انجامد؟
هر چند رفتار انسان‌ها شباهت بسیاری به‌هم دارد ولی هیچ یک‌ از خصوصیات دو فرد با هم یکسان نیست. اختلاف سلیقه و تمایلات افراد همیشه باعث تنوع انتخاب است و حتی گاهی به شکل ناپسندی در جامعه بروز می‌کند. این چه لباس بدرنگی است که فلانی پوشیده است؟ غذائی که پخته بود واقعاً بدمزه بود؟ دکوراسیون خانه‌اش خیلی بی‌ریخت است و ...
ارزش‌ها حتی اگر برای عده‌ای از افراد یکسان باشد اما برای عده‌ای دیگر در مقایسه با آنها متفاوت است. همچنان که ذائقه غذاهای موردپسند در خانواده‌های مختلف در یک شهر و یا در نقاط مختلف کشور متفاوت بوده و رفتار غذائی یک خانواده مورد پسند خانواده دیگر قرار نمی‌گیرد، سلیقه‌های خانواده‌ها در مورد تمامی کالاهای مصرفی اعم از پوشاک، مسکن، تزئینات، خودرو و ... نیز با هم فرق دارد. این اختلاف سلایق ریشه در فرهنگ‌ها، سنت‌ها و خصوصیات فردی دارد.
فرض کنید دو نفر با تمایلات و سلیقه‌های مختلف وارد بازار می‌شوند مطمئناً کالاهائی که هر کدام از این دو نفر خریداری می‌کنند با هم فرق دارد و هرگز خرید دو خانواده (در طول یک مدت مشخص مثلاً یک ماه (با هم یکسان نیست. هرکدام از این افراد ترجیح می‌دهند از کالائی استفاده کنند و این تنوع ترجیحات یکی از مهمترین حقایق زندگی بشر است. به همین دلیل انواع و اقسام کالاها در اقتصاد تولید می‌شود و افراد با انواع ترجیحات و سلیقه‌ها کالاهای دلخواه خود را انتخاب می‌کنند.
حال فرض کنید خانواده‌ای در ماه ۱۲۰ هزار تومان درآمد دارد و این درآمد را باید صرف خرید دو نوع ماده غذائی و غیرغذائی کند که قیمت آنها به ترتیب ۲۰ و ۳۰ هزار تومان است. شیوه‌های مختلفی که این خانواده می‌تواند درآمد خود را هزینه کند در نظر بگیرد.
الف) خانواده موردنظر می‌تواند ۶ واحد از ماده غذائی خریداری کند و اصلاً از مواد غیرغذائی نخرد! اما این انتخاب، انتخاب درستی نیست چون به هر حال خانواده به ماده غیرغذائی هم احتیاج دارد.
ب) خانواده موردنظر می‌توان ۴ واحد از ماده غیرغذائی ۳۰ هزار تومانی را خریداری کند و در آن ماه از گرسنگی تلف شود آیا خانواده این نوع خرید را انتخاب می‌کند؟
ج) خانواده مزبور برای خرید ترکیبی از موادغذائی - غیرغذائی را انتخاب می‌کند. این انتخاب می‌تواند یک واحد ماده غذائی و ۳/۳ واحد ماده غیرغذائی، ۲ واحد ماده‌غذائی و ۶/۲ ماده غیرغذائی و ۳ واحد ماده غیرغذائی و ۲ واحد ماده غیرغذائی با انتخاب‌های گوناگون دیگر باشد که با توجه به سلیقه، وضعیت خانواده، سن، تعداد افراد و ... هر خانواده ترکیبی مناسب حال خود از دو گروه کالاها را انتخاب می‌کند که بالاترین لذت (مطلوبیت) را فراهم کند.
▪ یک سؤال: آیا خانواده می‌تواند ۴ واحد ماده غیرغذائی و ۲ واحد ماده غذائی مصرف کند؟
پاسخ واضح است در آن صورت خانواده ۱۶۰ هزار تومان هزینه کرده که ۴۰ هزار تومان بیش از درآمد است. هر خانواده می‌تواند بیش از درآمد خود هزینه کند (در کوتاه‌مدت با فرض گرفتن می‌توان چنین کاری کرد اما به‌طور میانگین این‌کار صورت می‌گیرد چون در ماهی دیگر باید فرض را ادا کرد) لذا خانواده فقط باید با توجه به درآمد خود ترکیب کالاهای مصرفی را انتخاب کند و از مصرف آن لذت ببرد.
http://۱۹۲.۱۶۸.۰.۷/files/din.htm مفهوم هزینه فرصت (واقعی).
خانواده مرادی ۵ سال قبل خانه‌ای را به قیمت ۲۰ میلیون تومان خریده است. حسن آقا (معاملات ملکی محل) روزی در خیابان خانواده مرادی را می‌بیند و به آنها می‌گوید که می‌توانند خانه‌شان را شیرین ۴۵ میلیون تومان بفروشند.
حسن آقا؛ هزیننه اقامت شما در خانه ۴۵ میلیون تومان است.
آقای مرادی: ولی حسن آقا، ما فقط ۲۰ میلیون تومان پول داده‌ایم، هزینه اقامت به ما ۲۰ میلیون تومان است بحث بالا می‌گیرد و نزدیک است کار به جاهای باریک بکشد. به‌نظر شما حق با کیست؟
ژاله دختر برادر آقای مرادی دانشجو است، به خانه آقای مرادی می‌آید و از آنها یک میلیون تومان قرض می‌خواهد تا شهریه دانشگاهش را تأمین کند! خانم مرادی یک مییلون تومان از زیر فرش پول بیرون می‌آورد و به ژاله می‌دهد. ژاله با تعجب می‌پرسد: شما پولتان را زیر فرش نگه می‌دارید؟! می‌دانید اگر آن را در سپرده کوتاه‌مدت قرار دهید تقریباً سالی ۱۴ درصد و اگر اوراق مشارکت بخرید ۱۸ درصد سود به شما تعلق می‌گیرد. در حقیقت هزینه نگهداری پول شما در زیر فرش ۱۸ درصد است.
خانم و آقای مرادی با تعجب به هم نگاه می‌کنند و به هزینه‌ای که سال‌ها بی‌جهت به آنها تحمیل شده فکر می‌کنند.
برای هر انتخاب، خانواده باید هزینه و فایده‌های آن انتخاب را بسنجد و انتخابی را انجام دهد که حداکثر منافع را برای خانواده داشته باشد. اندازه‌گیری منافع نسبتاً آسان است مثل منافع زندگی در خانه مطلوب، دانشگاه رفتن و ... این اندازه‌گیری منافع به تجربه شخصی ارتباط دارد ولی محاسبه هزینه نسبتاً مشکل است.
هر انتخابی شامل دو نوع هزینه است: هزینه آشکار و هزینه ضمنی.
هزینه آشکار مبلغی است که برای تهیه کالا پرداخت می‌شود. در مثال اول (قیمت منزل آقای مرادی) ۲۰ میلیون تومان برای خرید خانه پرداخت شده است پس هزینه آشکار اقامت در خانه ۲۰ میلیون تومان است.
هزیه ضمنی مبلغی است که پرداخت نشده ولی در پای انتخاب قربانی شده است! هزینه واقعی این دو هزینه است لابد بعد از این توضیحات آقای مرادی متوجه می‌شود که حرف حسن آقا درست بوده و هزینه واقعی اقامت آنها در خانه ۴۵ میلیون تومان بوده است.
اقتصاددانان از واژه ”هزینه فرصت“ برای مفهوم هزینه واقعی استفاده می‌کنند.
یک مثال - مزنل آقای مرادی در خیابان پاسداران است و خانم مرادی هر هفته برای خرید موادغذائی به بازار روز می‌رود خانم مرادی می‌گوید: من اگر از نزدیک منزل خرید کنم هزینه خرید هفتگی‌ام ۱۴ هزار تومان می‌شود و با رفتن به بازار روز می‌توانم کل خریدها را با ۱۰ هزار تومان انجام دهم.
خانم مرادی برای هر بار رفت و برگشت به بازار روزی ۲ هزار تومان هزینه می‌کند و ۲ ساعت وقت بیشتر برای خرید اختصاص می‌دهد. اگر خانم مرادی به‌ازاء ۲ ساعت دستمزدی برای ۵۰۰۰ تومان داشته باشد آیا خرید از بازار روز به نفع او است؟
مثال دیگر - علی شب قبل از امتحان همراه خانواده به سینما می‌رود.
علی در امتحان فردا مردود می‌شود و پدرش باید ۱۰ هزار تومان شهریه برای کلاس او بپردازد. هزینه واقعی (فرصت) سینما رفتن علی چقدر است؟

منبع اولیه: اقتصاد خانواده، تألیف دکتر زهرا افشاری

منبع : ماهنامه اقتصاد خانواده