نگاهی به خانه های تاریخی تبریز

شهر تبریز به عنوان مركز ولایت عهدنشین عصر قاجار و دومین شهر پر رونق كشور از لحاظ داشتن خانه­های قدیمی، بسیار در خور توجه است. طبق مطالعات اولیه، حدود ۳۰۰ خانه قدیمی ارزشمند در شهر تبریز وجود دارد كه از این میان نزدیك به ۸۰ باب از آنها با معرفی مدیریت میراث فرهنگی، با كاربری فرهنگی تثبیت شده­اند تا از گزند تخریب مصون بمانند.
خانه لاله­ای­ها، خانه شربت اوغلی، خانه اردوبادی، خانه حیدرزاده و خانه ثقه­الاسلام از خانه­های ارزشمندی است كه در سال­های اخیر توسط بخش دولتی به منظور استفاده­های فرهنگی تملك شده اند. خانه بلورچیان، خانه سرخه­ای و خانه نصیرزاده از جمله خانه­هایی است كه در عین مسكونی بودن، در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده اند.
● خانه شربت اوغلی( فرهنگسرای تبریز)
▪ نشانی بنا:
خیابان شمس تبریزی ـ كوچه شرشرا ـ پلاك ۳۷
▪ تاریخچه و مشخصات بنا:
این خانه متعلق به نیمه دوم حكومت قاجاریه می­باشد كه دراوائل پهلوی اول، اتاقهایی در دو طبقه به ضلع شمالی حیاط باغچه ( بیرونی ) اضافه شده است. این ساختمان دو طبقه و دارای اندرونی و بیرونی است. اندرونی شامل حیاطی است به ابعاد ۶۰/۹ *۶۰/۲۱ متر كه از كوچه شمالی به آن وارد می­شوند. ورودی بیرونی از سردر محتشم و گچبری است وارد هشتی شده و از آن با دالان طویلی ما را به حیاط باغچه بیرون هدایت می­ كند. ستونهای رفیع نمای ساختمان با سرستونهای گچبری شده نظر هر بیننده رابه خود جلب می­كند. ورودی به ساختمان اصلی از طبقه همكف بوده و از طریق یك راه پله مركزی تازه وارد به سرسرا وارد می­گردد كه دسترسی به همه اتاقهای طبقه فوقانی را میسر می­سازد. طبقات همكف و اول دارای طنبی های وسیعی است كه هركدام اتاقهای فراخناكی را در جناحین خود دارد. این ساختمان برای استفاده مسكونی ساخته شده ولی در سال ۱۳۶۹ برای شهرداری تبریز خریداری و بعد از مرمت توسط میراث فرهنگی تبدیل به فرهنگسرای تبریز شده است. در این اواخر مركز ایرانشناسی در آن فعالیت خود را آغاز نموده است. ساختمان با بیش از ۱۶۰۰ مترمربع عرصه و دالان ورودی زیبا با قاب بندیهای آجری و سر در شاخص ورودی مزین به گچبری از خصویات بارز آن می­باشد. فرم سردر و گچبری و قاب بندی گچی و آجری رفعت ستونها و نمای سفید یكدست و نمای پركار آجری ضلع شرقی از مهمترین عوامل تزئینی آن می­باشد.
● خانه بهنام
این خانه كه به دانشكده هنر اختصاص یافته، پیش از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ ه . ق و در دوره زندیه احداث شده است. خانه بهنام از دو قسمت بیرونی تشكیل شده و تزیینات معماری آن از قبیل ارسی طنبی اصلی، دیوارنگارها، گچ بری­ها و بخاری های دیواری در نوع خود بی نظیر است. در نمای اصلی خانه بهنام ستون های استوار با سرستون های زیبا و گچ بری های دل انگیز جلب توجه می­كند. ارسی اتاق اصلی (طنبی) با نقوش هندسی، اسلیمی و شیشه های الوان از پركارترین نوع گره چوبی است. در دیوار نگارهای طنبی این خانه از كارهای بسیار ظریف تذهیب تا پرتره ها، نقوش گل و مرغ، شكارگاه­ها و مناظر مختلف در نهایت ظرافت استفاده شده و بخاری­های دیواری زیبایی در آن تعبیه گردیده است.
این بنا در دوره ناصرالدین شاه مرمت و تزئینات نقاشی به آن اضافه شده است. بنا به صورت اندرونی و بیرونی است. ساختمان اصلی در شمال قطعه و روبه جنوب دارای ایوان ستوندار است. طنبی راهروها مشرف به ایوان و اتاق­های جانبی ( گوشواره ) طرفین ایوان راتشكیل می دهند. با استفاده از ارتفاع رفیع طنبی (هفت ری) فوق راهروها و فوقانی اتاق­های جانبی به صورت اتاق خواب در آمده است. حیاط اندرونی در شمالی ترین بخش ساختمان و طرفین آن را اتاق هایی در شرق و غرب مشرف به حیاط باز می شوند. پشت بام اتاق های اندرونی به صورت مهتابی (تراس) استفاده می­شود. ساختمان دارای زیرزمین است. اتاق­های زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق­ها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستان و ایوان شمالی دارای زیر زمین است. اتاق­های زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق ها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستانی و ایوان شمالی دارای ستون های چوبی گچی­اند و سرستون­ها گچبری شده است. پیشانی ساختمان دارای گچبری و طاق نماهای طرفین ایوان جنوبی مقرنس­كاری است. اتاق طنبی دارای نقاشی های اواسط قاجاری است كه از ریزه اندودهای گچی بیرون آمده است. پنجره­های طنبی و پنجره های اتاق­های مشرف به طنبی دارای مشبك­های ظریفی از چوب گردو است. طاقچه ها و شومینه داخل طنبی مقرنس های گچی دارد.
● خانه گنجه ای زاده
این خانه از دو قسمت به شكل حرف ( دال ) ساخته شده است. قسمتی از بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه و قسمت دیگر مربوط به اواخر آن دوره است. این بنا در سه طبقه احداث شده و بزرگترین تالار این مجموعه در طبقه دوم قرار دارد كه سقف وسیع آن با دهانهٔ هفت متری به وسیله چوب و خرپای چوبی استوار گردیده است. نمای شرقی و غربی بنا مزین به ستون ها و سرستون های بسیار زیبا و زیرزمین های آن با طاق های آذری تخت و با دهانه های بیش از ۴ متر نشانی از اعتلای هنر اجرای طاق و گنبد در این بخش از میهن اسلامی است. از این خانه به عنوان ساختمان دانشكده مهندسی معماری و شهرسازی استفاده می­شود.
● خانه قدكی
این خانه كه هم اینك از آن به عنوان ساختمان دانشكده فرش استفاده می­شود، در اواسط دوره قاجاریه به دستور «اعتمادالدوله» ساخته شد. خانه قدكی دارای اندرونی و بیرونی، تزیینات دیوارنگاری، آیینه كاری، گچ بری و آجركاری با بند برجسته است. اندرونی شامل اتاق های نشیمن و استراحت متصل به زیرزمین و بیرونی آن شامل تالار اصلی (طنبی) كله­ای­ها، تالار فرعی و اتاق های خواب و استراحت مهمان است. زیرزمین بنا كه با پوشش های متنوع آجری مسقف شده، شامل فضاهایی چون مطبخ، انبار گندم، آب انبار و حوضخانه و... است.
● خانه امیر نظام
محله ششگلان از دوره ایلخانان مغول مركز دارالحكومه بوده و ابنیه موجود در آن از قدیمی ترین بخش­های شهر محسوب می­شود. تاریخ بنا به دوره قاجاریه قرن ۱۲ و زمان حكومت عباس میرزا و امیر نظام گروسی پیشكار كل آذربایجان برمی­گردد. این بنا با گچبری­های منقوش با پنجره های مشبك اروسی با شیشه های الوان، طاق خنچه پوش تعریف می­گردد. این ساختمان زیر بنای ۱۲۰۰ متر مربع را داراست و در دو طبقه بنا نهاده شده است. در طبقه پائین حوضخانه وسیعی وجود دارد كه با كریدورهای طرفین به حیاط و اتاق­های مجاور ارتباط دارد. از خصوصیات بارز بنا می­توان ایوان سرتاسری رفیع با ۱۶ ستون زیبا و یك طنبی بزرگ و حوضخانه­ای با ستون­های سنگی را نام برد.
در بال شرقی تعداد ۴ اتاق و در بال غربی ۷ اتاق وجود دارد. حوض خانه با ستون­های سنگی و طاق­های آجری ساخته شده است. در طبقه بالا دو طنبی وجود دارد این طنبی­ها دالان­هایی به ایوان سرتاسری رفیع ۱۶ ستونی، زیبایی خاصی به بنا می­دهد، منتهی می­گردد. درطرفین دالان­ها اتاق­های وجود دارد كه دربال شرقی سالن ۴ و در بال غربی ۳ اتاق را شامل می­گردد. خانه متشكل از دو حیاط اندرونی و بیرونی است.● خانه كوزه­كنانی (خانه مشروطیت)
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان شهید مطهری (راسته كوچه سابق) روبروی مسجد جامع تبریز.
▪ طول و عرض بنا :
مساحت كل بنا ۱۱۰۰ متر مربع زیر بقنا ۸۰۵ متر مربع زیر بنای خانه مشتمل بر حوضخانه سرسرا و دو طبقه بنا تشكیل می­دهد . نورگیر سرسرا بر روی چهار ستون بلند با سر ستون­های گچبری استوار شده داخل آن با آئینه و شیشه­های رنگی به طرز جالب توجهی زینت یافته است. در طبقه اول ۶ اتاق و سرسرا و در طبقه دوم یك طنبی (سالن بزرگ) و ۶ اتاق در اطراف سرسرا موجود است. طنبی مشرف به حیاط و دارای پنجره­های مشبك با شیشه­های اولوان (اروسی) است كه توسط هنرمندان محلی ساخته شده است. اتاق­های جانبی دارای سقفی چوبی با تزئینات برجسته هشت ضلعی است و درهای چوبی با طرح­های برجسته اسلیمی و گل و برگ زینت داده شده است.
یکی از دیدنی­ترین و شوق انگیزترین مکان های تبریز موزه مشروطه معروف به «خانه مشروطه» است. بانی خانه مشروطیت حاج مهدی کوزه کنانی معروف به ابوالمله (۱۳۳۷ـ۱۲۵۴ قمری) بازرگان آزاده و روشنفکر و از رهبران انقلاب مشروطه و نخستین رئیس انجمن ایالتی آذربایجان است. پس از به توپ بسته شدن مجلس در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، حاج مهدی کوزه­کنانی خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی آذربایجان قرار داد و در طول جنگ های یازده ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، این محل ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار می­رفت. تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچم­های سفید تسلیم در مقابل قوای استبدادی محمدعلی شاه نیز در همین خانه گرفته شد. خانه مشروطه محصول ذوق هنرمندانه یک معمار تبریزی به نام حاج ولی معمار است که سال­ها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز آن را در سال ۱۲۴۷ شمسی بنا کرد.
● دارایی های خانه مشروطه
در حیاط موزه و در زیر بالکن دو مجسمه قدی از مبارزان نام آشنای مشروطیت یعنی ستارخان، سردارملی، و باقرخان، سالار ملی، قرار دارد. رو به روی پله­های طبقه اول نیز مجسمه نیم تنه برنزی حاج مهدی کوزه­کنانی بر روی پایه­ای جای گرفته و در سمت چپ آن عکس بزرگی از اعدام هشت نفر از بزرگان مشروطه نصب شده است. تصویر کسانی چون ضیاءالعلما و دایی­اش، قدیر پسر علی موسیو، ثقهٔ الاسلام (رئیس انجمن ایالتی آذربایجان) که روز دهم دی ۱۲۹۰ شمسی مطابق با عاشورای ۱۳۳۰ قمری به دست قوای روس در تبریز اعدام شدند. بنای تاریخی خانه مشروطیت با معماری اصیل سنتی دوره قاجاریه در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز قرار دارد. این بنا در زمینی به مساحت هزارو سیصد متر، در دو طبقه شامل اندرونی و بیرونی ساخته شده است. بعد از ورودی اصلی فضای هشتی است که به حیاط راه دارد. در راهروی ورودی بنا حوضخانه زیبایی با آجربندی هنرمندانه قرار دارد. راه پله دو طرفه­ای ارتباط این فضا با طبقه دوم بنا را برقرار می سازد. در بالای راه پله کلاه فرنگی زیبایی با شبکه های چوبی و شیشه های رنگی و آیینه کاری خود به زیبایی بنا می­افزاید.
● خانه حیدر زاده
خانه حیدرزاده در زمینی به مساحت ۷۸۹ مترمربع در كوچه پشت شهرداری تبریز و با دو حیاط اندرونی و بیرونی در دو دوره اوایل و اواخر قاجاریه احداث شده است. مجموعه، دارای راه پله مركزی (سرسرا) است كه دسترسی به حوضخانه، طنبی و اتاق­های جانبی و نشیمن را میسر می­سازد. مجموعه، ازنظر شیوه معماری به دو دوره تعلق دارد. بخش اصلی آن متعلق به اواخر قاجاریه و طنبی اتاق­های جانبی بخش جنوب شرقی متعلق به اوایل قاجاریه است. زیرزمین­ها با انواع طاق پوشش شده است كه طاق و كاربندی و آجركاری حوضخانه یكی از زیباترین كاربندی­های خانه­های قدیمی استان می­باشد. پوشش اتاق های فوق مسطح (چوبی) و دارای صندوقه است. پنجره­های طنبی­ها دارای اروسی و شیشه­های رنگی است. خانه حیدرزاده در اصل به سفارش فردی به نام سرتیپ قلی خان خارجی ساخته شده و بعدا در اختیار خانواده حیدرزاده قرار گرفته است. نوع معماری این ساختمان تقلیدی از معماری روس تزاری است.
● خانه لاله ای ها
این خانه متعلق به دوره پهلوی بوده و در جنوب کوچه صدر واقع شده است این بنا در دو طبقه با عرض ۶۰۰ متر مربع احداث شده است . نمای این بنا آجری و بالکنهایی با سرستونها وستونهای گچبری شده وحیاط باغچه دارد. به پاس خدماتی که مرحوم یحیی ذکاء در حق تاریخ مدنیت کشور ایران و منطقه آذربایجان و به ویژه تبریز انجام داده اند از این خانه به عنوان دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذکاء بهره برداری شده و اسناد و مدارک و کتب تاریخی متعلق به مرحوم ذکاء در این خانه به نمایش دائمی گذاشته شده است.
● خانه صرافلار
خانه صرافلار واقع در تبریز، خیابان شمس تبریزی ،ایستگاه گرو ،كوچه صرافلار ،كوچه شهید نوروزی ،پلاك ۱۰۰ كه در گذشته از طریق یك هشتی ورودی وارد این خانه می شدند. اما درحال حاضر هشتی ورودی از بین رفته و در اثر تفكیك هایی كه در این قطعه انجام گرفته ورودی خانه تبدیل به یك دالان طولانی شده است . با گذشتن از دالان وارد حیاط مستطیل شكل خانه می شویم . حیاط به تبعیت از دیگر خانه های قدیمی تبریز حوض میانی و دو باغچه كناری آن را درخود جای داده است .
اتاق سه دری ( طنبی ) مستطیل شكل استوار و پابرجا درمحور اصلی خانه در پشت ایوان ستوندار خودنمایی می كند . دو اتاق جانبی مستطل شكل طنبی رادرمیان گرفته ویك ردیف پلها از حیاط به اتاق جانبی دست چپ طنبی و به داخل خانه هدایت می كند. درضلع شرقی حیاط نیز یك اتاق سه دری و دو راهروی جانبی با دو ردیف پله موجود می باشد.
خانه شامل یك طبقه و یك زیر زمین می باشد . پلان زیرزمین نیز به تبعیت از پلان طبقه همكف در جبهه اصلی شامل یك حوضخانه و دو اتاق جانبی و در ضلع غربی شامل یك اتاق مستطیل شكل و یك راهرو می باشد.
این راهرو در هر دوطبقه ارتباط بین جبهه شمالی و شرقی بنا را فراهم آورده است . طبقه همكف سازه قابی و زیرزمین سازه طاق و گنبدی دارد .سقف حوضخانه دارای كاربندی های بسیار زیبا میباشد . نمای اصلی بنا ایوان دار میباشد كه بر روی دو ستون استوار است ودر مركز آن یك سنتوری قراردارد . در دو طرف سنتوری بر روی گوشوارهای دو نیم دایره قرار دارد كه دارای تزئینات گچی می باشد . قدمت بنا مربوط به دوره قاجاریه ، پهلوی می باشد.
● ارك علیشاه
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان امام خمینی نبش سه راهی طالقانی.
▪ بانی:
ساختمان آن توسط تاج الدین علیشاه جیلانی وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی در سال ۷۱۶ بنا شده است.
▪ توصیف بنا:
به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده تا اینكه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال ۷۲۴ به اتمام رساندند. در زمان آبادانی مسجد علیشاه مزین به كاشی، ازاره سنگی و ستون­های مرمر و كتیبه و گچبری بوده است. ایوان مسجد را طاق بلندی می پوشانده كه به دلیل تعجیل در ساخت آن طاق شكسته و فرو ریخته است. در دوران قاجاریه در درگیری­های تبریز و انقلاب مشروطیت یكی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون گردید و حصاری نیز دور آن كشیده شده و ارك نام گرفت. عرض دیوارها ۱۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. محراب بزرگ مسجد در انتهای ایران و در بین دو نور گیر قرار گرفته است. در ضلع جنوبی بنا و در نمای خارجی، برج مدور عظیمی به چشم می­خورد كه پشتیبانی برای طاق و دیوار به حساب می­آید . به مرور زمان دچار خسارات و ویرانی شده ولی بنای به جای مانده خود، مؤید شكوه روزگار آبادانی آن بوده است. در ضلع شرقی بنای ارك تالاری قرار داشت كه به تالار ارك (‌شیر و خورشید، بالاباغ ) ‌موسوم بوده است كه پس از تبدیل شدن گورستان به باغ ملی (ارك) مورد بهره برداری قرار گرفت. این تالار یكی از با ارزش­ترین بناهای تاریخی ـ فرهنگی شهر تبریز محسوب می­شد و در عین حال اولین سالن تئاتری بوده كه نمایش­های بزرگی چون آی باكلاه ـ آی بی كلاه ـ اتللو در آن به اجرا درآمده و مشابه این تالار در شهر پطرزبورگ هم اكنون در حال اجرای نمایش­های مختلف قرار دارد و مورد استفاده قرار می­گیرد. این تالار در سال ۱۳۰۶ بنا نهاده شد و در سال ۱۳۵۹ مورد تخریب قرار گرفت. از مشخصات سالن می­توان موارد زیر را نام برد: شش هزار متر مربع زیر بنا به ظرفیت ۶۰۰ نفر، از خروجی جهت تخلیه سریع در مواقع اضطراری، برخورداری از اكوی كامل بدون استفاده از تجهیزات پیش رفته، وجود جایگاه اركستر نمایش­ها، وجود پانل­های معلق در بالای سن جهت تسریع در تغییر دكور صحنه­های نمایش.

منبع : هفته‌نامه حیدر بابا