جمعه, ۲۱ دی, ۱۴۰۳ / 10 January, 2025
مجله ویستا
غدیر قربانی قدرت
اگر ماجرای غدیر خم از نظر تاریخی واقعیت دارد، چرا پس از ماجرای سقیفه شركت كنندگان در آن محفل و نیز مردم مدینه سخنی كه نشانه یادآوری این ماجرا باشد، بر زبان نیاوردند؟
به نظر میرسد این پرسش یكی از چالشهای جدی فرا روی شیعه است، زیرا شیعه:
الف) با بهرهگیری از منابع معتبر خود و اهل سنت به اثبات اصل ماجرای غدیر میپردازد؛ منابعی كه در آن صدها صحابی و تابعی شناخته شده وجود دارد . (۱)
ب) با دلیلهای متقن و شواهد مستحكم لغوی، قرآنی، سنتی و تاریخی واژه ولایت موجود در روایت غدیر را به معنای سرپرستی و به دست گرفتن امور جامعه مسلمانان میداند نه دوستی . (۲)
ج) اثبات میكند پیامبر اكرم (ص) در این ماجرا بر اساس دستور خداوند در پی تعیین جانشین بود نه معرفی كاندیدای خلافت . (۳)
با این همه در گزارشهای تاریخی - جز چند منبع كه در اعتبار آنها سخن فراوان است (۴) - از واكنش شدید مردم و یاد آوری ماجرای غدیر خم كمتر سخن به میان آمده است. با آن كه قطعا بیشتر مردم مدینه در ماجرای غدیر حضور داشتند، چرا پس از حدود ۷۰ یا ۸۴ روز (۵) از این ماجرا آن را فراموش كردند؟
البته احتمال اعتراض عدهای از مردم و یاد كرد ماجرای غدیر به وسیله آنها و مخفی ماندن این واكنش، به سبب سیاست ممنوعیت نقل و تدوین حدیث، وجود دارد؛ ولی در عدم گستردگی این اعتراضها تردید نیست.
تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبراكرم (ص) ساكت مانده است؛ اما كالبد شكافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدت اهتمام پیامبر اكرم(ص) بر گزینش جانشین و گستره تلاشهای مخالفان آن حضرت آشنا میسازد. این پدیدهها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا.
با توجه به ماجرای غدیر و تاكید پیامبر اكرم (ص) بر تعیین جانشین، انتظار اعتراض گسترده نامعقول نمینماید . بنابراین، واكنشی چنین محدود چگونه توجیه میشود؟ برای یافتن سرنخهای تاریخی این مشكل باید موقعیت زمانی این قطعه از تاریخ و نیز سیر جریانهای سیاسی و اجتماعی از زمان واقعه تا وفات پیامبر اكرم(ص) به دقت بررسی شود. بر این اساس، پیگیری بحث در محورهای زیر ضرورت دارد:
۱) قبل از تشكیل دولت مدینه به دست پیامبر اكرم (ص)، مردم شهرهای بزرگ حجاز و بادیهها تحت نظام قبیلهای به سر میبردند.
در این نظام سرآمد بودن در صفاتی چون سن، سخاوت، شجاعت، بردباری و شرافت معیار گزینش رهبر به شمار میآمد و رهبر قبیله حق نداشت از میان فرزندان و خویشانش جانشین برگزیند .
۲ ) پیامبر اكرم (ص) نخستین كسی بود كه در این سرزمین نهادی به نام دولت پدید آورد و ارزشهای فرا قبیلهای ارائه داد.
آن حضرت(ص) توانست قبایل مختلف شهرها و بادیههای منطقه را تحت یك نظام واحد متمركز سازد. مردم كه وی را پیامبری آسمانی میدانستند، تشكیل دولت از سوی او را امری الاهی به شمار آوردند و در برابر آن مقاومتی قابل توجه نشان ندادند.
۳) پیش از فتح مكه اسلام به گونهای روز افزون در میان مردم شهرها و بادیهها گسترش یافت تا جایی كه سال بعد (سال نهم هجرت) عام الوفود (سال هیاتها) نام گرفت؛ یعنی سالی كه مردم دسته دسته در قالب هیئتهای مختلف نزد پیامبر اكرم (ص) میشتافتند و اسلام خویش را آشكار میساختند. ناگفته پیدا است، انگیزه همه این هیاتها معنوی نبود و همه تازه مسلمانان ایمان قلبی نداشتند.
۴) یكی از آموزههای اسلامی كه پذیرش آن برای مردم دشوار مینمود، مساله تعیین جانشین بود؛ زیرا:
الف) مردم فقط پیامبر(ص) را دارای بعد الهی میدانستند و حكومت فرا قبیلهایاش را میپذیرفتند. در نگاه آنان، جانشین پیامبر از چنین ویژگیای برخوردار نبود. (۶)
ب) هنوز بسیاری از مردم خود را به اطاعت محض از دستورهای دنیوی آن حضرت مقید نمیدانستند؛ چنان كه در مواردی چون صلح حدیبیه (۷) و تقسیم غنایم حنین (۸) واكنش اعتراضآمیز نشان دادند.
ج) بسیاری از مردم اطاعت از فرمانهای دنیوی مربوط به بعد از زندگانی رسول خدا را نمیپذیرفتند؛ زیرا هنوز از آموزههای جاهلی كه به رئیس قبیله اجازه تعیین جانشین نمیدهد، دل نبریده بودند؛ و طبیعی بود كه مساله ریاست دولت را از ریاست یك قبیله مهمتر بدانند.
د) هنوز بعضی از قریشیان تازه مسلمان چنان میپنداشتند كه حضرت (ص) در راستای رقابت قبیلهای مساله نبوت را مطرح كرده است . این گروه با توجه به اقبال عمومی مردم به آن حضرت (ص) جرات مخالفت نداشتند؛ ولی با تعیین جانشین به ویژه از تیره بنی هاشم، لب به اعتراض گشادند و با بهرهگیری از پشتوانه فرهنگ قبیلهای مردم اعتراض خویش را روشنتر بیان كردند .
ه) در زمان جاهلیت تنها اشرافیان به مجلس مشورتی قریش (دارالندوه) راه مییافتند كه به چهل سالگی رسیده باشند. (۹) بر این بنیاد، پذیرش جانشین رسول خدا، به ویژه اگر آن فرد داماد پیامبر(ص) بود و كمتر از چهل سال (۱۰) داشت، بسیار دشوارتر میشد.
۵ ) دو نكته دیگر، پذیرش جانشینی امام علی (ع) را دشوار میساخت:
الف) حضرت علی(ع) نزد قریشیان، به سبب دلاوری هایش در جنگهایی مانند بدر و احد و به خاك و خون كشیدن بزرگان قریش، چهره منفی داشت. این پدیده سبب شد به تبلیغات گسترده روی آورند و چهره علی (ع) را نزد همه اعراب زشت جلوه دهند. (۱۱)
ب) مردم قبایل مختلف این نكته را درك كرده بودند كه با توجه به لیاقتها و استعدادهای تیره بنی هاشم، اگر مساله جانشینی در میان آنها تثبیت شود، هرگز از آن خاندان برون نخواهد آمد .
۶) نگاه پیامبر اكرم (ص) به جانشینی حضرت علی(ع) الهی و از روابط قبیلهای و خویشاوندی بسیار فراتر است؛ زیرا آن حضرت (ص) به حفظ آیین وحی میاندیشید و طبیعی است كه آشناترین فرد به كتاب و سنت و شجاعترین و كوشاترین فرد در راه گسترش اسلام را برگزیند. البته پیامبر اكرم (ص) با وضعیت جامعه آشنا بود. از این رو، از آغاز رسالت، در موقعیتهای گوناگون، به بهانههای مختلف و با بیانهای متفاوت ویژگیهای حضرت علی (ع) را یادآور میشد و از جانشینیاش سخن به میان میآورد. (۱۲) آن بزرگوار، سرانجام از سوی خداوند مامور شد در بزرگترین اجتماع مسلمانان كه برخی شمار آنها را بیش از یكصد هزار تن دانستهاند، آشكارا این مساله را اعلام كند (۱۳) و دغدغه مخالفت جامعه را نادیده بگیرد . فرازی از آیه ۶۷ سوره مائده كه از این دغدغه پیامبر پرده بر میدارد و به وی ایمنی میبخشد، چنین است: «... والله یعصمك من الناس؛ خداوند تو را از [شر] مردم نگاه میدارد.»
در این عبارت، دو واژه «عصمت» و «ناس» بسیار راهگشا است. خداوند پیامبر(ص) را از چه چیزی حفظ میكرد؟ و این «ناس» چه كسانی بودند؟
با توجه به واقعیت خارجی و ایمن نماندن پیامبر(ص) از شر زبان مردم و نیز با توجه به این كه سرانجام مساله جانشینی امام علی(ع) به سامان نرسید، بعید نمینماید كه مراد از واژه «یعصمك» نگهداری پیامبر(ص) از هجوم فیزیكی و یكباره مردم باشد؛ چنان كه واژه «ناس» بر مردم عادی دلالت دارد و با توجه به اكثریت نو مسلمان آن زمان، به حمل این لفظ بر خلاف ظاهر نیازمند نیستیم .
۷) تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبراكرم (ص) ساكت مانده است؛ اما كالبد شكافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدت اهتمام پیامبر اكرم(ص) بر گزینش جانشین و گستره تلاشهای مخالفان آن حضرت آشنا میسازد. این پدیدهها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا .
▪ سپاه اسامه
پیامبر اكرم در واپسین روزهای زندگیاش فرمان داد لشكری عظیم به فرماندهی جوانی نورس به نام اسامهٔ بن زید سمت دورترین مرزهای كشور اسلامی (مرزهای روم) رهسپار شود. (۱۴) كالبد شكافی دقیق این جریان نشان میدهد رسول خدا (ص) در راستای تثبیت جانشینی حضرت علی (ع) به چنین اقدامی دست یازید؛ زیرا:
الف) در آن هنگام و در آستانه وفات پیامبر اكرم (ص) خالی كردن مركز حكومت از نیروهای نظامی و ارسال آن به دورترین نقاط به صلاح جامعه نبود؛ چون احتمال داشت پس از وفات پیامبر اكرم(ص) بسیاری از نو مسلمانان قبایل اطراف سر به شورش بردارند و كیان جامعه اسلامی در معرض تهدید قرار گیرد. آنچه این تصمیمگیری را در نظر پیامبر اكرم (ص) منطقی جلوه میداد، دور ساختن مخالفان جانشینی حضرت علی (ع) از مدینه بود .
ب) انتصاب جوانی ۱۸ ساله (۱۵) به مقام فرماندهی لشكر و عدم توجه به اعتراضات اصحاب جز از كار انداختن مهمترین (۱۶) دستاویز مخالفان جانشینی علی(ع) هیچ توجیهی نداشت؛ زیرا اسامهٔ بن زید كه از جهاتی چون سابقه مسلمانی، شرافت، شجاعت و كاردانی سر آمد اصحاب به شمار نمیآمد و از نظر سنی حدود ۱۵ سال از علی (ع) كوچكتر بود - با توجه به آن كه در بسیاری از ویژگیها با حضرت علی (ع) قابل مقایسه نمینمود - در مقام فرماندهی سپاهی عظیم و متشكل از بزرگان صحابه مانند ابوبكر، عمر، ابوعبیده جراح، عثمان، طلحه، زبیر، عبدالرحمان بن عوف و سعد بن ابی وقاص قرار گرفت.
ج) دقت در تركیب سپاه اسامه نشان میدهد تمام كسانی كه احتمال داشت با جانشینی حضرت علی(ع) مخالفت ورزند، ملزم بودند در این سپاه شركت جویند. (۱۷) و كسانی كه به بهانه بیماری پیامبر اكرم (ص) از اردوگاه به مدینه باز میگشتند، با جمله تاكیدی «لعن الله من تخلف عن جیش اسامهٔ» (۱۸) رو به رو میشدند. در مقابل، یاران و موافقان جانشینی حضرت علی (ع) چون عمار، مقداد و سلمان از حضور در این سپاه معاف گشتند و ملزم شدند در مدینه به سر برند . (۱۹)
▪ پیشگیری از نگارش وصیت
این پدیده در واپسین روزهای حیات پیامبر اكرم (ص) تحقق یافت. در آن روزها، پیامبراكرم (ص) كه احتمالا با بالا گرفتن زمزمههای مخالفت با جانشینی حضرت علی(ع) به شدت نگران اوضاع شده بود، دستور داد ابزار نوشتن آماده سازند تا سندی صریح و ماندگار بر جای گذارد و از گمراهی امت جلوگیری كند. مخالفان كه این دستور را با نقشههای چند ماهه خویش ناسازگار میدیدند، به شدت نگران شدند و با هزیان گو خواندن كسی كه جز وحی چیزی بر زبان نمیراند، از نگارش این سند جلوگیری كردند.
تاریخ در این جا تنها از یك تن نام میبرد. (۲۰) اما آشكار است كه تنها یك نفر- بی آن كه جریانی نیرومند، پشتیبانش باشد - نمیتواند با رسول خدا(ص) مقابله كند. از این رو، بعضی از نصوص گوینده این عبارت را جمع دانسته، از كلمه «قالوا» استفاده كردهاند. (۲۱)
نخستین تشكیل دهندگان این جلسه كه با هدف تعیین خلیفهای جز حضرت علی (ع) در سقیفه گرد آمدند، انصار به شمار میآمدند. آن هم انصاری كه در همه جا به پیروی محض از پیامبر اكرم (ص) زبانزد بودند و دوستی شان با خاندان آن حضرت (ص) به ویژه حضرت علی (ع) بر همگان ثابت شده است.
راستی چرا انصار؟ و چرا با این عجله، آن هم در حالی كه هنوز بدن پیامبر اكرم(ص) غسل داده نشده است؟ شواهد تاریخی، نشان میدهد انصار هرگز از جانشینی شخصیتی مانند حضرت علی(ع) هراسناك نبودند و او را ادامه دهنده راه پیامبر اكرم (ص) میدانستند.
اقدام عجولانه آنها در درك نكتهای حیاتی ریشه دارد. آنها با تیز بینی دریافته بودند كه شانسی برای به قدرت رسیدن حضرت علی(ع) وجود ندارد. مخالفت یاران بزرگ پیامبر اكرم(ص) با راه افتادن سپاه اسامه و نیز مخالفت آنان با نگارش وصیت از سوی پیامبر اكرم(ص) و به احتمال فراوان، حوادث دیگری كه تاریخ ما را از آن بی خبر گذاشته است، انصار را به این نتیجه رسانده بود كه مهاجران اندیشه به دست گرفتن حكومت در سر میپرورانند و احتمال دارد قریشیانی كه سرانشان در نبرد با نیروهای انصار حامی پیامبر به قتل رسیدند، با بهرهگیری از پیوند نزدیك قریش و مهاجران در پی انتقام بر آیند. بنابراین، به سقیفه شتافتند تا طرفداران غصب حق علی(ع) را دست كم از به دست گرفتن كامل قدرت باز دارند و به منظور حفظ جامعه انصار از توطئههای آتی، سهمی از قدرت به دست آورند.
پس انصار و مردم مدینه همگان حادثه غدیر را به یاد داشتند و دلالت آن بر تعیین جانشین را مسلم میدانستند؛ اما مشاهده تلاشهای كسانی كه در جهت مخالفت علنی با غدیر گام بر میداشتند و حركت طرفداران آن واقعه آسمانی را به شدیدترین روش ممكن سركوب میكردند، آنها را از هرگونه تلاش در جهت احیای یاد غدیر باز میداشت.
بنابراین، طبیعی است كه در این زمان شاهد اعتراض مردم مؤمن و استدلال آنها به این حادثه مهم تاریخی نباشیم. آنها، با توجه به زمینههای قبلی، تلاش و استدلال خود را آب در هاون كوفتن میدیدند. چنان كه، بر اساس نصوص تاریخی، حضرت علی(ع) نیز در آن زمان به این جریان مهم استدلال نكرد. به نظر میرسد، در آن موقعیت، استدلال گسترده مردم به واقعه غدیر پرسش برانگیز است نه عدم استدلال؛ زیرا چنین استدلالی نمایانگر پذیرش یكباره جریان مخالف با فرمان پیامبر(ص) از سوی مردم معتقد به غدیر است و با شواهد تاریخی سازگاری ندارد .
به نظر میرسد این پرسش یكی از چالشهای جدی فرا روی شیعه است، زیرا شیعه:
الف) با بهرهگیری از منابع معتبر خود و اهل سنت به اثبات اصل ماجرای غدیر میپردازد؛ منابعی كه در آن صدها صحابی و تابعی شناخته شده وجود دارد . (۱)
ب) با دلیلهای متقن و شواهد مستحكم لغوی، قرآنی، سنتی و تاریخی واژه ولایت موجود در روایت غدیر را به معنای سرپرستی و به دست گرفتن امور جامعه مسلمانان میداند نه دوستی . (۲)
ج) اثبات میكند پیامبر اكرم (ص) در این ماجرا بر اساس دستور خداوند در پی تعیین جانشین بود نه معرفی كاندیدای خلافت . (۳)
با این همه در گزارشهای تاریخی - جز چند منبع كه در اعتبار آنها سخن فراوان است (۴) - از واكنش شدید مردم و یاد آوری ماجرای غدیر خم كمتر سخن به میان آمده است. با آن كه قطعا بیشتر مردم مدینه در ماجرای غدیر حضور داشتند، چرا پس از حدود ۷۰ یا ۸۴ روز (۵) از این ماجرا آن را فراموش كردند؟
البته احتمال اعتراض عدهای از مردم و یاد كرد ماجرای غدیر به وسیله آنها و مخفی ماندن این واكنش، به سبب سیاست ممنوعیت نقل و تدوین حدیث، وجود دارد؛ ولی در عدم گستردگی این اعتراضها تردید نیست.
تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبراكرم (ص) ساكت مانده است؛ اما كالبد شكافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدت اهتمام پیامبر اكرم(ص) بر گزینش جانشین و گستره تلاشهای مخالفان آن حضرت آشنا میسازد. این پدیدهها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا.
با توجه به ماجرای غدیر و تاكید پیامبر اكرم (ص) بر تعیین جانشین، انتظار اعتراض گسترده نامعقول نمینماید . بنابراین، واكنشی چنین محدود چگونه توجیه میشود؟ برای یافتن سرنخهای تاریخی این مشكل باید موقعیت زمانی این قطعه از تاریخ و نیز سیر جریانهای سیاسی و اجتماعی از زمان واقعه تا وفات پیامبر اكرم(ص) به دقت بررسی شود. بر این اساس، پیگیری بحث در محورهای زیر ضرورت دارد:
۱) قبل از تشكیل دولت مدینه به دست پیامبر اكرم (ص)، مردم شهرهای بزرگ حجاز و بادیهها تحت نظام قبیلهای به سر میبردند.
در این نظام سرآمد بودن در صفاتی چون سن، سخاوت، شجاعت، بردباری و شرافت معیار گزینش رهبر به شمار میآمد و رهبر قبیله حق نداشت از میان فرزندان و خویشانش جانشین برگزیند .
۲ ) پیامبر اكرم (ص) نخستین كسی بود كه در این سرزمین نهادی به نام دولت پدید آورد و ارزشهای فرا قبیلهای ارائه داد.
آن حضرت(ص) توانست قبایل مختلف شهرها و بادیههای منطقه را تحت یك نظام واحد متمركز سازد. مردم كه وی را پیامبری آسمانی میدانستند، تشكیل دولت از سوی او را امری الاهی به شمار آوردند و در برابر آن مقاومتی قابل توجه نشان ندادند.
۳) پیش از فتح مكه اسلام به گونهای روز افزون در میان مردم شهرها و بادیهها گسترش یافت تا جایی كه سال بعد (سال نهم هجرت) عام الوفود (سال هیاتها) نام گرفت؛ یعنی سالی كه مردم دسته دسته در قالب هیئتهای مختلف نزد پیامبر اكرم (ص) میشتافتند و اسلام خویش را آشكار میساختند. ناگفته پیدا است، انگیزه همه این هیاتها معنوی نبود و همه تازه مسلمانان ایمان قلبی نداشتند.
۴) یكی از آموزههای اسلامی كه پذیرش آن برای مردم دشوار مینمود، مساله تعیین جانشین بود؛ زیرا:
الف) مردم فقط پیامبر(ص) را دارای بعد الهی میدانستند و حكومت فرا قبیلهایاش را میپذیرفتند. در نگاه آنان، جانشین پیامبر از چنین ویژگیای برخوردار نبود. (۶)
ب) هنوز بسیاری از مردم خود را به اطاعت محض از دستورهای دنیوی آن حضرت مقید نمیدانستند؛ چنان كه در مواردی چون صلح حدیبیه (۷) و تقسیم غنایم حنین (۸) واكنش اعتراضآمیز نشان دادند.
ج) بسیاری از مردم اطاعت از فرمانهای دنیوی مربوط به بعد از زندگانی رسول خدا را نمیپذیرفتند؛ زیرا هنوز از آموزههای جاهلی كه به رئیس قبیله اجازه تعیین جانشین نمیدهد، دل نبریده بودند؛ و طبیعی بود كه مساله ریاست دولت را از ریاست یك قبیله مهمتر بدانند.
د) هنوز بعضی از قریشیان تازه مسلمان چنان میپنداشتند كه حضرت (ص) در راستای رقابت قبیلهای مساله نبوت را مطرح كرده است . این گروه با توجه به اقبال عمومی مردم به آن حضرت (ص) جرات مخالفت نداشتند؛ ولی با تعیین جانشین به ویژه از تیره بنی هاشم، لب به اعتراض گشادند و با بهرهگیری از پشتوانه فرهنگ قبیلهای مردم اعتراض خویش را روشنتر بیان كردند .
ه) در زمان جاهلیت تنها اشرافیان به مجلس مشورتی قریش (دارالندوه) راه مییافتند كه به چهل سالگی رسیده باشند. (۹) بر این بنیاد، پذیرش جانشین رسول خدا، به ویژه اگر آن فرد داماد پیامبر(ص) بود و كمتر از چهل سال (۱۰) داشت، بسیار دشوارتر میشد.
۵ ) دو نكته دیگر، پذیرش جانشینی امام علی (ع) را دشوار میساخت:
الف) حضرت علی(ع) نزد قریشیان، به سبب دلاوری هایش در جنگهایی مانند بدر و احد و به خاك و خون كشیدن بزرگان قریش، چهره منفی داشت. این پدیده سبب شد به تبلیغات گسترده روی آورند و چهره علی (ع) را نزد همه اعراب زشت جلوه دهند. (۱۱)
ب) مردم قبایل مختلف این نكته را درك كرده بودند كه با توجه به لیاقتها و استعدادهای تیره بنی هاشم، اگر مساله جانشینی در میان آنها تثبیت شود، هرگز از آن خاندان برون نخواهد آمد .
۶) نگاه پیامبر اكرم (ص) به جانشینی حضرت علی(ع) الهی و از روابط قبیلهای و خویشاوندی بسیار فراتر است؛ زیرا آن حضرت (ص) به حفظ آیین وحی میاندیشید و طبیعی است كه آشناترین فرد به كتاب و سنت و شجاعترین و كوشاترین فرد در راه گسترش اسلام را برگزیند. البته پیامبر اكرم (ص) با وضعیت جامعه آشنا بود. از این رو، از آغاز رسالت، در موقعیتهای گوناگون، به بهانههای مختلف و با بیانهای متفاوت ویژگیهای حضرت علی (ع) را یادآور میشد و از جانشینیاش سخن به میان میآورد. (۱۲) آن بزرگوار، سرانجام از سوی خداوند مامور شد در بزرگترین اجتماع مسلمانان كه برخی شمار آنها را بیش از یكصد هزار تن دانستهاند، آشكارا این مساله را اعلام كند (۱۳) و دغدغه مخالفت جامعه را نادیده بگیرد . فرازی از آیه ۶۷ سوره مائده كه از این دغدغه پیامبر پرده بر میدارد و به وی ایمنی میبخشد، چنین است: «... والله یعصمك من الناس؛ خداوند تو را از [شر] مردم نگاه میدارد.»
در این عبارت، دو واژه «عصمت» و «ناس» بسیار راهگشا است. خداوند پیامبر(ص) را از چه چیزی حفظ میكرد؟ و این «ناس» چه كسانی بودند؟
با توجه به واقعیت خارجی و ایمن نماندن پیامبر(ص) از شر زبان مردم و نیز با توجه به این كه سرانجام مساله جانشینی امام علی(ع) به سامان نرسید، بعید نمینماید كه مراد از واژه «یعصمك» نگهداری پیامبر(ص) از هجوم فیزیكی و یكباره مردم باشد؛ چنان كه واژه «ناس» بر مردم عادی دلالت دارد و با توجه به اكثریت نو مسلمان آن زمان، به حمل این لفظ بر خلاف ظاهر نیازمند نیستیم .
۷) تاریخ درباره بسیاری از حوادث مقطع زمانی بین غدیر و وفات پیامبراكرم (ص) ساكت مانده است؛ اما كالبد شكافی دو پدیده مهم آن عصر ما را با شدت اهتمام پیامبر اكرم(ص) بر گزینش جانشین و گستره تلاشهای مخالفان آن حضرت آشنا میسازد. این پدیدهها عبارت است از: سپاه اسامه و مخالفت با نگارش وصیت مهم رسول خدا .
▪ سپاه اسامه
پیامبر اكرم در واپسین روزهای زندگیاش فرمان داد لشكری عظیم به فرماندهی جوانی نورس به نام اسامهٔ بن زید سمت دورترین مرزهای كشور اسلامی (مرزهای روم) رهسپار شود. (۱۴) كالبد شكافی دقیق این جریان نشان میدهد رسول خدا (ص) در راستای تثبیت جانشینی حضرت علی (ع) به چنین اقدامی دست یازید؛ زیرا:
الف) در آن هنگام و در آستانه وفات پیامبر اكرم (ص) خالی كردن مركز حكومت از نیروهای نظامی و ارسال آن به دورترین نقاط به صلاح جامعه نبود؛ چون احتمال داشت پس از وفات پیامبر اكرم(ص) بسیاری از نو مسلمانان قبایل اطراف سر به شورش بردارند و كیان جامعه اسلامی در معرض تهدید قرار گیرد. آنچه این تصمیمگیری را در نظر پیامبر اكرم (ص) منطقی جلوه میداد، دور ساختن مخالفان جانشینی حضرت علی (ع) از مدینه بود .
ب) انتصاب جوانی ۱۸ ساله (۱۵) به مقام فرماندهی لشكر و عدم توجه به اعتراضات اصحاب جز از كار انداختن مهمترین (۱۶) دستاویز مخالفان جانشینی علی(ع) هیچ توجیهی نداشت؛ زیرا اسامهٔ بن زید كه از جهاتی چون سابقه مسلمانی، شرافت، شجاعت و كاردانی سر آمد اصحاب به شمار نمیآمد و از نظر سنی حدود ۱۵ سال از علی (ع) كوچكتر بود - با توجه به آن كه در بسیاری از ویژگیها با حضرت علی (ع) قابل مقایسه نمینمود - در مقام فرماندهی سپاهی عظیم و متشكل از بزرگان صحابه مانند ابوبكر، عمر، ابوعبیده جراح، عثمان، طلحه، زبیر، عبدالرحمان بن عوف و سعد بن ابی وقاص قرار گرفت.
ج) دقت در تركیب سپاه اسامه نشان میدهد تمام كسانی كه احتمال داشت با جانشینی حضرت علی(ع) مخالفت ورزند، ملزم بودند در این سپاه شركت جویند. (۱۷) و كسانی كه به بهانه بیماری پیامبر اكرم (ص) از اردوگاه به مدینه باز میگشتند، با جمله تاكیدی «لعن الله من تخلف عن جیش اسامهٔ» (۱۸) رو به رو میشدند. در مقابل، یاران و موافقان جانشینی حضرت علی (ع) چون عمار، مقداد و سلمان از حضور در این سپاه معاف گشتند و ملزم شدند در مدینه به سر برند . (۱۹)
▪ پیشگیری از نگارش وصیت
این پدیده در واپسین روزهای حیات پیامبر اكرم (ص) تحقق یافت. در آن روزها، پیامبراكرم (ص) كه احتمالا با بالا گرفتن زمزمههای مخالفت با جانشینی حضرت علی(ع) به شدت نگران اوضاع شده بود، دستور داد ابزار نوشتن آماده سازند تا سندی صریح و ماندگار بر جای گذارد و از گمراهی امت جلوگیری كند. مخالفان كه این دستور را با نقشههای چند ماهه خویش ناسازگار میدیدند، به شدت نگران شدند و با هزیان گو خواندن كسی كه جز وحی چیزی بر زبان نمیراند، از نگارش این سند جلوگیری كردند.
تاریخ در این جا تنها از یك تن نام میبرد. (۲۰) اما آشكار است كه تنها یك نفر- بی آن كه جریانی نیرومند، پشتیبانش باشد - نمیتواند با رسول خدا(ص) مقابله كند. از این رو، بعضی از نصوص گوینده این عبارت را جمع دانسته، از كلمه «قالوا» استفاده كردهاند. (۲۱)
نخستین تشكیل دهندگان این جلسه كه با هدف تعیین خلیفهای جز حضرت علی (ع) در سقیفه گرد آمدند، انصار به شمار میآمدند. آن هم انصاری كه در همه جا به پیروی محض از پیامبر اكرم (ص) زبانزد بودند و دوستی شان با خاندان آن حضرت (ص) به ویژه حضرت علی (ع) بر همگان ثابت شده است.
راستی چرا انصار؟ و چرا با این عجله، آن هم در حالی كه هنوز بدن پیامبر اكرم(ص) غسل داده نشده است؟ شواهد تاریخی، نشان میدهد انصار هرگز از جانشینی شخصیتی مانند حضرت علی(ع) هراسناك نبودند و او را ادامه دهنده راه پیامبر اكرم (ص) میدانستند.
اقدام عجولانه آنها در درك نكتهای حیاتی ریشه دارد. آنها با تیز بینی دریافته بودند كه شانسی برای به قدرت رسیدن حضرت علی(ع) وجود ندارد. مخالفت یاران بزرگ پیامبر اكرم(ص) با راه افتادن سپاه اسامه و نیز مخالفت آنان با نگارش وصیت از سوی پیامبر اكرم(ص) و به احتمال فراوان، حوادث دیگری كه تاریخ ما را از آن بی خبر گذاشته است، انصار را به این نتیجه رسانده بود كه مهاجران اندیشه به دست گرفتن حكومت در سر میپرورانند و احتمال دارد قریشیانی كه سرانشان در نبرد با نیروهای انصار حامی پیامبر به قتل رسیدند، با بهرهگیری از پیوند نزدیك قریش و مهاجران در پی انتقام بر آیند. بنابراین، به سقیفه شتافتند تا طرفداران غصب حق علی(ع) را دست كم از به دست گرفتن كامل قدرت باز دارند و به منظور حفظ جامعه انصار از توطئههای آتی، سهمی از قدرت به دست آورند.
پس انصار و مردم مدینه همگان حادثه غدیر را به یاد داشتند و دلالت آن بر تعیین جانشین را مسلم میدانستند؛ اما مشاهده تلاشهای كسانی كه در جهت مخالفت علنی با غدیر گام بر میداشتند و حركت طرفداران آن واقعه آسمانی را به شدیدترین روش ممكن سركوب میكردند، آنها را از هرگونه تلاش در جهت احیای یاد غدیر باز میداشت.
بنابراین، طبیعی است كه در این زمان شاهد اعتراض مردم مؤمن و استدلال آنها به این حادثه مهم تاریخی نباشیم. آنها، با توجه به زمینههای قبلی، تلاش و استدلال خود را آب در هاون كوفتن میدیدند. چنان كه، بر اساس نصوص تاریخی، حضرت علی(ع) نیز در آن زمان به این جریان مهم استدلال نكرد. به نظر میرسد، در آن موقعیت، استدلال گسترده مردم به واقعه غدیر پرسش برانگیز است نه عدم استدلال؛ زیرا چنین استدلالی نمایانگر پذیرش یكباره جریان مخالف با فرمان پیامبر(ص) از سوی مردم معتقد به غدیر است و با شواهد تاریخی سازگاری ندارد .
۱ . الغدیر فی الكتاب و السنهٔ و الادب، علامه امینی، ج ۱، ص ۱۴- ۷۳ . او این حدیث را از یكصد و ده نفر صحابی و هشتاد و چهار تابعی نقل میكند .
۲ . همان، ص ۳۶۲- ۳۷۰ .
۳ . همان، ص ۳۷۰- ۳۷۸ .
۴ . مانند كتاب سلیم بن قیس و كتاب الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی .
۵ . ماجرای غدیر خم در روز ۱۸ ذی حجه واقع شد و وفات پیامبر اكرم (ص) و ماجرای سقیفه در ۲۸ صفر یا ۱۲ ربیع الاول .
۶ . برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به: تاریخ تحول دولت و خلافت از بر آمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، رسول جعفریان، ص ۲۷ به بعد .
۷ . المغازی، محمد بن عمر واقدی، تحقیق مارسدن جونس، ج ۱، ص ۶۰۶ و ۶۰۷ . در این كتاب پس از نقل اعتراض عمر از وی چنین نقل كرده است: «من [عمر] چنان در شك افتادم كه از آغاز اسلام خود تا آن هنگام در چنین شكی فرو نرفته بودم .»
۸ . الكامل فی التاریخ، به ابن اثیر، تحقیق علی شیری، ج ۱، ص ۶۳۱ .
۹ . تاریخ سیاسی اسلام (۱) سیرهٔ رسول خدا (ص)، رسول جعفریان، ص ۹۸ .
۱۰ . حضرت علی (ع) در آن هنگام طبق قول مشهور ۳۳ سال داشت .
۱۱ . عمر در این باره میگوید: «قوم شما (قریش) به شما مانند نگاه گاو به كشندهاش مینگرند» .(شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۲، ص ۹)
۱۲ . برای اطلاع از این موارد، ر . ك: موسوعهٔ الامام علی بن ابی طالب فی الكتاب و السنهٔ و التاریخ، محمدی ری شهری و همكاران، ج ۲ .
۱۳ . الغدیر، ج۱، ص ۲۱۴ .
۱۴ . طبقات، محمد بن سعد كاتب واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج ۴، ص ۵۴- ۵۸ .
۱۵. همان، ص ۵۵ .
۱۶ . همان، ص ۵۴ و ۵۶ .
۱۷ . السقیفه، محمد رضا مظفر، ص ۸۱ و ۷۷ .
۱۸ . الملل و النحل، محمد بن عبدالكریم شهرستانی، تصحیح شیخ احمد فهمی محمد، ج ۱، ص ۱۴ .
۱۹ . السقیفه، ص ۸۱ .
۲۰ . من حیاهٔ الخلیفهٔ، عمربن الخطاب، عبدالرحمن احمد البكری، تعلیق سید مرتضی رضوی ص ۱۰۱- ۱۰۷ .
۲۱ . همان، ص ۱۰۴ .
" نعمت الله صفری فروشانی"
۲ . همان، ص ۳۶۲- ۳۷۰ .
۳ . همان، ص ۳۷۰- ۳۷۸ .
۴ . مانند كتاب سلیم بن قیس و كتاب الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی .
۵ . ماجرای غدیر خم در روز ۱۸ ذی حجه واقع شد و وفات پیامبر اكرم (ص) و ماجرای سقیفه در ۲۸ صفر یا ۱۲ ربیع الاول .
۶ . برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به: تاریخ تحول دولت و خلافت از بر آمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، رسول جعفریان، ص ۲۷ به بعد .
۷ . المغازی، محمد بن عمر واقدی، تحقیق مارسدن جونس، ج ۱، ص ۶۰۶ و ۶۰۷ . در این كتاب پس از نقل اعتراض عمر از وی چنین نقل كرده است: «من [عمر] چنان در شك افتادم كه از آغاز اسلام خود تا آن هنگام در چنین شكی فرو نرفته بودم .»
۸ . الكامل فی التاریخ، به ابن اثیر، تحقیق علی شیری، ج ۱، ص ۶۳۱ .
۹ . تاریخ سیاسی اسلام (۱) سیرهٔ رسول خدا (ص)، رسول جعفریان، ص ۹۸ .
۱۰ . حضرت علی (ع) در آن هنگام طبق قول مشهور ۳۳ سال داشت .
۱۱ . عمر در این باره میگوید: «قوم شما (قریش) به شما مانند نگاه گاو به كشندهاش مینگرند» .(شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۲، ص ۹)
۱۲ . برای اطلاع از این موارد، ر . ك: موسوعهٔ الامام علی بن ابی طالب فی الكتاب و السنهٔ و التاریخ، محمدی ری شهری و همكاران، ج ۲ .
۱۳ . الغدیر، ج۱، ص ۲۱۴ .
۱۴ . طبقات، محمد بن سعد كاتب واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ج ۴، ص ۵۴- ۵۸ .
۱۵. همان، ص ۵۵ .
۱۶ . همان، ص ۵۴ و ۵۶ .
۱۷ . السقیفه، محمد رضا مظفر، ص ۸۱ و ۷۷ .
۱۸ . الملل و النحل، محمد بن عبدالكریم شهرستانی، تصحیح شیخ احمد فهمی محمد، ج ۱، ص ۱۴ .
۱۹ . السقیفه، ص ۸۱ .
۲۰ . من حیاهٔ الخلیفهٔ، عمربن الخطاب، عبدالرحمن احمد البكری، تعلیق سید مرتضی رضوی ص ۱۰۱- ۱۰۷ .
۲۱ . همان، ص ۱۰۴ .
" نعمت الله صفری فروشانی"
منبع : تبیان
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست