وسواس

● درگفتگو با دكتر مهدی صمیمی اردكانی، روانپزشك
▪ نمی‌توانید‌از شرش‌خلاص شوید
▪ آقای دكتر این تكرار كردن‌ها تا چه حد طبیعی است و چه موقع غیرعادی محسوب می‌شود؟
به طور طبیعی انسان در مورد مسائل مهم زندگی مقوله چك كردن را دارد و باید هم داشته باشد. اینكه چه حدی از چك كردن، طبیعی است و چه حدی غیرطبیعی، باز می‌گردد به احساس خود فرد و تناسبی كه او بسته به اهمیت امور مختلف زندگی برای آن كارها در نظر می‌گیرد.
به طور مثال حد طبیعی برای چك كردن قفل در اتومبیل شاید یك بار باشد ولی حد طبیعی چك كردن حساب‌های یك شركت بزرگ شاید دو یا سه بار باشد. اگر این چك كردن، از حالت طبیعی خود خارج شود، در واقع حالت وسواسی ایجاد شده است.
▪ حالا‌ اشكال این قضیه چیست؟ كار كه از محكم كاری كه عیب نمی‌كند!
دو مشكل اصلی با این چك كردن بیش از حد ایجاد می‌شود. اول اینكه زمان بیش از حدی را از فرد می‌گیرد. مثلا فردی كه در اتومبیل خود را قفل كرده و یك بار هم چك كرده است، مسافت طولانی از اتومبیل خود دور می‌شود و دوباره برای چك كردن قفل در اتومبیل خود باز می‌گردد. مشكل دوم استرس و اضطرابی است كه فرد دچارش می‌شود. وسواس در واقع همین است: عدم اطمینان از یك موضوع و به تبع آن تكرار كه باعث بروز دو مشكل اتلاف وقت و اضطراب می‌شود.
▪ معمولا‌ وسواس در مورد شستشو و رعایت پاكی و نجسی به كار می‌رود. این طور نیست؟
وسواس انواع مختلف دارد كه یكی از آنها وسواس شستشوهاست. ما وسواس‌های دیگری هم داریم كه نقطه مشترك همه آنها تكرار است. در وسواس شستشو، فرد نسبت به تمیز بودن یا نبودن و در فرهنگ اسلامی، نسبت به پاكی و نجسی لباس یا مكان یا وسیله‌ای دچار اضطراب و وسواس می‌شود و مكررا اقدام به شستشو یا آب كشیدن می‌كند. پس از شستشو موقتا این احساس بهتر می شود ولی دوباره باز می گردد و دوباره اقدام به شستشو می كند.
اما تكراری كه در وسواس وجود دارد حتی می‌تواند فقط در ذهن فرد و در حد فكر باشد، یعنی بیمار یك فكر را چندین بار در ذهن خود تكرار می كند و نمی‌تواند از شر آن خلاص شود. در وسواس فكری، فرد دچار افكار آزاردهنده تكرارشونده می‌شود. مثلا در مورد مقدسات یا اعضای خانواده دائما دچار افكار آزاردهنده می‌شود.
یكی دیگر از انواع وسواس، وسواس چك كردن و كنترل كردن است . كه نمونه آن همان مكررا چك كردن در منزل و اتومبیل است. یك مورد چك كردن دیگركه این روزها خیلی بین نوجوانان و جوانان شایع شده است، چك كردن بیش از حد برگه‌های امتحانی است، البته وسواس انواع دیگری هم دارد.
افراد وسواسی معمولا عقاید خرافی هم دارند كه افكار جادویی نامیده می‌شود مثلا اگر در شروع انجام كاری عطسه كنند، آن كار را نشدنی یا بدیمن می‌دانند.
‌▪ و این اتفاقات اگر،چقدر تكرار شود نام وسواس روی آن می‌گذاریم؟
طبق تعریف كتب روانپزشكی اگر فردی در طول شبانه روز بیشتر از یك ساعت وقت خود را بابت موارد تكرارشونده بی‌مورد تلف كند، دچار وسواس شده است.
ولی این مورد خیلی ملاك عملی برای تشخیص وسواس نیست و بیشتر در پژوهش‌ها از آن استفاده می‌شود. مثلا فردی كه روزی نیم ساعت خود را صرف چك كردن قفل در منزل می‌كند هم وسواس دارد.
در واقع وسواس دو جزء دارد: یكی فكر است كه با تكرار آن فرد دچار اضطراب می‌شود. فرد برای رفع آن اضطراب، دست به یك عمل می‌زند كه این جزء دوم وسواس است. این كار باز هم تكرار می‌شود و قصد دارد از طریق آن كار، اضطراب ناشی از فكر وسواسی را كنترل كند.
‌▪ این فكر اولیه چیست وچرا ایجاد می‌شود؟
این فكر در انواع وسواس‌های مختلف فرق می‌كند مثلا در وسواس شستشو این است كه <نكند دستم نجس باشد.> یا در مورد وسواس چك كردن این است كه <نكند در منزل را درست نبسته باشم.> علت آن هم مثل اكثر بیماری‌های روانی ماهیت نوروشیمیایی دارد و در آن میزان و تركیب انواع خاصی از مواد شیمیایی داخل مغز به هم می‌خورد. البته نوع این افكار در اغلب موارد تحت تاثیر فرهنگ و آداب وسنن جامعه‌ای كه فرد در آن بزرگ شده است و زندگی می‌كند، نیز قرار می‌گیرد. مثلا در ایران و ممالك اسلامی وسواس شستشو خود را به صورت شك به پاكی و نجسی نشان می‌دهد.
▪ با این حساب فرد وسواسی‌نباید هیچ كنترلی روی اعمال و حتی افكار خود داشته باشد. همین‌طور است؟
در بیماری وسواس فرد نمی‌تواند كه نخواهد كاری را انجام دهد و در واقع جبر و اختیار روانی وی دچار مشكل شده است. یعنی نمی‌تواند از لحاظ روانی جلوی خود را بگیرد تا كاری را انجام ندهد. فرد نمی‌تواند جلوی خود را بگیرد و لباسش را نشوید. در برخی مواقع اطرافیان فرد بیمار وسواسی نسبت به رفتار بیمار واكنش نامناسب نشان داده و می‌گویند: <تمیزه دیگه، نشور>! نه این‌طور نیست و فرد نمی‌تواند جلوی خود را بگیرد و در یك حالت اضطراب برای رفع شك و استرس خود مجبور است كه بشوید یا چك كند. ع‌ حالا‌ كه صحبت به اینجا رسید آیا خانواده هم در ایجاد وسواس نقش دارد؟ اصولا‌ علت این وسواس چیست؟
در بسیاری از بیماری‌های روانپزشكی یك زمینه وراثتی برای بیماری وجود دارد. عامل ژنتیك در تمام بیماری‌های روانپزشكی باید وجود داشته باشد تا فرد به بیماری مبتلا شود یعنی هیچ فردی بدون استعداد ژنتیكی به بیماری روانپزشكی مبتلا نمی‌شود.
ولی عوامل بیرونی و مستعد ساز در مورد بیماری‌های مختلف متفاوت است. هرچه استعداد ژنتیكی فرد به یك بیماری روانی بیشتر باشد ، نیازش به عوامل مستعدساز بیرونی برای بروز بیماری مربوطه كمتر است.
وسواس هم همینطور است. بعضا گفته می‌شود كه مادربزرگ بیمار هم وسواس داشت كه می‌تواند حرف درستی هم باشد، اما آنها گمان می‌كنند كه این بیماری صرفا یك الگوگیری است درحالی كه اگرچه ا‌لگوگیری درآن دخالت دارد، همه علت بیماری نیست و ژنتیك در آن نقش مهمی ایفا می‌كند. علاوه بر موضوع الگوبرداری، شرایط استرس‌زا هم در بروز بیماری وسواس در فردی كه از لحاظ ژنتیكی استعداد دارد، نقش دارد. شرایطی مثل یك امتحان سخت، مشكلات مالی، مشكلات شغلی یا خانوادگی. حتی ممكن است كه وسواس فردی در اثر یك عامل استرس‌زا مثل یك امتحان سخت ایجاد شود و پس از پشت سر گذاشتن آن امتحان برطرف شود و دوباره پس از سال‌ها در اثر یك امتحان سخت دیگر باز گردد.
▪ با این حساب در خانواده‌ای كه استعداد ابتلا به وسواس وجود دارد، می‌توان از ابتلای فرزندان به وسواس جلوگیری كرد؟
بله، ا‌ز عكس مطلب الگوبرداری هم می توان برای جلوگیری از وسواس فرزندان استفاده كرد. یعنی این سوال پیش می‌آید كه چرا همه فرزندان یا نوه‌های آن مادر بزرگ دچار وسواس نشده اند؟ از این مطلب می‌توان اینگونه نتیجه گرفت كه می‌توان با الگوسازی درست و كاهش عوامل مستعدساز بیرونی حتی در فردی كه استعداد ژنتیكی دارد هم از بروز بیماری وسواس جلوگیری كرد. مثلا اگر نوجوانی كه در وی زمینه‌های وسواسی وجود دارد، در كنار بزرگتری كه وسواس دارد زندگی كند قطعا دچار بیماری وسواس خواهد شد، چون الگو می‌گیرد. در حالی كه اگر همین فرد در كنار بزرگترهای بی‌خیال زندگی كند، احتمال ابتلا به وسواسش كم می‌شود. ع ‌برای درمان وسواس چه كاری می‌توان كرد؟
درمان بیمار وسواسی باید توسط روانپزشكی كه در این زمینه تبحر دارد در كنار یك روانشناس صورت بگیرد. درمان وسواس دو جزء دارد: دارودرمانی و روان‌درمانی دارو كه تكلیفش معلوم است‌ اما‌ در روان‌درمانی، روانپزشك با روش‌های خاصی كه دارد بیمار را در معرض شرایط استرس‌زا كه باعث ایجاد افكار وسواسی در او می‌شوند قرار می‌دهد و در طی جلسات متعدد سعی می‌كند بیمار را با آن شرایط وفق دهد، به‌طوری كه دیگر در چنین شرایطی افكار وسواسی به بیمار هجوم نیاورد.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی پزشکی ایران سلامت