خدایان یونان

یكی از زمینه‌های فكری كه تاثیر تعیین كننده در ساختمان اجتماعی و روابط میان انسانهای هر جامعه داراست، مدل‌های - دقیق یا نا دقیق - ولی ایده آلیزه شده از جوامع، طرز رفتار، افراد و شخصیت‌هائیست كه اعضا آن جامعه بیش از همه با آن آشنا هستند (مثال رفتار علی ابن ابوطالب در زمان خلافت خود).
بخشی از این مدل‌ها آنهائی هستند كه انسان‌ها از طریق مذهب با آنها آشنا میشوند. این مدل‌ها كه در دوران كودكی در ذهن غالب مردم هر جامعه جا میگیرند، در زیر بنای فكری و اجتماعی بعدی انسان‌های مزبور نقش بازی می‌كنند.
برای مثال در کشور ما "خدا"، صفات، خصوصیات و قدر قدرتی او در اذهان مردم جای خود را باز كرده است. شاید بتوان از این طریق توضیح داد كه چرا پادشاهان ایران خود را با عنوان "سایه خدا" و "ظل الله" معرفی می‌كردند. آنان می‌خواستند از این طریق خط موازی میان قدرقدرتی و برتری‌های خود و قدرت و بر تری‌های "خدا" ترسیم كنند.
هدف نوشته زیر آشنا ساختن خوانندگان با شخصیت‌های خدایان در یونان قدیم و معرفی محتوای عمیق این افسانه‌هاست. در این رابطه بسیاری از نتیجه گیری‌هائی كه به شرائط امروز ایران مربوط میشوند به عهده خود خواننده گذاشته میشود.
اهمیت شخصیت و موقعیت خدایان یونان در اینست كه جامعه یونان كه این خدایان مورد پرستش آن بوده اند جامعه‌ای است كه به عنوان مهد اولین دموكراسی در تاریخ شناخته شده بشر بشمار میرود. و چون تصویر بخشی از روابط اجتماعی آنروز یونان در وجود افسانه وار خدایان یونان منعكس است، شناختن این افسانه‌ها به شناخت از درجه تكامل دموكراسی در جامعه یونان قدیم كمك میكند.
افسانه‌های یونان در رابطه متقابل با طرز زندگی و فكر مردم آن زمان یونان شكل گرفته اند. از یك طرف از طرز فكر، زندگی و نیازهای اجتماعی مردم نشئت گرفته اند و از جانب دیگر این افسانه‌ها (مانند هر ائین دیگری) خود بر زندگی اجتماعی، فردی و تنظیم روابط مردم تاثیر داشته اند.
اگر قبول كنیم كه افسانه‌های یونان منعكس كننده جامعه و افكار مردم یونان در آن زمان است و همچنین اگر قبول كنیم كه موجودیت "ولایت فقیه" یا اصولا جمهوری اسلامی مطابق و یا حتی متاثر از روح و موازین اسلام و قرآن است به این نتیجه می‌رسیم كه مقایسه افسانه‌های یونان با اسلام بنوعی مقایسه جامعه یونان قدیم با جامعه امروزی ایران است.
مقایسه هرم قدرت (هیرارشی) در این افسانه‌ها با هیرارشی موجود در اسلام كه منعكس كننده طرز فكر عربستان در ١٤٠٠ سال پیش است، ما را بار دیگر به اهمیت تحقیقاتی كه در زمینه "شیوه تولید آسیائی" انجام می‌گیرند توجه میدهد.
افسانه‌های یونان بعدها در رم باستان و در میان اقوام ژرمن با كم و بیش همان خصوصیات ولی با نام‌های دیگر وجود داشته اند كه نقش موثری در ساختمان فكری و اجتماعی این اقوام و پس از آن تاثیر عمیق و انكار ناپذیری اصولا در طرز تفكر دموكراتیك در جامعه بشری بجای گذاشته است.
●چندخدائی
مردم در یونان قدیم به توحید (یك خدائی) اعتقاد نداشتند و خدایان متفاوتی را میپرستیدند. منشا اصلی این تصورات در یونان قدیم و چگونگی دقیق پیدایش آن ناروشن است. شناخت امروزی از این تصورات بیشتر متعلق به دوران‌های بعد هستند: اشعار هومر (Homer) كه حدود ٩٠٠ سال قبل از میلاد مسیح میزیست و هزوید (Hesoid) كه حدود ٧٠٠ سال قبل از میلاد مسیح میزیسته است از قدیمی ترین نوشته‌هائی هستند كه البته تصورات دوران جدیدتر را منعكس می‌سازند. ظاهرا در سرائیدن افسانه‌های مزبور نه فقط این دو شاعر و نویسنده بلكه نویسندگان، متفكرین و شاعران متعددی شركت داشته اند كه هر كدام به فراخور حال و زمان این حق را برای خود قائل میشدند كه (بجای كاری كه امروز آنرا تاریخ نویسی می‌گوئیم) در بسیاری از موارد با حركت از شخصیت‌های تاریخی واقعی افسانه‌های مزبور را بال و پر داده و خود دانسته‌هائی به آنها اضافه كنند. به این خاطر مرز بین واقعیت‌های تاریخی و افسانه‌ها در این نوشته‌ها روشن نیست. این مساله در شاهنامه فردوسی نیز به نوع خود وجود دارد.
خدایان یونان در المپ (Olymp) زندگی می‌كردند و بهمین خاطر خدایان المپ نیز نامیده میشوند. آنان كه عمر جاویدان دارند در قصرهائی كه هفائیستو (Hephaistos – شخصیت وی در زیر توضیح داده خواهد شد) زندگی می‌كنند. خوراك آنان خوراك خدایان و مشربه آنان مشربه خدایان است كه به آنها زندگی جاوید می‌بخشد. برخلاف آنچه كه در ادیان دیگر به خدایان نسبت داده میشود، خدایان المپ قدرت بی پایان و لایزال ندارند و قدرت آنان توسط سرنوشت محدود است.
●تقسیم قدرت میان خدایان
در میان خدایان یونان مرزهای قدرت و مسئولیت‌ها تقسیم شده و مشخص است. هر خدائی در مورد مسائل مربوط به بخش خود اختیار تام دارد. حتی دخالت رئیس خدایان زئوس نسز در امور مربوط به دیگران حد معینی دارد. خود زئوس نیز همه كاره و هیچ كاره نیست. او نیز در بخش معینی مسئولیت خود را داراست. او حاكم جهان و خدای آسمان است. در میان ابرها، رعد، برق، طوفان وباران ظاهر میشود. بهمین جهت ستایش از او نیز بر فراز قله‌ها كه نزدیك تر به آسمان‌ها هستند انجام می‌گیرد. اما او خدا است و قدرت پیشگوئی دارد. او سرنوشت انسان‌ها را در ترازوی سرنوشت سبك و سنگین میكند. او بر نظم اجتماعی انسان‌ها نظارت دارد و زوجات، خانواده‌ها، دولت، سوگند و حفظ حقوق میهمانان را مراغب است. برخلاف آنچه كه در غالب ادیان دیگر به خدا نسبت داده میشود اصل عاری بودن از خطا و بهمین جهت مبری بودن از هرگونه مسئولیت در میان خدایان یونان وجود ندارد. خدایان یونان نیز مانند انسان‌ها گرفتار احساسات، عواطف و خواسته‌های خویشند.
زئوس نیز گاه و بیگاه دچار خطا میشود. او خود قانون مقدس خانواده را زیر پا می‌گذارد و برای همسر خود انگیزه حسادت ایجاد می‌كند. تعداد فرزندانی كه الهه‌ها (خدایان زن) و انسان‌ها به او هدیه كرده اند از شمار خارج است.
چون برای خدایان نیز احتمال ارتكاب خطا وجود دارد زمینه پیروی كور كورانه از این انسان‌ها به مراتب كمتر از موقعی است كه خدایان مظهر كمال و عاری از كوچكترین خطا و مسئولیت‌ها تلقی شوند. انسان‌ها بخود اجازه میدهند اعمال خدایان را نیز مورد بازرسی و بررسی قرار دهند و در مورد درست یا نادرست بودن این اعمال نظر خود را داشته باشند.
●تساوی خدایان زن و مرد
در میان خدایان یونان الهه‌های زن همانقدر خدا و دارای قدرت هستند كه خدایان مرد. از همان حقوقی و وظائفی برخوردارند كه مردان هستند.
برای مثال هرا (Hera) خواهر و همسر زئوس است و بالاترین الهه زن در آسمان بشمار میرود. هرا به عنوان خدای قوانین مقدس خانواده بر كار انسان‌ها و خدایان نظاره می‌كند. او بخصوص در فكر حفاظت از شخصیت و حقوق زن است. سختی در طینت اوست. هفائیستوس پسر او می‌لنگد زیرا كه مادر كه از زشتی او برافروخته بود او را از المپ به زمین پرتاب كرده است.
خدایان همه نوع صفت‌های زمینی و انسانی را دارا هستند. حسادت، كینه و نفرت در میان خدایان یونان امری روزمره و عادی است. هرا سمت مشاوری زئوس را هم داراست اما به دلیل حسادتش دائما علیه زئوس توطئه می‌كند.●جایگاه هنر و علوم
زن دیگری كه در المپ از مهمترین خدایان بشمار میرود پالاس آتنه (Pallasathene) است. او خدای عقل و مبارزه است. خدعه در جنگ و هوشیاری را به دوستان خود می‌آموزد. بهمین خاطر اولیس (Odysseus) كه مرد بسیار مخترع و متفكری است معشوقه اوست. آتنه با زین و برگ كامل جنگ از پیشانی زئوس زائیده شده است و مورد علاقه خاص اوست.
عشق طبیعی و همه جانبه نسبت به پدیده‌های طبیعت و زیبائی‌های آن در میان خدایان یونان مهار نشده است. این خدایان هم از همه چیزهائی كه انسان‌ها لذت میبرند لذت میبرند و بهره می‌گیرند. به خلوت نشینی، ریاضت كشی و تارك دنیا شدن كه میتواند خدایانی عقده‌ای و در نهایت زورگو و طلبكار از آنها بار آورد در میان آنان نیست.
پشتیبانی از دانش بشری و ارج گذاشتن بر آن بطور واضحی در میان خدایان یونان دیده میشود. آتنه خود مخترع نی (فلوت)، خیش شخم زنی، دستگاه بافندگی و كشتی است. او حافظ فنون، هنرها و علوم است. به این خاطر بیش از همه شهرا‌های دیگر مردم آتن او را خدای خود می‌دانند.
آپولون (آپولو Apollo) یكی از پسران زئوس است كه نتیجه رابطه او با لاتونا یكی یگر از الهه‌هاست. آپولون خدای نور (خورشید)، خدای جوانان و خدای علم طبابت، خدای پیش گوئی برخلاف زئوس كه فقط قدرت پیشگوئی دارد)، خدای آهنگ‌ها، آوازها، رقص‌ها و هنر شاعری است. امواج تیركمان نقره‌ای آپولو برای زاهدان و تقوا كاران مرگ را آسان می‌كند و بدكاران را به طرز ترس آوری مجازات می‌نماید. كما اینكه نیوب (Niobe) و یونانی‌ها را كه در صدد فتح ترویا بودند به طاعون مبتلا میكند. آپولو همچنین مظهر آرامش و تعادل است. آرتمیس (اسم لاتین اودیانا) خواهر دوقلوی آپولو خدایی جنگ‌ها و شكار است. تیردان او تیرهائی دارد كه خطا ناپذیرند. او باكره است و حافظ پاكیزگی و عفت. دختران قبل از ازدواج بر او نماز می‌خوانند.
●جایگاه عشق
آفرودیت (Aphrodite - اسم لاتین او ونوس) خدای عشق است و از كف امواج دریاها به دنیا آمده است. او زیباترین خدا ست. همسر هفائیسیتوس زشت رو و معشوقه آرس (Ares) خدای جنگ.
اهمیت عشق در زندگی و افكار یونانیان قدیم از تكیه‌ای كه در افسانه‌ها بر آن میشود، روشن می‌گردد. به توصیف زیبای زیر از عشق توجه كنیم: آفرودیت در كمربند خود نیروی معجزه آسای عشق را پنهان دارد. اروس (عشق – هوس Eros) كه با تیرهای خود عشق را به آتش می‌كشد پسر اوست.
آفرودیت خدای بهار است. خدای باغها و گل‌ها. او همچنین بعنوان خدای كشتیرانی مورد ستایش قرار می‌گیرد.
●جنگ و مرگ
آرس (اسم لاتین او مارس) خدای جنگ است. بار دیگر می‌بینیم كه چگونه پدیده‌های زندگی روزمره انسان آئین او را ساخته اند. غالب پدیده‌های زندگی روز در یونان قدیم در وجود خدایان منعكس اند. آرس از فریاد ستیز و داغی نبرد در صحنه‌های جنگ مسرور میشود. او بذر مرگ و نابودی می‌پراكند و عاشق ستیزه و خواست ستیزه جویانه است. همه خدایان و حتی زئوس پدر از او نفرت دارند. تنها اریس (Eris) خدای تفرقه افكنی، آفرودیت معشوقه او و‌هادس (Hades) كه در انتظار شبح مقتولین جنگ است دوست او هستند.
●خدایان دیگر
آهنگر المپ هفائیسیتوس ( Hephaistos - اسم لاتین او ولكانوسVolkan به معنی آتش فشان) است. خدای آتش یك آهنگر نیرومند است. او فلج و زشت اما بهمان نسبت قوی پنجه و خوش قلب است. اوست كه نیزه طلائی زئوس را ساخته و او را مسلح كرده است. او سازنده اولین دستگاه‌های اتوماتیك است. خدمتگذارانی از طلا و سه پایه‌هائی كه خود راه میروند. او سازنده المپ است كه در آغاز كار گاه او بود. بعدها كارگاه او به غارهای كوه اتنا منتقل میشود.
پیغامبر: هرمس (Hermes اسم لاتین مركور) هم یكی از پسران زئوس است. او طبیعتی باهوش و چابك دارد. خبر آور خدایان است و با كفش‌های بالدار خود به سرعت در جهان در حركت است. هرمس خواب و خواب‌های قابل تعبیر را به همراه میآورد و ارواح را تا قعر زمین همراهی می‌كند. به قوه فهم و درك عملی كه دارد به انسان‌ها ثروت می‌بخشد، خدای راه‌ها، رفت و آمد، خدای تاجران و حتی دزدان و كلاهبرداران است.
خدای دریا‌ها: پوزیدون ( Poseidon - لاتین نپتون) خدای قدرتمند دریا‌هاست. نیزه سه سر او مد (عكس جزر) را باعث میشود و طوفان‌ها را تحریك می‌كند. او زمین را می‌لرزاند و در ضمن خدای حافظ دریانوردی است. در تنگه‌های راه كورینت جشنهائی بر گزار میشوند كه اوج آنها مسابقه كالسكه رانی است. به این دلیل پوزیدون به عنوان خدای رام كننده اسبان نیز شناخته میشود.
خدای شراب: دیونیوس ( Dyonyos باكوس). قبلا اشاره شد كه افسانه‌های یونان قدیم مخلوق ذهن یك شاعر یا نویسنده نیست و احتمالا بخشی از این داستان‌ها خود مردم بنا به احتیاجات فكری، روانی و اجتماعی خود با شاخ و برگ دادن به اتفاقات و شخصیت‌های زمان خود ساخته اند و نویسندگان و شاعران زمان این تصورات را باز شاخ و برگ بیشتری داده به رشته تحریر در آورده اند. برای مثال دیونیوس یا باكوس تازه پس از دوران هومر (٩٠٠ سال قبل از میلاد مسیح) به میان خدایان یونان می‌آید. او خدای فراوانی و بخصوص خدای شراب بود. قدرت او همانقدر كه به نشاط می‌انجامد به تهور بیجا، سرعت در اسب دوانی و حتی دیوانگی می‌انجامد.
او با همراهان خود نیمفه‌ها (Nymphen – الهه‌های طبیعت كه در آبها و جنگل‌ها زندگی می‌كردند) شیاطین و دیگر منسوبین خدایان به سراسر جهان تا لیبی، مصر و هند مسافرت میكرد تا نماز گزاری و پرورش درخت مو و ساختن شراب را ترویج دهد. پس از اینكه تمام جهان را به نماز گزاری خود جلب می‌كند به المپ میرود و در میان دوازده خدای المپ به خدائی پذیرفته میشود. الهه هستیا خواهر زئوس، حافظ آتش در اجاق خانه و دولت به نفع او در یك مجلس مهمانی از سمت خود در المپ صرفنظر می‌كند.
●روابط میان خدایان
قوانین هم در مورد خدایان و هم در مورد انسان‌ها صادقند. برای مثال هرا كه حافظ قوانین مقدس خانواده است هم بر كار انسان‌ها و هم بر كار خدایان نظاره دارد. اگر خدائی دچار خطا شود مجازات میشود و اگر این خطا بزرگ باشد خدای مزبور از خدائی خلع و به نیم خدا تبدیل میشود.
زئوس علی رغم برتری اش بر دیگر خدایان قادر مطلق نیست. تعظیم و بله قربان گوئی در میان خدایان وجود ندارد و در افسانه‌های یونان به چشم نمی‌خورد.
در میان خدایان یونان دموكراسی حاكم بود. دوازده خدای المپ جلسات بحث و مشاوره و تصمیم گیری دارند. در این جلسات هر خدا دارای یك رای است. اموری كه مربوط به همه خدایان است در مجلس خدایان طرح و
پس از بحث و مشاوره در مورد آن قضاوت و تصمیم گیری میشود. تصمیمات مربوط به مجازات‌های شدید خدایان به این جلسات مربوط می‌شد. در آئین یونانیان بر خلاف آئین‌های دیگر خوبی كامل در یكطرف و بدی كامل در طرف دیگر (خدا و شیطان – اهورامزدا و اهریمن) – دوآلیسم تفكر وجود نداشت. خوبی وبدی هر دو باهم بروز می‌كردند و یك شخص معمولا درستكار میتوانست در موارد متعددی نیز دچار اشتباه گردد. این مساله كه در زندگی انسان كشیدن مرز روشن میان خوبی‌ها و بدی‌ها غالبا بسیار مشكل است در فلسفه این افسانه‌ها كاملا منعكس است.
انسان‌ها خود را با خدایان سر بسر می‌دانستند و "فاصله" خدایان المپ با انسان‌ها به "فاصله" خدایان با مردم در ادیان دیگر نبود. حتی یك خدا در جنگ مستقیما به نفع گروهی از انسان‌ها علیه دیگران شركت می‌كرد. همچنین یك انسان میتوانست با خدائی رابطه زناشوئی بر قرار سازد. از ازدواج یك خدا و یك انسان یك نیم خدا بدنیا می‌آمد كه عمر جاودانه داشت.
اساس افسانه‌های یونان یك تئوری خشك و بی روح نبود بلكه یك زندگی شیرین، جوشان و سرشار از عشق و تحرك را در بر داشت. گوستاو شواب (١) پیدایش افسانه‌های یونان را چنین توضیح می‌دهد: "یونان قدیم جامعه برده داری بود. فرهنگ آن فرهنگی بود كه برده داران برآن حاكم كرده بودند. هنگامی كه از میان توده مردم كه اكثرا دهقان وابسته به زمین و بردگان بودند توده جدیدی به نام "انسان‌های آزاد" یا "انسان‌های ممتاز" تشكل یافت، در میان این انسان‌های آزاد اعتقاد به خدایان مرسوم شد و از میان این خدایان خدایان المپ موجودیت خاصی یافتند". بدین ترتیب قابل توضیح میشود كه این انسان‌ها (آنطور كه انگلس در كتاب منشا خانواده می‌نویسد) حاضر نبودند بعنوان پلیس و ژاندارم (نه برای حفظ امنیت بلكه - نگارنده) به عنوان وسیله زور و اعمال قدرت طبقات حاكم علیه طبقات دیگر بكار گرفته شوند و از قبول این قبیل شغل‌ها سر باز میزدند.
مدل فكری خدایان المپ متعلق به حدود سه هزار سال پیش است اما این مدل هنوز نكات آموزنده بسیاری دارد..
نسبت به دوران خود یونان جامعه شكوفائی بود. فلاسفه‌ای چون سقراط، افلاطون و ارسطو كه از اولین پایه گذاران علوم بشری هستند از این جامعه بودند. اشعار و نوشته‌هائی كه از شاعران و نویسندگان این جامعه به جای مانده است شاهد شكوفائی و رونق علم، دانش و فلسفه در جامعه یونان هستند. در این دوران اولین قانون اساسی به رشته تحریر در آمد و به آزمایش و اجرا گذاشته شد. اولین كوشش‌ها برای تدوین قوانین مدنی، تعریف حق و عدالت انجام گرفت. قوانین مدنی نسبتا پیچیده‌ای تدوین گردید و به صورت اجرا در آمد.
بناها، نقاشی‌های روی ظروف و مجسمه‌هائی كه از این دوران باقی هستند گواه رشد معماری و رونق علم و هنر در این دورانند. جامعه یونان خود را جامعه‌ای بر مبنای دموكراسی می‌دانست. این دموكراسی چنان فرهنگی از خود برای بشر به جای گذاشته است كه جوامع امروزی هنوز خود را متاثر از آن می‌دانند. این دموكراسی نبود كه بعد‌ها آتن را به نابودی كشانید، بلكه برده داری كه كار شهروندان آزاد را تحقیر می‌كرد باعث نابودی آتن شد.

دكتر همایون .م

منبع : زندگی