ترجمه کامپیوتر و ترجمه به کمک کامپیوتر

کمیسیون جامعه اروپا، از پی کوشش های ناکام آغازین در بسط سیستم وارداتی آمریکایی سعی در شروعی مجدد برای پی گیری پیشرفت این دانش نمود؛ البته شاخص پیشرفت ترجمه کامپیوتری در دهه ،۸۰ مصادف با ورود ژاپن به این عرصه است. متخصصین این کشور در سال های پس از گام نهادن بدین عرصه، چنان تعهدی به ترجمه کامپیوتری از خود نشان دادندکه تا به حال از هیچ کشوری دیده نشده است. البته در این دهه، فعالیت های ترجمه کامپیوتری در اروپا نیز پیوسته با کامیابی قرین بود، حال آنکه پرداخت ایالات متحده به موضوع بسیار محدودتر بود. آغاز دهه ۹۰ و سال های پس از آن، منادی بین المللی شدن بیشتر کوشش های مرتبط با ترجمه کامپیوتری است و دلیل کافی برای امیدواری است که شبح منفی گرای «آلپاک» سرانجام به یکباره به خاموشی گراید.
● قلمرو امروزین ترجمه کامپیوتری
مفهوم ترجمه کامپیوتری در آغاز انحصاری تر و آشتی ناپذیرتر از آن چیزی بود که امروزه عموماً مطرح است. تا اوایل دهه ،۸۰ آرزوی اکثر پژوهندگان رسیدن به ترجمه کامپیوتری با برخورداری از کیفیت عالی بود. در آن هنگام، فریبندگی این هدف بر همگان آشکار شد و امروز این نوع ترجمه، به یک هدف پر ارزش تبدیل شده است. اما اگرچه افق این کار شاید دوردست تر رفته باشد، اما پهنای طیف اهداف ترجمه کامپیوتری و واقع گرایی دست اندرکاران آن گسترش یافته است. اینک تکنولوژی کامپیوتر الزام بلامنازع مهندسی در ترجمه کامپیوتری شده است که پژوهندگان را واداشته است تا در قبال مسائل زبان شناختی، موضعی پرنظم و علمی برگزینند که در آن تأکید بر صلابت صورتمند و رایانش پذیری باشد. در این راستا، قلمرو ترجمه کامپیوتری از احترام بیشتری برخوردار شده است و چون حوزه مستقلی تکامل یافته است، هرچند که در پیوند تنگاتنگ با دیگر حوزه های مرتبط مانند دانش کامپیوتر، هوش مصنوعی، زبانشناشی و پردازش زبان طبیعی بوده است. دامنه هواخواهان ترجمه کامپیوتری نیز از آغاز بدین سو، گسترشی شگرف یافته است. این هواخواهی از قلمرو پژوهشی آکادمیک فراتر می رود و امروزه صنایع خصوصی (به ویژه شرکت های تولید نرم افزار) و حتی دولت ها را نیز در برمی گیرد. هخدر سال های اخیر، بین المللی شدن فزاینده فعالیت های مرتبط با ترجمه کامپیوتری، با انتشار نشریات و برگزاری کنفرانس های بین المللی و نیز همکاری در طرح های فراملی مطرح بوده است. توسعه مفهوم ترجمه کامپیوتری در پیدایش مجموعه ای از سرنامها بازتاب می یابد که نشانگر سطوح مختلف خودکاری سیستم و میزان مداخله انسانی هستند. بدین ترتیب امروز از MAHT (ترجمه انسانی به یاری ماشین) سخن می گوییم که در آن نقش مترجمی عمده را، کاربر انسانی به عهده دارد و یا از HAMT (ترجمه کامپیوتری به یاری انسان) که در آن فراگرد بنیادین ترجمه را کامپیوتر عهده دار است و نقش مداخله ای کاربر انسانی، به پیش ویرایش و پس ویرایش متنها محدود می شود.
در سال های اخیر، به موازات سیستم های کلان مقیاس، تنوع فزاینده نرم افزارهای کمکی ترجمه، از جمله تسهیلات فرهنگنامه ای، در قالب بسته های نرم افزاری و واژه پردازهای چندزبانه، تسهیلات ویرایشی قابل تنظیم و نظایر آن نیز مطرح بوده است که البته هیچکدام هدف نهایی این تکنولوژی نمی باشند. این نوع نرم افزارهای کمکی بیشتر به بازار راه یافته اند تا مقداری از زحمات کاربر برای ترجمه متون را کاهش دهند؛ هر چند سیستم های بزرگتر را نیز می توان در بازار یافت. به هر حال از دید مترجمه انسانی، ترجمه کامپیوتری رفته رفته به یک متفق و دستیار تبدیل شده و او دیگر آن را تهدیدی برای خود نمی داند. بدین ترتیب این گمان می رود که ترجمه کامپیوتری مقوله ای است بسیار گسترده و این گستردگی با چگونگی تکوین و استمرار تکامل این قلمرو همراستاست. در بررسی وضعیت فعالیت های مرتبط با ترجمه کامپیوتری در نقاط جهان، توجه من بیشتر به سوی طرح هایی است که میزان خودکای فراگرد ترجمه در آنها بیشتر است. اما در ضمن کوشیده ام از MAHT و HAMT نیز غافل نمانم، زیرا فکر می کنم این دو نوع ترجمه در موج آینده توسعه سیستم های مترجم کامپیوتری، نقش بسزایی خواهند داشت.
● ترجمه کامپیوتری در آینده
تقابل رویکردهای بخش های دولتی و خصوصی و نیز مشی های گوناگون دولت ها در قبال این مسأله، قابل بحث و بررسی است. حقیقت آشکاری که در این میان خود را می نمایاند آن است که امروز ترجمه کامپیوتری قلمرو علمی و بین المللی شناخته شده ای است که در جامعه جهانی پژوهندگان بسیاری را از آن خود دارد. با این حال، اگرچه جایگاه بین المللی آن اینک بسیار مستحکم است، لیکن موضع آن در مقیاس ملی در سراسر دنیا، به هیچ روی یکدست و همنوا نیست.
به عنوان نمونه، در ژاپن از ترجمه کامپیوتری به عنوان عنصری کلیدی در تکوین آینده جامعه مبتنی بر اطلاعات، در نتیجه وفاداری بلندمدت او به فعالیت های مرتبط با ترجمه کامپیوتری، در انتهای طیف رویکردهای ملی جای دارد.
در اروپا، سنت پرداختن به ترجمه کامپیوتری پردامنه است و همکاری های اتحادیه اروپا و سازمان های ذی ربط در قوام و بسط تخصص های مرتبط با این زمینه نقش به سزایی دارد. در واقع می توان امیدوار بود و انتظار داشت که پژوهش های در دست توسعه در اروپا، ضامن جایگاهی درخور برای ترجمه کامپیوتری و زمینه های مرتبط با آن باشد. در مورد ایالات متحده هم نشانه ها بسیار نویدبخش است و می توان انتظار داشت که ایالات متحده با تکیه بر دانش و توان خود، نقش رهنمون و راهگشایی در آینده ترجمه کامپیوتری ایفا کند. همچنین نشانه هایی به چشم می خورد که ترجمه کامپیوتری با خاصیت غیرتجربه پذیری ، رو به گسترش است و کشورهایی را در بر می گیرد که تا به حال تجربه چندانی در این قلمرو نداشته اند. برای مثال، تحولات اخیر در کره جنوبی حاکی از آن است که بخش خصوصی در آنجا بر آن است که الگوی همتای ژاپنی خود را پی بگیرد و سرمایه گذاری کلانی را در زمینه تحقیق و توسعه ترجمه کامپیوتری به انجام برساند. پس متحمل است که جامعه ترجمه کامپیوتری نیرومندی در خاور دور ظهور کند و در عرصه ای که اقتصاد و فن، دست کم در بلندمدت، دست بالا را خواهند داشت، اروپا و ایالات متحده را به هماوردی بطلبند. در دورانی که مشخصه آن بین المللی شدن فزاینده فعالیت های بازرگانی است و نیز به موازات افزایش حجم اسناد، ضرورت ترجمه کارآمد برای همه نهادها، شرکت ها و سازمان های بزرگ و کوچک، بیش از هر زمان دیگری آشکار می شود.
مترجمان انسانی، خواه آنان که در استخدام این یا آن نهاد هستند و خواه آنان که آزاد کار می کنند، اندک اندک آن هراس های آغازین خود را به کنار نهاده اند و دیگر نقش خود را در تهدید ترجمه کامپیوتری نمی دانند. در حقیقت آنان روزبه روز خواهان تنوع نرم افزارهای کمکی ترجمه هستند. بدین ترتیب سیستم های کوچک مقیاس ترجمه کامپیوتری یا نرم افزارهای کامپیوتری ترجمه، چنانکه «هاچینز» پیش بینی می کند، همه جا گیر می شوند: «منطقی است اگر انتظار داشته باشیم که پس از یک دوره ۲۰ ساله، ترجمه کامپیوتری (MT) یا ترجمه به یاری کامپیوتری (MAT)، در اشکال مختلف و بسته های نرم افزاری گوناگون، در تقریباً هر نهاد و سازمانی، ابزار پذیرفته و طبیعی ترجمه شود.» البته تاکنون کار بر روی ارزیابی سیستم های ترجمه کامپیوتری و وضع استانداردها نسبتاً اندک بوده است، اما اینک می دانیم این حوزه برای پیشرفت های آتی ترجمه کامپیوتری، نقشی حیاتی را بر عهده دارد. البته در ایران، به خصوص در چند سال اخیر، فعالیت هایی نیز انجام گرفته که گذشته از نتایج حاصله، دلیلی بر روشن بودن اهمیت کاربرد ترجمه کامپیوتری است و البته باید چنین فعالیت ها و گام ها خصوصی بوده و با ریسک بالای سرمایه گذاری انجام گرفته است. بسیاری از مشکلات ترجمه کامپیوتری در حین طراحی قابل بحث است؛ مشکلاتی که حتی کمتر به ذهن تئوری دانان علم زبانشناسی کامپیوتری می رسد. در واقع نتایج خروجی نرم افزارهای طراحی شده در ایران، به اتخاذ روش های پیاده سازی نرم افزاری برمی گردد که البته ثابت کرد که استفاده از ساختارهای داده ای متعارف برای به نتیجه رساندن ترجمه کامپیوتری ممکن نیست و عدم استفاده از ساختارهای پیشرفته و همچنین ساده نمودن کارها با توسل به ابزارهای معمول برنامه نویسی، جای بحث بسیاری دارد و نباید با ارائه نرم افزاری نامناسب، اعتماد به ترجمه کامپیوتری را از بین برد و مسلماً نبود یک اثر بهتر از بودن آن است، آن هم در موقعی که از اصل مطلب فاصله گرفته باشد، زیرا آثار تخریبی این مسأله اولاً دوطرفه بوده و ثانیاً جایگاه فعالیت های اصوی را مخدوش می نماید و ثالثاً هیچ کمکی به زمینه ترجمه نمی نماید، بنابراین بهترین روش، تکمیل کار و اثبات رویه هاست و سپس توسعه آن به یک زمینه منطقی، تا مراحل تکامل نیز بهتر انجام شود. این بدان معنا نیست که نتیجه کار باید ۱۰۰ درصد صحیح باشد، بلکه نتیجه کار باید با یک معیار کاربردی قابل قبول همراه باشد، کمااینکه در کشورهای غربی نیز نرم افزارهای تولید شده، هیچگاه به طور صددرصد و با دقت کامل ترجمه نمی کنند، اما به هر حال برای کاربرد قابل قبول هستند.
● اصول و مبانی و هنر و ادبیات در ترجمه کامپیوتری
در مورد متن پیچیده ای که تحلیل آن کوشش فراوانی می طلبد، چیزی به نام ترجمه ایده ال یا ترجمه کامل نمی تواند مطرح باشد. از این متن پیچیده، ده مترجمه تراز اول شاید بیش از ده ترجمه متفاوت و کمابیش همتراز و خوب ارائه دهند. در کار ترجمه، عنصر سلیقه یا ذائقه مترجمه چیزی است که پس از عنصر دانش و مهارت می تواند مطرح باشد. پس شجاعت از لوازم کار ترجمه است. سخن گفتن از «هنر» ترجمه ادبی و «فن» ترجمه غیرادبی، همان قدر گمراه کننده است که بگوییم علم پست تر از هنر است. ترجمه شعر اغلب دشوارتر از انواع دیگر ترجمه است، فقط بدین دلیل که شعر تنها شکل ادبی است که همه ذخائر زبانی را بکار می گیرد و از این رو ترازهای زبانی بسیاری مطرح می شود که هر یک توجیهی می یابد. در فراگرد ترجمه، دو عنصر را نیک می توان بازشناخت: عنصر فنی یا تکنیکی و عنصر هنری یا زیباشناختی، عنصر نخست را باید هوشیارانه فرا گرفت و از پی آن عنصر دوم را باید در خود تربیت کرد. بدین ترتیب این باور مطرح می شود که این دو عنصر، عناصری کسب کردنی، قابل تحصیل یا اکتساب پذیر هستند. واحد ترجمه، به ویژه در متنهای علمی، فقط و فقط جمله است؛ یعنی تا آنجا که ممکن است، نباید یک جمله را به دو جمله شکست یا دو جمله را در هم آمیخت و در متن مقصد از آن دو، یک جمله ساخت. جمله نه تنها واحد ترجمه که واحد اندیشه نیز هست. از سوی دیگر، تا آنجا که ممکن است طول جمله از نظر تعداد کلمه های آن باید در دو متن مبدأ و مقصد برابری کند. «اگر ترجمه کلمه به کلمه با بکارگیری معنی اصلی متن مقصد، به ازای معنی اصلی کلمه متن مبدأ کارساز باشد، آنگاه هر ترجمه دیگری نادرست است.» بررسی مسأله «انتخاب از هر حیث» از نقطه نظر زبانشناسی کامپیوتری در تحلیل هنر و ادبیات، گشایده راهی برای پی بردن به جزئیات نظری این معما است. در این صورت باید گفت که مترجم سعی دارد شیوه ای را در جهت کوتاه تر کردن ترجمه برگزیند (هنر انتخاب)، چرا که نهایت عملیات یک مترجمه، بدون اینکه به جنبه ریاضی توجه داشته باشد، در جهت بهترین و هنرمندانه ترین ترجمه گام برمی دارد و از دیدگاهی ساده تر باید گفت که وقتی عملیات یک رفتار را که از سوی مغز انجام می شود، آهسته تر کنیم، آنگاه می توانیم در مورد ریاضی شدن و یا نشدن آن تصمیم بگیریم.
حال بررسی می کنیم که هنر انتخاب و رفتار ادبیاتی در ترجمه از سوی مغز انسان، چگونه انجام می پذیرد و به سخنی دیگر این موضوع را از دیدگاه کامپیوتری بررسی می کنیم. ویژگی یک متن علمی، سادگی و بی ابهامی و بی پیرایگی آن است. در این گونه متنها صناعات ادبی چندان جایی ندارند. باید روشن و صریح و بی تکلف نوشت. البته از نثر اداره جاتی هم که نمونه آن در آثار مترجمان جوان امروز فراوان است، باید گریخت. نکته دیگر اینکه، عنصر بنیادین انتقال اندیشه در زبان گرامر آن است. از سوی دیگر، نخستین گام فراگرد ترجمه، تحلیل متن مبدا پیش از ترجمه آن است. برای رسیدن به این هدف گاه لازم است مترجم پیش از ترجمه متن را یک یا گاه چند بار بخواند.
البته مترجم حرفه ای متن تخصصی به این کار کمتر نیاز پیدا می کند اما همواره نیز نمی تواند از آن بی نیاز باشد. این مترجمان جمله پیچیده ای را که فکر می کنند احتمال به خطا رفتن در آن زیاد باشد، نشانه گذاری می کنند و برای شکافتن روابط درونی واژگان آن وقت و انرژی بیشتری صرف می کنند. ضمناً باید در نظر داشت که یک سیستم انسانی و یا کامپیوتری که براساس الگوی انسانی شکل گرفته باشد، باید در اعم موارد از واژه پردازی بی مورد بپرهیزد. زبان در واقع نوعی قرارداد است؛ اما قراردادی اجتماعی که ایجاد تغییر یک تنه و خودسرانه در آن چیزی جز بی نظمی و آشفتگی در پی نخواهد داشت.
«مثلث» را البته می توان «سه بر» دانست و یا مثلاً «نقطه» را «بی همه چیز دانست» (چون بُعدی ندارد)، «خط» را «دراز»، «دایره» را «گرد» و «مماس کردن» را «مالاندن»؛ و آنگاه در جریان عربی زدایی بنیادستیزانه و در مسیر ترجمه «از نقطه ای به دایره ای خطی مماس می کنیم» نوشت: «از بی همه چیزی به گردی درازی می مالانیم»! بیهودگی این ترجمه را باید از هدف آن، یعنی مخاطب یا خواننده پرسید. این حکم البته متممی هم دارد و آن اینکه از فرهنگ ها و واژه نامه هایی که این رویه را پیش گرفته اند، جداً دوری جست.
● سیستم نرم افزاری دیلماج ۲۱
این طرح از تاریخ ۱۳۶۸ شروع شد و مطالعات تکمیلی آن تا سال ۱۳۷۴ ادامه پیدا کرد. در حقیقت کوشش بر این بود تا یک سیستم منحصر به فردی طراحی شود، زیرا رویه های طراحی در مراکز خارجی برای زبان های نظیر فارسی، عربی، ترکی، کارآمدی قابل قبول نداشت. پس از مدتی نسخه های آزمایشی این سیستم طراحی شد و البته قبل از آنکه کلیه ایده ها و الگوریتم ها به طور کامل پیاده سازی شود، مورد سوءاستفاده قرار گرفت، بدین ترتیب که به جای استحکام ساختاری، انبوهی از واژگان، وارد انبارهای اطلاعاتی آن شد (آن هم به صورت غیر اصولی) و... اما در سال های ۱۳۷۵ و ،۱۳۷۶ بعد از مطالعات فراوان نتیجه بر این شد که روش های طراحی معمول در بکارگیری فن ترجمه امکانپذیر نیست. در آن زمان هر چند از تکنیک داده ای اشیای درونی شده در سازمان داده ای استفاده شده بود، اما مشکلات مربوط به ابهام شناسی و رفع ابهام، بر پیکره سیستم سایه سنگینی افکنده بود. بدین ترتیب، مطالعه یک روش قابل قبول برای حل این دو معمای بسیار پیچیده در دستور کار قرار گرفت، البته مقدمات آن در سال ۱۳۷۲ مد نظر بود، اما چون روش های معمول مورد ارزیابی واقع نگردیده بودند، اقدام به آزمون روش دیگری منتفی بود و از طرفی ضریب اطمینان روش فوق، به خاطر جدید بودن آن نیازمند زمان طولانی بود. نهایتاً کار طراحی یک روش منحصر به فرد و جامع، به صورت حرفه ای و موازی با تحلیل بسیار دقیق کلیه مباحث مربوط در علم زبانشناسی کامپیوتری شروع و در سال ۱۳۷۸ به اتمام رسید و آزمایش های بسیاری بر روی آن انجام و نتایج آن با افراد صاحب نظر رایزنی شد، اما برای نتیجه گیری عملی، کارهای طراحی و کدنویسی تکمیل و در اواخر سال ۱۳۷۹ به اتمام رسید.
● ساختار طراحی دیلماج ۲۱
الگوریتم های به کار رفته در دیلماج مبتنی بر نظریه فازی بوده و آمیختگی بسیاری با قوانین هوش مصنوعی و سایبرنتیک دارد. این الگوریتم ها با یک روش ابتکاری در خصوص ایجاد کلاس های کاملاً خصوصی ترکیب شده اند. در این روش به خاطر ایجاد کلاس های کاملاً خصوصی، می توان خواص ارث پذیری و همانندسازی داده ها را تا ابعاد بسیار وسیعی گسترش داد؛ مثلاً روش منحصر به فردی را در خصوص ضدویروس نویسی ایجاد کرد که نیازی به دانستن اسامی و خواص ویروس، جهت انهدام آن ندارد و یا کنترلی را ایجاد کرد که اطلاعات ناخواسته در یک محیط، غیرقابل پذیرش و عقیم گردند؛ مجموع این روش ها به صورت قوانین ریاضی با نام «انیگما ENIGMA» گردآوری شده است. در انیگما قانون کلی بر این است: که آنچه که بایستی تحلیل و بررسی گردد، در قالب طراحی نرم افزار و آنچه که بایستی، مسیر حرکت و شاخص هوشمندی را به تحلیل اضافه کند، پایگاه اطلاعاتی است.
● فلسفه عملیاتی
اطلاعات تحلیل واژه ای، متناسب با کلمات موجود در جمله فراخوانی می شود و وضعیت اولیه و نسبتاً پایداری را برای بررسی ایجاد کرده، سپس مرور مدیریت ضعیف،دلیل پایین بودن امنیت سایت های اینترنی دولتی مدیریت ضعیف درامور فناوری اطلاعات دستگاه های اجرایی، دلیل اصلی پایین بودن امنیت وب سایت های دولتی است. محمدحسن مصطفوی، کارشناس امنیت شبکه در گفت و گو با ایرنا افزود:مدیریت ضعیف فناوری اطلاعات در بدنه دولت باعث شده است که توجه چندانی به این مقوله نشود و مشکلات بسیاری مانند هک شدن سایت های دولتی به وجود آید. وی اظهار داشت: بسیاری از کارشناسانی که در واحدهای فناوری اطلاعات IT اداره های دولتی فعالیت دارند فقط به صرف داشتن مدرک مهندسی رایانه استخدام شده انددرحالی که از تجارب عملی و اطلاعات به روز دراین زمینه بخصوص درباره امنیت شبکه و وب سایت های اینترنتی برخوردار نیستند. به گفته وی،این قبیل کارشناسان مدرک گرا نمی توانندنظارت خوبی بر پروژه های ITداشته باشند. وی با اشاره به اینکه تمام دستگاه های اجرایی موظفند یک وب سایت اینترنتی ایجاد کنند، گفت: به دلیل مدیریت ضعیف در بسیاری موارد ملاحظه می شود که گزینش پیمانکاران در پایین ترین سطوح انجام می شود و به جای اینکه رقابت برای کیفیت باشد، رقابت بر سر قیمت صورت می گیرد. مصطفوی بیان کرد:در نهایت بیشتر این پروژه ها به پیمانکاری واگذار می شود که پایین ترین قیمت را دارد. وی افزود: به همین دلیل کاری که از پایه نادرست آغاز شود در مراحل بعدی نیز دچار مشکل می شود. این کارشناس با اشاره به اینکه دستورالعملی برای دستگاه های اجرایی مبنی بر تشکیل کمیته فناوری اطلاعات صادر شده است، گفت: هنوز بسیاری از دستگاه ها این کمیته را تشکیل نداده اند یا اگر هم تشکیل شده تصمیمات آن اجرایی نشده است.
● وی، تامین امنیت وب
سایت های دولتی را به منزله آبروی آنهادانست و گفت: مدیران دولتی نباید به این موضوع ساده نگاه کنند. وی بیان کرد: لازم است مدیران در همه سطوح مدیریتی به مسایل فناوری اطلاعات مجهز باشند تا با مدیریت مناسب به افزایش کیفیت و امنیت وب سایت ها و خدمات الکترونیکی خود بپردازند. مصطفوی با تأکید بر اینکه تاکنون بسیاری از سایت های دولتی مورد حمله هکرها قرار گرفته اند، گفت: عوامل بسیاری در این باره دخالت دارد که از مهم ترین آن می توان به میزان پهنای باند، میزبانی وب، نوع سیستم عامل ها، نرم افزارها و سخت افزارهای مورد استفاده اشاره کرد. وی افزود: بهتر است تأمین امنیت سایت های دولتی به تیم های امنیتی خبره و بخصوص از بخش خصوصی واگذار شود. این کارشناس، استفاده از میزبانی وب داخلی، سیستم عامل های کد باز، نرم افزارهای به روز و پهنای باند مناسب را از عوامل تأمین امنیت بالای یک وب سایت نامید و گفت: لازم است این وب سایت ها به طور مرتب تست و برنامه های آن به روز شود.

منبع : روزنامه ابرار اقتصادی