قلعه‌ها و دژها (۱۳)

قلعه كهنه، مشگين شهر

در ارتفاع شرقى دره باغ‌ نوروز مشگين‌شهر قلعه‌اى است که با شيبى تند به رودخانه «خياوچاي» منتهى مى‌شود. در مقابل ارتفاع سنگ ‌نبشته پهلوى ساسانى قرار گرفته است. اين قلعه محوطه‌اى بسيار بزرگ است با چهار ديوار خشتى، گلى و آجرى که بر پايه‌هاى سنگى استوار شده است. اين بنا سه برج دارد و سه ديوار قلعه به شکل مستطيل به اندازه ۲۳۰×۱۱۰ متر است که در سه قسمت آن تأسيساتى حجره مانند، طويله و آخورهاى متعدد ساخته شده است. هر حجره براى مردى و اسبى بوده است. در دو قسمت انتهايى قلعه که به دره خياوچاى مشرف است، نشانه‌هايى از دو برج کهنه با ديوارهاى گلى گلدارى که يادگار زينت‌هاى گم شده است، وجود دارد.

از بالاى ديوار، ‌ همهٔ دره در تيررس نگهبانان بوده است. با همه پوسيدگى ديوارها و برج و باروها، هنوز ته‌مانده‌اى از امنيت يک پناهگاه را مى‌توان در آن احساس کرد.

ارتفاع حصار در داخل بيش از چهار متر، ولى از خارج بيش از هشت متر است. در اين قلعه چون از ديرباز در تملک ارتش و سربازخانه دولتى بوده، اجازه هيچ‌گونه کندوکاو و حفارى داده نشده است. ولى احتمال مى‌رود قلعه کهنه در محل همان قلعه باستانى ساسانى بنا شده باشد که در کتيبه خطى داخل دره، از قول نارسه هرمزد به آن اشاره شده است.

قلعه ماران، مينودشت

قلعه ماران در ناحيه حاجى‌لر مينودشت قرار دارد. بنا به يک روايت تاريخى قلعه ماران همان پايتخت دوم پارت‌ها (اشکانيان)‌ است که تيرداد آن را ساخت و به دارا موسوم شد و گفته مى‌شود همان «داريون» يونانى‌ها است.

قلعه و آثار ايوان نياق، روستاى نياق، قزوين (ساسانيان، سلجوقيان)

روستاى نياق در ۱۶ کيلومترى قزوين، و در يک منطقهٔ‌ کوهستانى واقع شده است. در اين روستا بقاياى آثارى تاريخى وجود دارد که به ايوان نياق و تاق محمد حنيفه معروف شده است. اين اثر تاريخى بر بالاى کوه‌سنگى مجاور روستاست و عبارت از گودالى به طول ۸ و عرض ۲/۵ متر مى‌باشد که يک ضلع آن به صورت منحنى است. اين گودال به يک حوض سنگى شبيه است. در گوشهٔ اين حوض، پلکانى سنگى با هفت پله در دل سنگ‌‌هاى کوه کنده شده است.

بر روى سطح کوه، ‌آثار ديگرى مربوط به ويرانه‌هاى يک قلعه ديده مى‌شوند که از آن ميان، تنها سنگ‌هاى لاشه‌اى که در بناى قلعه به کار رفته‌‌اند را مى‌توان تشخيص داد. علاوه بر آن، چندين گودال ديگر نيز به قطرهاى تقريبى يک تا دو متر در اين قسمت ديده مى‌شوند که احتمالاً به عنوان انبار و محل ذخيرهٔ گندم و حبوبات مورد استفاده قرار مى‌‌گرفته‌اند.

در نزديکى آثار ياد شده، ايوان ديگرى ديده مى‌شود که فقط يک صندلى سنگى که در کوه کنده شده است، از آن باقى است.

اهالى محل، افسانه‌هاى متعددى در مورد علت وجودى آثار ياد‌شده روايت مى‌کنند که مهم‌ترين آن‌ها ريشهٔ مذهبى دارد و روشنگر سابقهٔ تاريخى کهن اين محل و آثار آن است.

قلعه‌هاى ديگر استان قزوين عبارت‌اند از : قلعهٔ قسطين لار، شهرک رشگين، ميمون‌دز واقع در دهستان رودبار.

قلعه و غار قيزلار قالاسى، مراغه

قيزلار قلعه‌سى (قلعهٔ‌ دختران) يکى از مهم‌ترين آثار تاريخى و طبيعى شهرستان مراغه است. اين قلعه و غار در ۲۰ کيلومترى جنوب غربى مراغه و در سمت جنوبى درهٔ بسيار عميق کوه‌هاى گؤى داغ (کوه کبود) واقع شده است. دهانهٔ غار به قطر ۳۰×۲۰ متر و طول آن در ابتدا ۳۵ متر و عرضش ۲۴ متر و ارتفاعش حدود ۲۰ متر است. ارتفاع کلى غار و قلعه نسبت به درهٔ عميق مقابل حدود ۱۸۰۰ متر تخمين زده شده است. داخل غار دالان‌هاى متعدد تنگ و تاريکى وجود دارد که در بعضى از آن‌ها اقسام استالاکتيت‌هاى آهکى به چشم مى‌خورد. در ارتفاعات پشت قلعه، باقيماندهٔ يک ديوار خشتى به چشم مى‌‌خورد که از بقاياى قلعه‌اى قديمى است که پايين آن چند دخمه وجود دارد که آثار کندوکاوهاى غيرمجاز در آن‌ها مشهود است.

قلعه والى، ايلام

قلعه والى بر روى تپه‌اى به نام «چقاميرگ» در محل فعلى خيابان پاسداران شهر ايلام واقع شده است. اين قلعه در سال ۱۳۲۶ هجرى قمرى و در زمان حکومت محمد على شاه قاجار و حکومت واليان محلى پشتکوه و به دستور غلامرضا خان ابوقداره والى لرستان ساخته شده است. وسعت کل اين قلعه ۲۵۰۰ متر، مساحت زيربناى آن ۱۵۰۰ مترمربع و حياط آن ۷۰۰ متر است. اطاق‌ها و تالارها در امتداد سه ضلع شرقى، ‌ غربى و شمالى قرار دارد و از مصالح آجر و گچ و در مواردى سنگ مرمر در ساخت آن استفاده شده است. در داخل حياط اين قلعه نيز سنگ‌نوشته‌اى بلند وجود داشت که در متن آن تاريخ ساختن آن در زمان محمدعلى شاه قاجار و غلامرضا خان ابوقداره والى لرستان حک شده بود. براساس اين سنگ‌نوشته معمار اين قلعه حاجى درويش على کرمانشاهى بوده است. اين قلعه از سوى سازمان ميراث فرهنگى کاملاً به سبک و سياق اوليه خود بازسازى شده و به عنوان يک گنجينهٔ فرهنگى براى بازديد عموم گشوده شده است.

قلعه يا حصار شهر زنجان، زنجان

حصار شهر زنجان که به «قلعهٔ زنجان» نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقى است که در فتنهٔ مغول قسمت اعظم آن تخريب شده است؛ اين حصار در دورهٔ صفويه، به علت انطباق موقعيت آن بر روى نقشهٔ طرح کلى شهر و هماهنگى آن با موانع طبيعيِ دفاعى که داراى اهميت سوق‌الجيشى است، ‌ مجدداً منطبق بر مسير ديوار قبلى بازسازى شده است.

حمداللّه مستوفى در نزهه‌القلوب، اندازهٔ‌ پيرامون باروى شهر را ده‌هزار گام گزارش کرده است. اگر درازاى هر گام ۴۵ سانتى‌متر در نظر گرفته شود، اندازهٔ دور قلعه ۴۵۰۰ متر خواهد بود که در حال حاضر نيز تقريباً با ابعاد آن مطابقت مى‌کند. عرض حصار در پى آن، ۲۵۰ سانتى‌‌متر و ارتفاع آن ۸ متر بوده است. ادوارد براون نيز ارتفاع آن را ۱۵ الى ۲۰ فوت ذکر نموده است.

اين حصار با خشت‌هايى به ابعاد ۱۰×۵۰×۵۰ سانتى‌متر و ملاط گل ساخته شده است و تعداد برج‌هاى دفاعى آن به درستى معلوم نيست. شواهد موجود نشان مى‌‌دهند که فاصله برج‌ها از يک‌ديگر، با احتمال نزديک به يقين، ۱۵۰ متر بوده است. بدين‌ترتيب، در حدود ۳۰ برج دايره‌اى‌شکل با قطر ۷ متر در گرداگرد حصار شهر ساخته شده بوده است که از آن ميان، قطر برج‌هاى چهارگوشهٔ آن که تا امروز باقى‌مانده‌‌اند، حدود ۱۵ متر بوده است. مصالح داخل برج‌ها خشت و گل است و بر فراز آن، سقفى مخروطى جاى دارد. در هر برج جان‌پناهى به ارتفاع ۲/۵۰ متر ساخته شده است. دريچه‌هاى ديده‌بانى و تيراندازى برج‌ها که ابعادى معادل ۱۵×۳۵ سانتى‌متر دارند، در فضاى جان‌پناه تعبيه شده‌‌اند.

قلعهٔ زنجان از طريق ۶ دروازهٔ ورودى با روستاهاى حوزهٔ نفوذ زنجان و شهرهاى هم‌جوار آن مرتبط بوده است. در داخل اين حصار عناصر تاريخى شهر احداث شده‌اند.

قلعه يزدگرد ياتاشارى، روستاى شوردين، رامهرمز

در روستاى شوردين شهرستان رامهرمز و پس از گذشتن از صخر‌ه‌اى که «زردبرديه» نام دارد، حفره‌هاى کوچک و بزرگ به مانند مساکن پيش از تاريخ به جا مانده است. همچنين آثار بى‌شمارى از مساکن سنگى، خانه‌ها، اطاق‌ها، راه‌ها، آغل‌ها و کوچه‌ها و معابد نيز وجود دارد. در فراز اين پهنهٔ وسيع آثار دو قلعه دايره مانند از قديم وجود داشته است. هنوز بقاياى تأسيسات آبرسانى انتقال آب رودخانه به بالاى کوه و قلعه قابل مشاهده و بررسى است.

قلعه‌ حسن‌آباد، سنندج

اين قلعه در ۵ کيلومترى سنندج واقع شده و يک مقر حکومتى بوده است. قلعه حسن‌‌آباد مقر حکومت اردلان، ‌ در دورهٔ صفويه توسط «هه‌لو خان» حاکم مقتدر کرد ساخته شده است. در حال حاضر ويرانه‌هاى اين قلعه مشهود است.

ساير قلعه‌هاى استان کردستان عبارتند از: قلعه‌هاى تاريخى قلعه کهنه، چنگيز قلعه و قز قلعه در شهرستان بيجار. قلعه‌هاى سياومه، نمشير، بروژه، کيوه رو، شوى، ‌آرمرده و کيله در شهرستان بانه.

قلعه‌‌هاى روستاى مايان، روستاى مايان، دامغان (سلجوقيان)

اين روستا که در شش کيلومترى دامغان و دو کيلومترى جنوب راه شوسه تهران - مشهد واقع است، داراى سه قلعه به نام‌هاى قلعهٔ‌ بالا، قلعهٔ‌ پايين و قلعهٔ حرم است. قلعه‌هاى بالا و پايين مسکونى است و در بيرون اين دو قلعه هم انبوهى از مردم خانه دارند. اما قلعه حرم که خراب است، در جنوب آبادى قرار دارد. در اطراف همين قلعه خرابه‌هاى زيادى مشاهده مى‌شود و نيز باغ‌ها و زمين‌هاى زراعتى وجود دارد.

قديمى‌ترين اين سه قلعه، قلعهٔ‌ بالا است. اين قلعه که هنوز ديواره‌هاى آن با گذشت هفتصد سال پابرجاست. به شکل مربع و داراى چهار برج به ارتفاع هشت متر است که سه برج آن نيمه خراب است. تکيه (حسينيه) ده با تاقنماها و اتاق‌ها در داخل همين قلعه است و در ده روز اول محرم در آن مراسم عزادارى و شبيه‌خوانى برپا مى‌شود.

به فاصلهٔ دو هزار متر مستقيم از قلعهٔ‌ بالا، قلعهٔ ‌پايين واقع شده است اين قلعه مستطيل شکل است و ديوارها و برج‌هاى آن به مراتب کمتر آسيب ديده و به شکل مستطيل است. باغى در ضلع شمالى داخل قلعه وجود دارد که آن را شترخان مى‌نامند. پشت ديوار شمالى آن اراضى زراعتى وزيرآباد است و به قلعهٔ حرم منتهى مى‌‌شود.

قلعهٔ حرم مستطيل شکل است و دو ضلع شمالى و جنوبى آن درازتر است. در ورودى قلعه به طرف جنوب است. جلوى در، زمين زراعى وسيعى است که آن را ميدان مى‌نامند. قلعهٔ مذکور داراى شش برج به ارتفاع هشت متر است.