كاروان‌سراها (۶)

كاروانسراها و قلعه‌هاى قديمى، استان قم

از جمله يادگارهاى با ارزش معمارى ايران، کاروانسراهاى قديمى آن است که از روزگار کهن به دلايل گوناگون ارتباطى، اقتصادى، نظامى، جغرافيايى و مذهبى بنياد گرديده و در ادوار مختلف به تدريج توسعه و گسترش يافته است.

در گسترهٔ استان قم به لحاظ نقش مهم ارتباطى که از ديرباز برعهده آن بوده است، کاروانسراهاى متعددى پديد آمده است.

كاروانسراهاى شوشتر، شوشتر

کاروانسراهاى متعددى از جمله کاروانسراى آقايان هاشمى و کاروانسراى ابريشم‌کارى، در مرکز شوشتر به جا مانده‌اند که طبق پيشنهاد طرح جامع، حفظ و مرمت آنها توصيه شده است.

كاروانسراى آوه، قم

اين کاروانسرا در جنوب جادهٔ قم - ساوه واقع شده و نوع پلان آن چهار ايوانى است. ساختمان بناى کاروانسرا به دورهٔ سلجوقى تعلق دارد و مصالح ساختمانى آن عمدتاً از آجر است. اين کاروانسرا هنوز هم قابل تعمير و مرمت مى‌باشد.

كاروانسراى اتابكى، قم

اين کاروانسرا در جادهٔ قم - کاشان واقع شده و نوع پلان آن چهار ايوانى است و به دورهٔ قاجاريه تعلق دارد، ولى تأثير معمارى عهد صفوى در آن کاملاً مشهود است.

در قسمت جنوب کاروانسرا دو بناى فرعى ساخته شده است. مصالح اصلى بنا از سنگ، آجر و خشت است و تزئينات برج‌هاى آن جالب توجه مى‌باشد.

كاروانسراى اسلام‌آباد غرب، اسلام‌آباد غرب

اين کاروانسرا در ۷۰ کيلومترى غرب کرمانشاه در شهرستان اسلام‌آباد غرب واقع شده است. نوع کاروانسرا چهار ايوانى است. اطراف کاروانسرا ۱۵ برج دايره‌اى شکل قرار داشت و چهارده طاقنماى تزئينى در اطراف ورودى بنا احداث شده بود. گرچه کتيبه‌اى در کاروانسراى مزبور وجود ندارد، ولى احتمالاً ساخت آن همزمان با کاروانسراهاى بيستون و ماهيدشت است. اين کاروانسرا که مصالح ساختمانى آن از سنگ و آجر است به دورهٔ صفوى مربوط مى‌باشد و در زمان ناصرالدين شاه قاجار تعمير شده است.

كاروانسراى باقرآباد، قم

اين کاروانسرا در جادهٔ قم - تهران (على‌آباد - منظريه) واقع شده و از آثار باقى مانده دورهٔ قاجاريه است. مصالح ساختمانى بنا از آجر و سنگ و فاقد تزئينات جالب توجه است. اين کاروانسرا يک منزل بين راهى کاروانيان بود که در مسير رى (تهران) به قم و جنوب کشور يا بالعکس مورد استفاده قرار مى‌گرفت.

كاروانسراى بيستون (شيخ عليخان)، هرسين

اين کاروانسرا در بيستون واقع شده و در زمرهٔ کاروانسراهاى چهار ايوانى است که توسط شيخ عليخان زنگنه (والى کرمانشاه) ساخته شده است. شکل ساختمان‌ و حياط کاروانسرا نيز مستطيل است و در اطراف آن ۴۷ اطاق براى مسافران ساخته شده است. کاروانسرا چهار برج دايره‌اى شکل در چهار گوشه و ۱۴ اطاق در طرفين ورودى بنا دارد و در چهار گوشه بنا نيز ورودى ۴ اصطبل ديده مى‌شود. با توجه به نوع معمارى و آجرکارى بنا، ‌ قدمت کاروانسرا به دورهٔ صفوى مى‌رسد، ولى در پى بنا از سنگ‌هاى حجارى شده دورهٔ ساسانيان استفاده شده است. در بيستون بقاياى کاروانسراى ديگرى نيز مشهود است که به دورهٔ اواخر ساسانى و اوايل اسلام مربوط است و نوع پلان آن متفرقه مى‌باشد.

كاروانسراى پاسنگان، قم

اين کاروانسرا بين راه قم و کاشان واقع شده و از بناهاى ارزشمند و قديمى قرن سيزدهم هجرى قمرى بوده است.

كاروانسراى پل دلاك، قم

اين کاروانسرا در جادهٔ قم - تهران واقع شده و از آثار دورهٔ قاجاريه است. مصالح عمده ساختمانى بنا از خشت است و به همين دليل نيز تاب مقاومت در برابر گذر زمان را نداشته و کاملاً تخريب شده است.

كاروانسراى جون‌آباد، محلات (صفويان)

کاروانسراى جون‌آباد در قسمت جنوبى غربى محلات در ۷ کيلومترى جاده قديمى اراک - اصفهان واقع شده و وسعت آن حدود ۸۰×۱۰۰ متر مى‌باشد. در حال حاضر آنچه که از ديوار چهار طرف کاروانسرا مى‌توان استنباط کرد، اين است که حياط آن دو صحن داشته که در وسط نيز بنايى وجود داشته است. برج‌هاى چهار طرف کاروانسرا تخريب شده، ولى شکل عمومى آن هنوز محفوظ مانده است.

ساير کاروان‌سراهاى استان عبارتند از:

ـ پاسنگان در ۴۵ کيلومترى ساوه متعلق به دوره صفويه.

ـ عبدالغفارخان در ۴۰ کيلومترى ساوه متعلق به دوره زنديه.

ـ خشکه‌رود در ۴۵ کيلومترى ساوه متعلق به دوره زنديه.

ـ گردين در جنوب راه ساوه - قم متعلق به دوره قاجاريه.

ـ خمسه آباد در جاده ساوه متعلق به دوره سلجوقي.

كاروانسراى دزفول، دزفول

در شهر دزفول نيز آثار ويرانه و نيمه ويرانه چند کاروانسرا بجا مانده است که احتمالاً از آثار دورهٔ صفوى است. دو کاروانسراى افضل و قندى نيمه سالم مانده و امروزه مورد استفادهٔ پيشه‌وران و بازرگانان است.

كاروانسراى دهكده طلب، قم

اين کاروانسرا در جاده قم - اراک و در شمال سلفچگان واقع شده و از نوع کاروانسراهاى چهار ايوانى است. قدمت بناى اين کاروانسرا به دوره‌هاى سلجوقى و صفوى مى‌رسد و مصالح ساختمانى آن از سنگ و آجر است. تزئينات جالب توجه اين کاروانسرا به علت فرسودگى و تخريب از بين رفته است.

كاروانسراى دودهك، دهستان خورهه، محلات (صفويان)

اين کاروانسرا در ساحل شرقى رودخانه قم‌رود و در مسير جاده دودهک به دهستان خورهه قرار گرفته است. کاروانسراى دودهک در دوره صفويه بنا شده و ابعاد آن ۵۳/۷۰×۵۳/۶۰ متر است و در هر يک از ديوارهاى شمالى و شرقى و غربى آن سه برج تعبيه شده که نشان مى‌دهد کاروانسرا شبيه به يک قلعه نظامى بوده است. پس از عبور از دروازهٔ ورودى کاروانسرا، ايوانى به طول ۱۱/۳۰ متر و عرض ۳/۹۰ متر وجود دارد که انتهاى آن با پله‌هايى به حياط متصل مى‌شود. ايوان‌هاى جنوبى و غربى آن که بعد از ايجاد بنا ساخته شده‌‌اند، داراى فرورفتگى‌هايى در ديوار هستند. ايوان شرقى بر روى يک آب‌انبار زيرزمينى ساخته شده است. در سمت راست ايوان دو اطاق ساخته شده که اولى مربعى با ضلع ۴/۸ متر و پوشش گنبدى است که در گذشته به وسيله يک در بزرگ به اطاق کنارى ارتباط داشته است. اين اطاق نمازگاه کاروانسرا بوده است. نظر به اين که درب ورودى بين دو اطاق در سال ۱۳۵۲ شمسى برداشته شده و به جاى آن يک ديوار کشيده شده است، اطاق جنبى از هيچ طرف راه ورود ندارد. چهار گوشه کاروانسرا مشابه يکديگر نيستند. گوشه‌هاى شمال شرقى و جنوب غربى براى نگهدارى بار و دو گوشه ديگر به عنوان اصطبل مورد استفاده قرار مى‌‌گرفته‌اند. پى‌هاى اين بنا از سنگ و بقيه بنا از آجر ساخته شده است. حياط اين کاروانسرا ۲۷/۲۰ متر طول و ۲۷/۱۰ متر عرض دارد. متأسفانه به علت عدم محافظت در گذشته، قسمت‌هايى از اين کاروانسرا تخريب شده بود که در سال‌هاى اخير با همت سازمان ميراث فرهنگى استان مرکزى تعمير و بازسازى شده است. ليکن در تعميرات انجام گرفته به بافت معمارى آن توجه کافى نشده و به همين دليل نيز صدمات جبران‌ناپذيرى به تزئينات معمارى آن وارد شده است. موقعيت جغرافيايى، نزديک به راه اصلى تهران - اصفهان، عبور رودخانه قم‌رود از کنار آن، مجاورت با پل تاريخى دودهک و همچنين سالم بودن بناى کاروانسرا، از ويژگى‌هاى مثبت اين يادمان تاريخى محسوب مى‌شود.

كاروانسراى رباط شرف، شورلق، مشهد

رباط شرف، بين مشهد و سرخس، در شش کيلومترى جنوب «شورلق» واقع شده است. اين بنا که از آثار دوران سلجوقيان است، از بيرون مانند يک قلعه مستحکم، ولى از داخل تقريباً به سان يک کاخ جلوه مى‌کند. اين بنا داراى دو صحن است و هر صحن داراى چهار ايوان به شکل چليپا (صليب) و شبستان مى‌باشد. آجرچينى و کتيبه‌هايى که در اين رباط به چشم مى‌خورند، جلوه‌اى خاص دارند.

كاروانسراى رباط شورگز، زاهدان

در جاده زاهدان به نصرت‌‌آباد واقع شده است و قدمت آن به دوره سلجوقى و صفوى مى‌رسد.

كاروانسراى سر پل ذهاب، سرپل‌ذهاب

در محدودهٔ سر پل ذهاب بقاياى دو کاروانسرا مشهود است. اولى از نوع کاروانسراهاى چهار ايوانى با مصالح آجر است که قدمت آن به دورهٔ صفوى مى‌رسد. دومين کاروانسرا از نوع کاروانسراهاى با پلان متفرقه است که از سنگ ساخته شده و به دورهٔ ساسانيان مربوط است.

كاروانسراى سفيدآب، قم

اين کاروانسرا در شرق درياچه نمک واقع شده و نوع پلان آن متفرقه است. بناى کاروانسرا از آثار دوره‌هاى صفويه و قاجاريه است و عمده مصالح ساختمانى آن از سنگ است. چهار برج تزئينى در چهارگوشه بنا از آثار ديدنى آن است.

كاروانسراى قلعه سنگى، قم

اين کاروانسرا در ۳۵ کيلومترى جادهٔ قم - رى واقع شده و از نوع کاروانسراهاى چهار ايوانى است. مصالح ساختمانى آن عمدتاً سنگ و از آثار دورهٔ صفوى است. اين کاروانسرا که اکنون به صورت ويرانه درآمده تا قرن گذشته مورد استفاده کاروانيان بوده است. بناى کاروانسرا داراى چهار برج نيم دايره‌اى در اضلاع غربى و شرقى است.

كاروانسراى كنارگرد، قم

اين کاروانسرا در جاده تهران - قم واقع شده و از نوع کاروانسراهاى چهار ايوانى و داراى دو حياط مرکزى است. قدمت بناى کاروانسرا به دورهٔ صفويه تعلق دارد و مصالح به کار رفته در بناى آن آجر و سنگ است. تزئينات قابل توجه کاروانسرا آجرچينى بنا است.

كاروانسراى ماهيدشت، ماهيدشت، كرمانشاه

اين کاروانسرا در شمال شرقى دشت ماهيدشت واقع شده است. شکل کاروانسرا مربع و ابعاد آن ۷۰×۷۰ متر و به صورت چهار ايوانى است. طرفين ورودى بنا با ده طاقنما تزئين شده است. حياط مرکزى بنا نيز به صورت مربع و در اطراف آن اطاق‌هاى متعدد و در پشت اطاق‌ها اصطبل‌ها ساخته شده است. پى بنا از سنگ‌هاى حجارى شده عصر ساسانى و بقيه ساختمان از آجر و گچ مى‌باشد. اين کاروانسرا که احتمالاً در زمان شاه عباس دوم بنا شده، در سال ۱۲۷۵ هجرى قمرى هنگام سلطنت ناصرالدين‌شاه تعمير شده است.