قلعه‌ها و دژها (۲)

آغجه قلعه، قره قيه، مشگين شهر

اين قلعه که از مصالح سنگ، ‌ خشت، ملاط گچ و آهک ساخته شده است، ‌ در سينه‌کش کوه‌سنگى، حوالى چتين‌دره و قريه قره‌قيه مشگين‌شهر قرار دارد. طول قلعه از فصل مشترک برج‌ها با حصار ۵۰ متر و قطر برج‌ها ۸/۵ متر است، ‌ ارتفاع آن از راه سنگى ۳/۵ متر و از ديوار خشتى حداکثر ۲ متر است. در داخل قلعه و در سطح کوه و محل‌هايى که حفارى شده، سفالينه‌هاى منسوب به هزاره اول قبل از ميلاد پيدا شده است.

آيى قلعه‌سى (بقاياى قلعه سنگى شيران)، روستاى شيران، خانمرود، سراب

شيران روستايى است از توابع خانمرود سراب، در اينجا قلعهٔ سنگى کهنى بر روى تپه‌اى قرار گرفته است. اين قلعه يک حوض سنگى بزرگ دارد که جاى پاى چهار اسب در آن کنده شده و سه حوض سنگى کوچک نيز در نزديکى‌هاى آن وجود دارد. از ديوارهاى قلعه نيز آثارى به جا مانده است.

بخشى‌قلعه، اروميه

بخشى‌قلعه بر فراز کوه مخروطى شکل ناقصى استوار است که در ۲ کيلومترى سمت جنوب غربى و نزديک ساحل درياچهٔ اروميه، مشرف به جلگه‌اى سبز و خرم واقع شده است. در قسمت شرقى کوه مذکور، سنگى به طول ۱/۸۰ و عرض ۱ متر قرار دارد که بر سطح خارجى آن خطوطى شبيه به خط عيلامى به چشم مى‌خورد که تا امروز موفق به خواندن آن نشده‌اند.

در سال ۶۱۷ هجرى قمرى اوزبک ابن پهلوان جاده‌هاى اطراف کوه و قلعه را زيرسازى کرد. در نزديکى قلعه، نهرى جريان دارد که پلى هم بر روى آن احداث شده است. اهالى محل اين پل را اوزبک کورپوسو (پل اوزبک) مى‌‌خوانند و هنوز هم سالم مانده و مورد استفاده محال نازلوچاى مى‌باشد.

بر قسمت فوقانى کوه، بعد از استيلاى اعراب، کلمه اللّه را نوشته‌اند.

در کاوشى که از اين قلعه صورت گرفته، مقاديرى ظروف سفالى و اثاث و آلات مفرغى و مسى کشف شده است. از بعضى قسمت‌هاى تپه (کوه) خمره‌هاى بزرگى به دست آمده که گويا مردم آن عصر مردگان خود را در آن خمره‌ها (به جاى تابوت) قرار مى‌دادند و دفن مى‌کردند.

برج قلعهٔ خورموج، دشتى (خورموج)

اين برج بقاياى قلعهٔ عظيم خورموج است که در منطقهٔ خورموج قرار دارد. سبک معمارى آن سلجوقى و متأثر از سبک قلعه‌سازى دورهٔ ساسانى است که با استفاده از تاق‌نماها و گچبرى در آرايش ديوارها و درون اتاق‌ها بنا شده است.

قلعهٔ‌ خورموج يکى از آثار شکوهمند تاريخى استان بوشهر است که طى زمان تغيير يافته و روى به ويرانى گذاشته است. در حال حاضر يکى از برج‌هاى آن باقى مانده است.

بناى مشهور به قبر مادر نادرشاه، لار (ساسانيان)

در ضلع شرقى قلعهٔ اژدها پيکر و بر يک سطح مرتفع مشرف به شهر لار، بقايايى از قلعه‌اى تاريخى به جا مانده که به قبر مادر نادرشاه مشهور است. ديوارهاى خارجى ساختمان مربع شکل و به ابعاد ۴/۵×۴/۵ متر است. ارتفاع اين ساختمان نُه متر است و چندين بار تعمير شده است. در غرب بنا و متصل به آن، حوضى قرار داشت که بعدها به مسجد تبديل شد.

تخت سليمان، تكاب

تخت سليمان و مجموعهٔ‌ آثار باستانى و تاريخى آن يکى از مهمترين و مشهورترين مراکز تاريخ و تمدن ايران محسوب مى‌شود.

اين مجموعه در ناحيهٔ‌ تکاب و بر روى يک بلندى طبيعى به ارتفاع ۲۰ متر از سطح دشت احداث شده است. کليه آثار آن درون يک حصار و ديوار بيضى شکل بنيان گرفته که دور تا دور آن دشتى گسترده است. حصار بيرونى از سنگ‌هاى لاشه‌اى به ابعاد مختلف، به ضخامت ۵ متر، ارتفاع ۱۴ متر و محيط بيرونى ۱۲۰۰ متر بنا شده است. لايهٔ بيرونى حصار از سنگ‌هاى تراش‌دار نماسازى شده و داراى ۳۸ برج دفاعى مخروطى شکل است. بناى ديوار و حصار بيرونى متعلق به دوره ساسانى است، ولى در دورهٔ ايلخانى نيز ضمن مرمت‌ پاره‌اى از قسمت‌هاى فروريخته، دروازهٔ جديد در مجاورت دروازهٔ جنوبى عهد ساسانى احداث گرديد. اين حصار در عهد ساسانى دو دروازه شمالى و جنوبى داشته است. دروازهٔ جنوبى به منظور عبور خواص و دروازهٔ شمالى که بلندتر و عريض‌تر است به منظور عبور عوام به آتشکده بوده است.

داخل حصار بيضى شکل دو مربع مختلف‌المرکز هم‌محور به چشم مى‌خورد که در مرکز مربع جنوبى درياچه و در مرکز مربع شمالى آتشکده واقع شده بود. دور تا دور اين دو مربع را يک حصار مستطيلى شکل به طول تقريبى ۲۵۰ متر و عرض تقريبى ۱۵۰ متر در خود مى‌گرفته و ۶۰ برج مدور آن را احاطه مى‌کرده است. درياچه که جنبهٔ مقدسى داشته، نسبتاً عميق بوده و به شکل بيضى ناقص و در هماهنگى و تقارن عجيبى با بيضى حصار تخت‌ سليمان استقرار يافته بود.

در جبههٔ‌ شمال غربى درياچه و در زاويهٔ مربع بزرگتر، ايوان رفيع معروف به ايوان خسرو قرار داشته که اين ايوان از آجر قرمز و ملاط ساروج ساخته شده است. در حال حاضر از اين ايوان جز يک جرز و زواره‌هاى ديوار اثرى باقى نمانده است. قطر دهانهٔ ايوان ۱۸/۵ متر و عمق آن ۲۰ متر است. ايوان به دو اطاق يا حوض‌خانهٔ هشت گوشى راه مى‌يابد که مربوط به دورهٔ ايلخانان است.

در جبههٔ جنوبى ايوان، خوابگاه خسرو قرار دارد. اين خوابگاه پايين‌تر از سطح ديگر آثار است و يک راه مخفى به طرف درياچه دارد.

در مرکز مربع شمالى، آتشکدهٔ معروف آذرگشنسب واقع است. اين آتشکده از سويى به دروازهٔ شمالى و از جنوب به درياچه راه دارد. در حدفاصل آتشکده و دروازهٔ شمالى، راهروها و حياط‌هاى چندى به چشم مى‌خورد.

به جز مجموعهٔ بناهاى ياد شده، بقاياى ابنيهٔ پراکنده و منفرد فراوانى که عموماً به دورهٔ‌ ايلخانى مربوط هستند در اطراف درياچه وجود دارند و از سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده‌اند.

بيرون تخت سليمان در بخش جنوب غربى يک جوى سنگى وجود دارد که ۳۰۰ متر طول و ۴ متر ارتفاع دارد. اين جوى سنگى را اهالى محل اژدهاى سنگى مى‌نامند.

تخت سليمان در حملهٔ هراکليوس (امپراتور روميان) که در سال ۶۲۴ ميلادى اتفاق افتاد ويران شد. آباقاخان برادرزادهٔ هلاکوخان (۶۸۰-۶۶۳ هجري) که به دين اسلام گرويده بود، بر روى ويرانه‌هاى تخت سليمان مسجدى بنا کرد که آن نيز بعدها ويران شد و تنها کاشى‌هايى با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده است. در حفارى‌هاى انجام گرفته در محل آتشکده، مقاديرى سکه‌هاى مختلف، کاشى و يک ديگ بزرگ مسى (قطر دهانهٔ آن ۵۶ و ارتفاع آن ۵۴ سانتى‌متر است) مربوط به دورهٔ اسلامى به دست آمده است.

در اين مجموعهٔ تاريخى محل شگفت‌‌انگيزى به نام زندان سليمان قرار دارد که مشتمل است بر بقاياى معبدى از دوران ماقبل تاريخ و عهد ماد. در اطراف قلعه، آتشفشان خاموشى به بلندى و قطر دايره‌اى ۱۵۰ متر و عمق ۷۰ متر قرار دارد. علاوه بر اين، در حواشى تخت سليمان آبگرم‌هاى جوشان و حتى چشمه‌هاى سرد وجود دارند که بسيار جالب توجه و ديدنى هستند. همچنين شکاف بزرگى که در اثر زلزله پديد آمده از نکات ديدنى تخت سليمان است.

به طور کلى مجموعهٔ‌ تخت سليمان واجد ارزش‌هاى تاريخى، باستانى، معمارى و تفريحى است و مى‌تواند به عنوان يک مجموعهٔ توريستى مورد استفاده قرار گيرد.

دژ برازجان، دشتستان (برازجان)

دژ برازجان که در مرکز شهر برازجان قرار دارد تا مدت‌هاى مديدى به عنوان زندان مورد استفاده قرار مى‌گرفت و در اصل کاروانسرايى از دورهٔ‌ قاجاريه است. اين کاروانسرا ويژگى‌هاى منحصر به فردى دارد و به همين جهت به عنوان يک اثر ملى به ثبت رسيده است.

علاوه بر موارد فوق، قلعهٔ جلال خان حاکم بندر دَيِّر و قلعهٔ ملک در ريشهر نيز از قلاع جالب توجه استان هستند.

دژ سليمان، روستاى سليمان, گچساران

اين قلعه که احتمالاً از قلعه‌هاى جنبش اسماعيليان است، در کنار روستاى سليمان و در حدود ۱۵ کيلومترى جنوب غربى گچساران قرار دارد.

دژ شيخ مكان، دره‌شهر

تنگه و روستاى شيخ مکان در فاصلهٔ ۶ کيلومترى جنوب شرقى دره شهر قرار دارد. در داخل روستا، آثار و قسمت‌هايى از عمارت يا قلعه‌اى آجرى وجود دارد. بررسى معمارى قلعه و مطالعات پيرامون آن نشان مى‌دهد که اين بنا بيش از ۱۵۰ سال قدمت دارد و به مير سيد مهدى‌خان نامى تعلق داشته است. در حال حاضر قسمت‌هاى اعظم بنا فرو ريخته، ولى آثار کلى ساختمان هم‌چنان محفوظ مانده است.

در سمت غرب داخل تنگه و در دست‌‌‌اندازهاى کوه، ‌ حصارى محکم از قلوه‌سنگ و گچ، با ظرافتى خاص احداث شده است. مشخصات معمارى بنا و مصالح به کار رفته در آن نشان مى‌دهد که قلعه از آثار دورهٔ قاجار است. در ميان تنگه و در مقابل قلعه شيخ، در مسير جريان آب رودخانه، بقاياى يک آسياب آبى برجاى مانده است که گفته مى‌شود در زمان‌هاى گذشته قابل استفاده بوده ولى در حال حاضر تخريب شده است. اين اثر به اواسط دوران اسلامى و شايد قبل از آن مربوط باشد.

ديمه ميل (ميل آزاد يا ميل اژدها)، نورآباد، ممسنى (سلوكيان، پارتيان)

اين بناى تاريخى در هفت کيلومترى شهر نورآباد ممسنى و در کنار کوه تنگ گله بنا شده است. برج ياد شده بيش از هفت متر ارتفاع و ۳/۴۰ متر پهنا دارد که پايين آن را با سنگ‌هاى تراشيدهٔ رگى، پهن‌تر ساخته‌اند. قدمت تاريخى اين برج به دورهٔ سلوکيان يا پارتيان مى‌رسد.

ساير قلعه‌ها، استان سمنان

علاوه بر اين قلعه‌ها، ‌ قلعه‌هاى ديگرى نيز در سطح استان به ويژه در شهرستان سمنان وجود دارند که عمده‌ترين آن‌ها عبارتند از : قلعهٔ‌ نوکلاته، قلعهٔ‌ تقى‌آباد، قلعهٔ نوکه، قلعهٔ آبگرم، قلعهٔ گل‌رودبار، قلعهٔ رضاآباد، قلعهٔ پرور، قلعهٔ دورهير، قلعهٔ در جزين، قلعهٔ طالب‌آباد، قلعهٔ جهان‌آباد، قلعهٔ‌ موکوشم و قلعهٔ‌ مومن‌آباد.

ساير قلعه‌ها، استان اردبيل

علاوه بر قلعه‌هاى ياد شده، مى‌توان به قلعه هير در جنوب شرقى اردبيل، قيز قلعه‌سى گرمى، ديو قلعه‌سى روستاى کويج مشگين‌شهر نيز اشاره کرد.

سنگ كاظم‌خان، اروميه

سنگ کاظم‌خان يا قيرخلار (محل سکونت چهل نفر) صخره‌‌ايست سنگى که ارتفاع آن بيش از ۳۵۰ متر است. دورتادور اين سنگ را با بريدن بدنهٔ آن به شکل راهى در آورده‌اند که عرض آن ۶۰ متر و طولش در حدود ۵۰۰ متر است. تنها راه دستيابى به بالاى سنگ همين راه است. عرض اين معبر به سمت فوقانى آن کاسته مى‌شود، به طورى که در بالاى سنگ به ۶ متر کاهش مى‌يابد.

شکل اين سنگ صاف و يکپارچه و قلعه دردارى بر بالاى آن واقع است. آثار عمارت و ساختمان‌هاى متعددى از سنگ‌هاى بزرگ و تراشيده در پى و بناى اين قلعه به چشم مى‌خورد که در حال حاضر از بين رفته‌‌اند. در محل قلعه تعدادى سنگ قبر مرمرين سفيد و درخشان وجود داشته که روى آنها عباراتى به خط نسخ زيبايى حکاکى شده بود. اين سنگ‌هاى مرمر مفقود شده‌اند. در بالاى قلعهٔ مزبور چاهى وجود دارد که طول و عرض آن ۲/۵ و عمق آن ۸ متر است و به گونه‌اى طراحى شده بوده که در مواقع بارانى آب شيرين لازم را جمع‌آورى کند.

بر روى اين صخره به دستور کاظم‌خان قراول‌خانهٔ مستحکمى با درى از سنگ مرمر احداث شده و روى يکى از پايه‌هاى مرمرى عبارت «ابونصر حسن بهادرخان حکمران ...» و روى پايهٔ ‌ديگر نيز عبارت «الطرفر على اللّه السلطان الاعظم الحسين ...» را با خط زيبايى حکاکى کرده‌اند که متأسفانه به علت شکسته شدن پايه‌ها، بقيهٔ عبارات از بين رفته است.

در اين قلعه به دستور کاظم‌خان ساختمان دو طبقه‌اى نيز بنا شده که زمانى مورد استفادهٔ‌ خود و خانواده‌اش بوده است. کاظم‌خان در اين قلعه، آهنگرى، ريخته‌گرى و قايق‌سازى داير کرده بود و در ضمن به ساختن توپ سرپر و باروت و فشنگ و غيره نيز مى‌پرداخت. اين قلعه فقط يک در دارد که به جادهٔ‌ سنگى باز مى‌شود.

در قرن ۷ هجرى به دستور هلاکوخان قلعه قيرخلار را که به صورت مخروبه بوده، تجديدبنا مى‌‌کنند. گويا به دستور هلاکوخان کليه خزاين آن را که از عراق و ساير کشورها به غارت جمع‌آورى کرده بوده، به قلعه شاهى انتقال دادند و در جاى امنى پنهان کردند. شايع است که مدفن او نيز در اينجاست و از اين‌رو آن را گور قلعه نيز مى‌‌گويند.