حقوق کودک،خطوط قرمز تنبیه کردن

شهراد: از نظر اسلام همان‌گونه که والدين بر اولاد حقوقي دارند، اولاد نيز بر والدين حقوقي دارند از جمله انتخاب نام نيکو، آموزش خواندن و نوشتن، آموزش قرآن، انتخاب همسر و از همه قابل توجه­تر، تربيت صحيح.

ناگفته پيداست که بحث «تربيت» از مباحثي است که شاخه­ هاي بسياري را در بر دارد که تحقيق و بررسي در هر زاويه آن مجال زيادي را مي­طلبد.

ما در این­جا بر­آنيم که «تنبيه کودک توسط والدين» را که يکي از روش­هاي تربيتي است، از نظر حقوق اسلام مورد بررسي قراردهيم.

تنبیه به معنای بیدار کردن و آگاه کردن کسی بر امری است. از این رو تنبیه همیشه به صورت کتک زدن، ملامت کردن و اعمال فشار نیست، بلکه این هدف (آگاه کردن شخص) ممکن است با نصیحت، ارشاد و موعظه حاصل شود و او متوجه خطای خود بشود. پس تنبیه براي هدایت است نه فرو نشاندن خشم.

در نظام تربیتی اسلام اصل تنبیه به عنوان عاملی بازدارنده، پذیرفته شده است. در تنبیه، پدر و مادر نبايد با هم اقدام کنند و اگر یکی طفل را تنبیه کرد، دیگری به عنوان پشتوانه روحی او باقی بماند.

پیش از تنبیه باید ریشه تخلف را کشف و سپس به رفع آن اقدام کرد. تنبیه به عنوان آخرین ابزار تربیتی مورد استفاده قرار مي‌گیرد. نكته مهم آن است كه باید عمل کودک را تنبیه کرد، نه شخصیت و تمام وجود او را. ضمن آن‌كه تنبیه بايد با جرم و خطای کودک متناسب باشد و

چند جانبه نباشد؛ یعنی به این صورت نباشد که طفل هم کتک بخورد، هم سرزنش شود و هم مورد تمسخر قرار گیرد.

در مورد کودکان، تنبیه کلامی اثری مخرب‌تر دارد و نباید از آن استفاده کرد.

نقاط ‌ضعف تنبيه را می­توان شکستن شخصيت، پيدايش ترس و اضطراب، بدآموزي در رفتار با ديگران به خصوص افراد ضعيف، تقويت و رشد روحيه تسليم و ايجاد جسارت در ارتکاب جرم نام برد.

هر تنبيه کودک 3 تشويق مي‌خواهد. از قديم گفته‌اند اگر تشويق در کار نباشد، تنبيه جايگاه خودش را از دست مي‌دهد. حتما اين سفارش بزرگ‌ترها را شنيد‌ه‌ايد که هرگز نبايد در تنبيه زياده‌روي کرد.

علت علمي اين توصيه، آن است که اگر بيش از حد از تنبيه استفاده کنيد، کودک به آن عادت مي‌کند و به تدريج، تنبيه، تاثير خودش را از دست مي‌دهد. هر اقدامي ( اگر هم موثر باشد) شامل ممنوع کردن تماشاي تلويزيون، تنبيه‌هاي بدني و... با استفاده بيش از حد، تضعيف مي‌شود و به مرور، اثر مورد نظر را از دست خواهد داد.

تنبيه هرگز به تنهايي نمي‌تواند نتايج مثبتي داشته باشد، زيرا به طور کلي، روشي منفي است. اين روش به کودک مي‌آموزد که چه کاري را نبايد انجام دهد اما نمي‌آموزد که چگونه بايد رفتار کند. گاهي تنبيه به عنوان يک روش مديريتي، لازم مي‌شود اما دقيقا همين‌جاست که اين پرسش شکل مي‌گيرد که چه وقت و چگونه بايد از آن استفاده کنيم؟ 

اولين اصل استفاده از تنبيه، زياده‌روي نکردن در آن است. اگر هر تنبيه‌اي همراه با‌‌ آموزش باشد و کار درست را آموزش دهيم و در انتها کودک را تحسين کنيم، قطعا نتيجه‌بخش خواهد بود. يادمان باشد که به ازاي هر تنبيه دست‌كم بايد 3 تشويق صورت گيرد. انتقاد همراه با کمي ستايش، نتايج بهتري را به بار مي‌آورد.

در مورد کودکان بايد اين نکته را بدانيد که آن‌ها توجه شما را مي‌خواهند و حاضرند از هر طريقي که مي‌توانند، اين توجه را به دست آورند. اگر ديدگاه شما منفي باشد، آن‌ها از راه‌هاي منفي به هدف خود مي‌رسند و اگر شما بر نکات مثبت تمرکز کنيد، رفتارهاي خوب بيشتري دريافت خواهيد کرد. براي مثال، وقتي بچه‌هاي شما بدون سر و صدا در اتاق مشغول بازي‌اند، هيچ‌کس به خاطر اين رفتار دوستانه، آن‌ها را تحسين نمي‌کند اما چند دقيقه بعد که بين بچه‌ها دعوا مي‌شود، معمولا پدر عصباني مي‌شود و سر آن‌ها داد مي‌کشد يا مادر به اتاق‌شان مي‌رود و به آن‌ها توجه مي‌کند؛ آن‌هم توجه منفي. تجربه نشان داده متاسفانه هرگاه به والدين گفته مي‌شود تشويق و تحسين کنيد، نگران مي‌شوند که مبادا کودک آن‌ها به تحسين وابسته شود. اين در حالي است که اغلب کودکان با تحسين مختصري به شکلي معجزه‌وار اصلاح مي‌شوند، به شرط آن‌که شما رفتار کودک را تحسين کنيد، نه شخصيت او را. نگوييد «پسر خوب / دختر خوب» يا«لجباز، تنبل، خودخواه و ...» بلکه به جاي آن بگوييد «از طرز حرف زدنت خوشم اومد»يا «از اين‌که اتاقت رو جمع کردي، لذت بردم» يعني به رفتارش توجه نشان دهيد.

همگان بر این عقیده­اند که وجود مقدس نبی اکرم (ص) هیچ­گاه از تنبیه بدنی برای تربیت کودکان استفاده نمی­کرد و از روایات اسلامی و شیوه زندگانی ائمه معصومین (ع) بدست می­آید که کودکان را نباید تنبیه کرد.

رسول اکرم (ص) نه تنها کودکان را تنبیه بدنی نمی­کرد،حتی اگر کسی چنین می­کرد به شدت با آن مخالفت مي‌كرد. او حتی کودکان متخلف را نیز تنبیه بدنی نكرده و با محبت و اخلاق نیکو برخورد مي‌كرد.

علی (ع) می­فرمود: نصیحت­پذیری انسان عاقل به وسیله ادب و تربیت است. چهار پایان و حیوانات هستند که تنها با تازیانه تربیت می­شوند.

بر اساس یافته‌های علمی به نظر می­رسد هر گونه برخورد منفی و خشونت در دوران کودکی چنان بر شخصیت کودک تأثیر منفی می­گذارد که گاهی تا آخر عمر انسان، همراه اوست و موجب می­شود انسان دچار عقده حقارت و عدم اعتماد به نفس شود.

از آنجا که این یافته­ها، مبتنی بر اصول علمی و عقلانی است و دستورات اسلامی مبتنی بر عقل و علم است، آموزه­های اسلام نیز با آن‌ها مطابق است، بنابراين کتک زدن تاثیر منفی بر شکل‌گیری شخصیت کودک می­گذارد.

اما روایات اسلامی هم که از جانب معصومین (عليهم‌السلام) آمده است به صراحت بر تأثیر منفی هر گونه برخورد ناروا (از جمله کتک زدن) بر شخصیت کودکان تاکید می­کند و والدین را به برخورد مثبت با کودکان خود و تکریم آنها فرا می­خواند. توصیه‌های اسلامی را در این زمینه می­توان در سه محور طبقه‌بندی کرد:

1) برخورد محبت‌آمیز : پیامبر (ص) در این زمینه می­فرمایند:  به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش پسندیده با آن‌ها معاشرت کنید.

2) تربیت نیکو:  امام سجاد (ع) در این زمینه می‌فرمایند: با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود. او را چنان بار بیاور که بتواند در شئون مختلف دنیای خود با عزت و آبرومندی زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو باشد.

3) تربیت اخلاقی و معنوی:  امام سجاد (ص) در این زمینه می­فرماید: پدر در حکومتی که نسبت به فرزند دارد، مسئول است که طفل را مودب و با اخلاق پسندیده پرورش دهد و او را به سمت خداوند بزرگ راهنمایی کند.

لازمه تربیت کودک با مشخصات فوق پرهیز از هرگونه خشونت برای باروری شخصیت اوست، کما این‌که در همین روایات توصیه می­شود از تحقیر کودکان به شدت اجتناب کنید و یکی از مهم‌ترین عوامل احساس حقارت کودکان، ضرب و شتم و کتک زدن آنان است. حضرت علی (ع) می­فرمایند: زیاده‌روی در ملامت و سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور می‌کند. امام هادی (ع) درباره تربیت کودک می­فرمایند:  او را مزن، از او قهر کن، ولی طول مده.

يكى از مسائل مهم و پيچيده تربيتى كه اكثر پدران و مادران در آن دچار ترديدند، چگونگى برخورد با كارهاى نادرست كودكان است. به طورى كه بيشتر اوقات والدين متحير مى­مانند كه در مقابل خطاها و كجروى­هاى فرزندان‌شان چه واكنشى نشان دهند!

اگر در مقابل كارهاى زشت و ناپسند آنان سكوت كنند، كودكان بر خطاهاى خود افزوده و جسارت بيشترى پيدا مى­كنند و اگر عكس‌العمل نشان داده و فرزندان را تنبيه كنند چه بسا كه مشكلات ديگرى هم بيا­فرينند.

يكى از مواردى كه نبايد كودكان را كتك زد آن­جاست كه نام­هاى پاك و مقدسى بر كودكان نهاده شده باشد. در بخش نامگذارى كودكان اشاره كرديم كه اهل بيت عليهم­السلام تأكيد فراوانى داشتند بر اين كه مبادا كودكان همنام پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و حضرت فاطمه زهرا عليها­السلام و ائمه معصومين عليهم‌السلام مورد آزار و تنبيه بدنى قرار­گيرند.

تنبیه بدنی باید به گونه‌ای باشد كه آثار آن بر بدن او باقی نماند در غیر این صورت باید دیه آن را بپردازد.