سینما و عاشورا

مروری بر آثار برجسته سینمای ایران در ارتباط با هنر عاشورایی

شاید پرداختن به سینمای عاشورایی کار چندان ساده‌ای نباشد اما با ذکر یک نکته می‌توان میزان اهمیت این ارتباط و البته میزان سرمایه‌گذاری جامعه سینمایی ما را روی موضوع عاشورا به رخ کشید البته با علم به این نکته که با گذشت بیش از سه دهه از انقلاب و بیش از یک قرن از حضور هنر سینما در ایران و البته وجود خیل سینماگران دینی، تا به امروز تنها دو اثر سینمایی مهم و تاثیرگذار درباره این واقعه تاریخی در کشور ما ساخته شده است؛ فیلم‌های «سفیر» ساخته «فریبرز صالح» و «روز واقعه» ساخت «شهرام اسدی» که هر دو نگاهی دارند به بخشی از واقعه عاشورا اما از زاویه‌ای دیگر، یکی در سال ۱۳۶۱ و دیگری در سال ۱۳۷۳.

● سفیر کوفه

فیلم «سفیر» به ماموریت «قیس ابن مسهر» نماینده امام حسین (ع) می‌پردازد که با نامه ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود. او در راه به دست راهداران ابن زیاد، والی کوفه، دستگیر می‌شود و به زندان می‌افتد. قیس پیش از دستگیری نامه امام را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند. فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه، منتقل می‌کند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش خالد، از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن زیاد، که به خشم آمده است، او را از فراز ارگ به پایین می‌اندازد.

● اولین تجربه

سفیر اولین فیلمی بود که به‌طور خاص حول محور عاشورا و قیام امام حسین(ع) می‌چرخید و این درحالی بود که سینما تاکنون به این وادی قدم نگذاشته بود و همین موضوع باعث شد تا بسیاری از صاحب‌نظران با ساخت آن مخالفت کنند، چراکه درآن زمان تصور می‌شد ساخت آثاری از این قبیل غیرممکن است و موجب توهین به مقام حضرت امام حسین(ع) و واقعه عاشورا خواهد شد، اما تجربه فیلم سفیر که در آن زمان به همت «شهید کلاهدوز» و با تهیه‌کنندگی صداوسیما ساخته شد نشان داد که می‌توان از هنر سینما مانند سایر شاخه‌های هنر در جهت اشاعه امور دینی نیز بهره برد. با این حال پخش تلویزیونی این اثر و عدم اقبال مردم به سینماها در دوران جنگ، سبب شد تا فیلم سفیر از خانواده سینما جدا شده و موجب بازشدن پای آثار برجسته دینی به سینما نشود. به این ترتیب سایر سینماگران کشورمان تا سال‌های طولانی پس از انقلاب راه سازندگان فیلم سفیر را دنبال نکردند و چنین تجربه‌ای تا زمان ساخت فیلم «روز واقعه» به کارگردانی «شهرام اسدی» تکرار نشد.

● روز واقعه

عبدا...؛ جوان نصرانی که تازه اسلام آورده است پس از سی‌و‌هفت بار خواستگاری از راحله دختر زید (از بزرگان عرب) پاسخ مثبت می‌شنود. مراسم ازدواج برگزار می‌شود اما در همان لحظه مسافری از کوفه خبر می‌آورد که بر امام حسین‌(ع) و یارانش چه می‌گذرد. عبدا... که تمام حواسش به خبر مسافر است قبل از جاری شدن خطبه عقد ندایی غیبی می‌شنود: کجاست یاری کننده‌ای که مرا یاری کند؟ عبدا... با شنیدن ندای غیبی مجلس را ترک می‌کند و سوار بر اسب به سوی کوفه می‌تازد. عبدا... در طول مسیرش با اتفاقاتی روبه‌رو می‌شود و به نشانه‌هایی برمی‌خورد که نشان دهنده این است که امام حسین(ع) می‌دانسته او در جستجوی صدایی که به یاری‌اش می‌طلبد می‌رود. عبدا... به تاخت بیابان‌ها را طی می‌کند و خود را به صحرای کربلا می‌رساند. منتها وقتی به کربلا می‌رسد که عصر روز عاشورا است.

● تجربه پایانی

فیلم‌نامه «روز واقعه» توسط استاد «بهرام بیضایی» نوشته شده است فیلمی که پس از گذشت ۱۷ سالی که از ساخت آن می‌گذرد همچنان تازه جلوه می‌کند. مخاطب روز واقعه بدون این‌که خود را درگیر هر مسئله حاشیه‌ای بکند موفق می‌شود پیام عاشورا را از دریچه سینما درک کند. ساخت و پرداخت سینمایی «روز واقعه» درکنار موزیک متن استاد «مجید انتظامی» پدیدآورنده اثری بوده است که با تمام مقیاس‌های سینمایی حرفه‌ای و بین‌المللی همخوانی دارد و فراتر از ساختار دراماتیک اثر، کنش شخصیت‌ها در دل داستانی در حاشیه واقعه عاشورا چنان هنرمندانه جلوه می‌کند که در زمان خود موفق شد مردم را برای شنیدن یک داستان عاشورایی به سینماها بکشاند، چنان‌که امروز هم می‌تواند مخاطبان خود را برای ساعتی پای صفحه تلویزیون نگه دارد.

● در حاشیه عاشورا

با تمام تفاسیر و نقاط قوت و ضعف این دو اثر شاخص عاشورایی، ذکر این نکته ضروری به نظر می‌رسد که هر دو فیلم «سفیر» و «روز واقعه» حاوی داستان‌هایی در حاشیه واقعه عاشورا بودند، ماجراهای اثر اول به روزهای پیش از واقعه عاشورا می‌پرداخت و داستان اثر دوم دور از صحرای کربلا و در موازات واقعه عاشورا. گویا سینماگران ایرانی این توان را در خود نمی‌بینند که واقعه کربلا را به تصویر بکشند. البته همه می‌دانند که پرداختن به واقعه عظیم عاشورا از زبان سینما (با توجه به برد جهانی آن) کار ساده‌ای نیست و هرگونه ساده‌انگاری از این موضوع می‌تواند نتایج جبران‌ناپذیری به‌دنبال داشته باشد اما پس از گذشت سه دهه از انقلاب اسلامی و با توجه به تمام پیشرفت‌های فنی و تکنیکی سینما و با وجود تعداد بسیاری از تاریخ‌نگاران، مشاوران و صاحب‌نظران مذهبی و تاریخی و قبول لزوم پرداخت هرچه بیشتر به واقعه عاشورا که نبض اعتقادات مذهبی مردم را در دست دارد آیا می‌توان غفلت از این موضوع را پذیرفت؟ آیا می‌توان پذیرفت که ما ایرانیان مهم‌ترین واقعه مذهبی‌تاریخی خود را که به لحاظ دراماتیک نیز حاوی نکات فراوانی است از تریبون یکی از تاثیرگذارترین رسانه‌های حال حاضر دنیا حذف کنیم؟

نویسنده: علی نیک‌فرجام