نوآوری و هفت گذرگاه رهایی از رکود علمی

نگاهی به ضرورت نوآوری و شکوفایی در علوم

مقام معظم رهبری سال جدید را سال نو آوری و شکوفایی و توسعه در همه عرصه ها و بخصوص علوم و فناوری نام نهادند و برای رسیدن به این هدف بزرگ راه های میانبر را توصیه نمودند. راه میانبر در دستیابی به توسعه مورد نیاز کشور جهت رفع عقب ماندگی ها، شتاب در روشهای نوآورانه در کشور است و بخشهای مختلف کشور باید با اتکال به نوآوری و علم و فرهنگ کشور را به پیش ببرند.

امسال هر ایرانی در حوزه کاری خویش باید فعالیتها، روشها و نوآوریها را به کار گیرد تا بتوان به هدف تعریف شده در چشم انداز بیست ساله نظام رسید.

اما صرف توجه به نوآوری بدون ایجاد فرهنگ و طراحی و تأمین بایستی های آن و تعریف دقیق از روشهای اجرایی کردن آن، عملا تحولی رخ نخواهد داد.

اما نوآوری بدون خلاقیت امکان پذیر نیست؛ بنابراین، لازم است ضمن تعریف دقیق این دو واژه، راهکارهای عملی خلاقیت، نوآوری و شکوفایی در عرصه های علوم و فناوریها در ابعاد سازمانی و فردی روشن گردد.

در این مسیر، سازمانها و مراکز تحقیقاتی و بخصوص مدیران و مسؤولانی که قرار است در سازمان خود نوآوری را فرهنگ سازی نمایند، باید نوآور و تحول گرا بوده و با زمینه های رشد نوآوری آشنا باشند زیرا مدیران ناآشنا با بسترهای رشد خلاقیت و نوآوری که هیچ ایده نوآورانه ای را در عرصه مدیریت ندارند، نمی توانند در سازمان تحول ایجاد نمایند.

خلاقیت و نوآوری، یک شبه، ناگهانی و با صدور دستورالعمل و بخشنامه عملی نمی شود. رهبر انقلاب با روشن بینی کامل و آگاهی دقیق از این موضوع، سالهاست بسترسازی این موضوع را آغاز نموده اند . طرح موضوع نهضت نرم افزاری و تولید علم و تأکید جدی بر جبران عقب ماندگی علمی کشور، و ضرورت یافتن روشهای نو برای کاهش فاصله علمی با جهان در ملاقات با اقشار مختلف مردم، نخبگان و مسؤولان بطور مکرر و مشروح، دال بر این موضوع است. ولی نبود توانمندی کافی در مدیریتهای سازمانی در اجرایی نمودن رهنمودهای رهبری و نگرانی ایشان در تأخیر در اجرای این موارد، سبب گردید سال ۸۷ را به نام سال نوآوری و شکوفایی مقرر نمایند تا شاید از این طریق و تأکید مکرر بر این هدف در بین مسؤولان، مدیران و سازمانهای مسؤول گامهای اجرایی اساسی در این مسیر برداشته شود.

تأکید مجدد بر این نکته ضروری است که بهره گیری از خلاقیتها به منظور نوآوری در علوم و فناوریها، نیازمند مدیران خلاق و نوآور است. با روشهای مدیریتی پر پیچ و خم، ایستا و خشک فاقد نوآوری و خلاقیت، نمی توان انتظار تحول سریع و عاجل در توسعه نوآوری را داشت؛ بنابراین باید به طور جدی ادعا نمود که جهت اجرایی شدن رهنمود های ایشان، می باید:

۱) اولین گام تحول، نوآوری و شکوفایی، باید در نهاد های کلان و مراکز تصمیم گیری، مدیران و نهاد های حمایتی از علوم و فناوریها صورت گیرد.

۲) همچنین، لازمه این تحول، ایجاد روحیه آزاداندیشی و تقویت فرهنگ تفکر، اندیشه و خلاقیت است که رهبر انقلاب اولین نیاز نهضت نرم افزاری و تولید علم را آزاداندیشی و حمایت از اندیشه ها و نظریه پردازی ذکر نموده اند.

۳) با توجه به گستره کارایی نوآوری و شکوفایی در تمام عرصه های اجتماعی، خدماتی، علمی و فنی و بخصوص در حوزه علوم و فناوریهای نوین، هر فرد با توجه به توانایی ها می تواند راه های نویی را برای بهبود و افزایش کارایی حیطه اختیارات خود انجام دهد. در عرصه تحقیق و پژوهش انتظار این است که مدیران و محققان این حوزه بیشترین تحول را در خلاقیت و نوآوری در زمینه کاری خود ارائه نمایند.

بدین جهت، در پاسخ به این سؤال که سازمانها، مراکز تحقیقاتی، مدیران، محققان، دانشمندان و کارشناسان برای ایجاد تحول نوآورانه در مراکز تحقیقاتی چه مواردی را باید مورد بررسی و توجه قرار دهند، مقاله زیر تنظیم گردیده است.

● خلاقیت یا creativity

تعاریف مختلفی برای خلاقیت ارائه شده است مانند :

به کارگیری تواناییهای ذهنی برای به وجود آوردن اندیشه، فکر و مفهوم جدید.

خلاقیت مخصوص انسانی خاص نیست. همه قادرند در هر سطحی از علم، شرایط اجتماعی و اقتصادی، از توان خلاقه خویش بهره ببرند. خلاقیت گوهر درخشان و گرانبهاییست که با انسان زاده می شود و همواره با جوهر او متصل و همیشه همراه انسان است.خلاقیت به معنای توانایی ترکیب ایده ها در یک روش منحصر به فرد یا ایجاد پیوستگی بین ایده هاست. خلاقیت عبارت است از به کارگیری توانائیهای ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید.

● نوآوری (innovation)

نوآوری فرایند اخذ ایده خلاق و تبدیل آن به محصول، خدمات و روشهای جدید عملیات است. به کارگیری ایده، اندیشه و فکر جدید، ناشی از خلاقیت می باشد. در حقیقت، نوآوری فرایندی است که مفهوم جدید یا اندیشه و ایده تازه تولید شده به وسیله خلاقیت را به عمل تبدیل می کند.

نوآوری عبارت است از کاربردی ساختن افکار و اندیشه های نو ناشی از خلاقیت. به عبارت دیگر، در خلاقیت اطلاعات به دست می آید و در نوآوری، آن اطلاعات به صورتهای گوناگون عرضه می شود.

در تفاوت بین تغییر و نوآوری گفته شده تغییر ایجاد هرچیزی است که با گذشته تفاوت داشته باشد، اما نوآوری اتخاذ ایده هایی است که برای سازمان جدید است. بنابراین، تمام نوآوریها منعکس کننده یک تغییرند اما تمام تغییرها، نوآوری نیستند.

● ویژگیهای افراد خلاق و نوآور

افراد از نظر خلاقیت متفاوتند. کسی که زندگی خلاق دارد، احساس توانمندی را در خود پرورش می دهد، با مهر و محبت ناکامیها را می پذیرد و نیروهایش را در راه تحقق هدفهایی که دارد، بسیج می کند.

ایام گرانبهای عمر را به بطالت تباه نمی کند، خوب می داند که بیکاری و وقت گذرانی و فراغت بیش از اندازه، اسباب تکدر خاطر می شود. او اهل تفکر و اندیشه است و به جای اتلاف وقت، زمان خود را به نحوی مدیریت می کند که وقت بیشتری برای اندیشیدن و تعمق در سؤالهای اساسی چون خداوند، خود، معرفت نفس و آثار خلقت و پدیده های نامکشوف جهان هستی داشته باشد. انسان خلاق دلبسته مادیات نیست. انسان خلاق سعادت را در القاب جستجو نمی کند.

انسان خلاق از سرگرمیهای انفعالی فاصله می گیرد. از انگاره های انفعالی حذر می کند و علاقه مند و بانشاط در جهت هدفهایش گام بر می دارد. به قدری محو اندیشه و تفکر ات نو است که فرصتی برای خودخواهی پیدا نمی کند و جان کلام آنکه، مشتاق و هدف گراست. احساس جوانی دائم دارد، احساسی که همه به آن نیاز دارند، ولی متأسفانه اغلب از آن محروم هستند. انسان متفکر و اندیشمند، خلاق و نوآور است. او در هر پدیده ای چیزی نو می یابد. دیدی وسیع و ذهنی جستجوگر دارد، کنجکاو است و در جستجوی نایافته ها.

علاوه بر این، افراد خلاق دارای یک سری ویژگیهایی هستند که آنها را می توان با درجات متفاوت در تمام افراد جامعه پیدا کرد. خلاقیت در اثر رخوت و کم کاری را کد و کسل می گردد، ولی هیچ گاه از بین نمی رود، بنابراین باید سعی شود این ویژگیها پرورش داده شوند تا خلاقیت دچار رکود نگردد.

۱) سلامت فکر و روان

افراد خلاق، سلامت روانی لازم را دارند. این افراد قادرند فکر، اندیشه و حرفهای تازه را پشت سر هم مطرح کنند، بدون اینکه دچار رکود گردند.

بهره مندی از ذهنی سالم، باز و گشوده، این امکان را برای قوه خلاقه فراهم می کند تا از آنچه می خواهد، تصویر روشنی بیافریند. و سرانجام، عملی منشأ موفقیت و پیروزی است که در ورای آن اندیشه ای سالم نهفته باشد. همان گونه که ورزش عضلات را قوی تر و سالم تر می کند، تفکر، مطالعه کتابهای خوب و مفید و نگارش تجارب، افکار و منشها نیز باعث تقویت و سالم تر شدن روان و ذهن می گردد و در نهایت باروری و شکوفایی خلاقیت می گردند.

۲) انعطاف پذیری

یعنی توانایی کنار گذاشتن چارچوبهای ذهنی بسته و خشک، توانایی دیدن اندیشه های جدید و بررسی افکار نو و پذیرش مناسب ترین و کارآمد ترین آنها. با دو سؤال از خود می توانیم به میزان انعطاف پذیری مان در زندگی خصوصی و اجتماعی پی ببریم:

▪ چه مقدار به اشتباهات و قصور خود در مقابل دیگران اعتراف می کنیم؟

▪ چه مقدار در مقابل آنچه نمی دانیم اعتراف کرده و کلمه «نمی دانم» را بر زبان جاری می کنیم؟ تکرار در اعتراف به موقع به اشتباهات و اقرار صادقانه به آنچه نمی دانیم، باعث می شود این خصوصیت خوب به یک رفتار طبیعی و عادت مقبول تبدیل گردد. و این توانایی را بدهد تا چارچوبهای ذهنی باطل را فرو بریزد. هر اندازه خلاقیت و نوآوری بیشتر باشد، به همان اندازه انعطاف پذیری بیشتر شده و وقت کمتری به حراست و دفاع از افکار غلط گذشته صرف خواهد شد. مطالعه سیره انبیا و اولیا(ع) و دانشمندان و نوابغ بزرگ جهان اسلام نشان می دهد چقدر اهل تفکر و اندیشه بودند و چگونه در مقابل افکار منحط و متحجرانه با صبر و تحمل و شکیبایی گوش فرا می دادند و سپس با منطقی که هر انسان اندیشمند و صادقی را قانع می کرد، دریچه هایی از اندیشه های بزرگ و خلاق را که تا آن روز هرگز نشنیده بودند، در مقابل آنان می گشودند. جهانی بزرگ تر و اندیشه هایی جهانی برای رشد و تعالی انسان در همه زمینه ها و از جمله علم و فناوریها.

۳) ابتکار

یعنی به پشتوانه اندیشه سالم، ذهنی پویا و منعطف در هر زمان بتوان پیشنهاد تازه ای را یافته و ارائه داد. ارائه پیشنهاد جدید نوعی از خلاقیت و نوآوری است. انسانهای خلاق چشمه جوشانی از پیشنهادهای سازنده و مفید هستند.

۴) ترجیح دادن پیچیدگی نسبت به سادگی

افراد بدون خلاقیت که تمایلی به بروز چنین امری ازخود نشان نمی دهند، هرگز سراغ سختیها نمی روند و همواره در جستجوی راه های بی دغدغه و آسان هستند، به طوری که معمولاً راه های پیموده شده را انتخاب می کنند و علاقه ای به خطر کردن و پذیرش وظایف سنگین ندارند. این افراد خواهان سایبان امنیتی ساخته شده به دست دیگران هستند، در حالی که افراد خلاق و مبتکر همواره در تلاش و تکاپو بوده وبه هر کور سوئی رضایت نمی دهند و در جستجوی منشأ نور می باشند.

بنابراین، پیچیدگی ها را انتخاب کرده و به دنبال یافتن راه حلی ساده برای آنها هستند. ولی افرادی که تمایل به خلاقیت ندارند، به جای پرداختن به ریشه ها خود را با برگها و شاخه ها سرگرم و با رفتن به سراغ مسائل ساده، خود را قانع و ارضا می کنند.

۵) استقلال رای و داوری

افراد خلاق بر خلاف افرادی که تمایلی به خلاقیت ندارند، انسانهایی پیرو و دنباله رو نبوده و به دنبال تکیه گاهی درعالم بیرون نیستند تا به آن چنگ بزنند، بلکه این افراد صاحب فکر، اندیشه، سبک و روشی خاص هستند. آنها با توجه به اعتقاد به روح عظیم انسانی و معرفت نفس، با دیدگاهی فراتر از مادیات با تکیه به خداوند و خزاین علوم نهان در روح انسان که خداوند به ودیعه گذاشته است، با جستجو، تفکر و مطالعه به ایده هایی می رسند که می تواند جهان را متحول سازد.

۶) تمرکز نیروی ذهنی بر والاترین هدفی که دارند

افراد خلاق همیشه ودر هر شرایطی ذهن و نیروی خود را بریک موضوع ویژه متمرکز می کنند وبه دنبال دستیابی به هدفی والا و بلند مرتبه هستند و با این عمل بر قله رستگاری و موفقیت تکیه می زنند؛ همانند متمرکز شدن نور به وسیله ذره بین در یک نقطه و یا تمرکز لیزر در یک نقطه که حتی در فولاد هم نفوذ می کند. اما انسانهایی که از خلاقیت کمتر برخوردارند، اهداف و مسؤولیتهای متعددی را بر می گزیند و در هیچ زمینه ای به طور کامل توفیق حاصل نمی کنند. پراکنده کاری حاصل ذهنی پراکنده و غیر متمرکز است که مانع تمرکز ایده هاست، هرچند بررسی سوابق انسانهای بزرگ و نوابغ نشان می دهد در بین آنان افرادی شلوغ و غیر منظم هم وجود دارند، ولی به نظر نمی رسد این امر به معنای پراکندگی ذهنی آنها باشد و شاید اهمیت دادن فوق العاده به امور بزرگتر سبب بی توجهی آنان به اموری چون نظم دادن اطراف خود باشد .

با اندکی تفکر، مثالهایی ازمدیران و مسؤولان در محیط اطراف خود می یابیم که با قبول چندین مسؤولیت و عدم توانایی در تمرکز روی یک نقطه مدیر موفقی نبوده اند و یا بالعکس. باید بدانیم، دستیابی به اهداف همواره در فضای ذهنی روشن و متمرکز و باایستادگی و پشتکار میسر می گردد.

دکتر علی کرمی

رئیس مرکز تحقیقات بیولوژی مولکولی

منابع:

۱- ده گام به سوی تقویت خلاقیت نویسنده: جفری بام گارتنر (Jeffrey Baumgartner) ترجمه: حمید میرزا آقایی بهمن ۱۳۸۴

۲- شهرآرای، مهرناز - مدنی پور، رضا مقاله: سازمان خلاق و نوآورمجله دانش مدیریت، شماره ۳۳ و ۳۴، تابستان ۱۳۷۵.

۳- فرنودیان، فرج الله، مقاله: محتوای درسی و پژوهش خلاقیت دانش آموزان، مجله رشد تکنولوژی آموزشی، شماره های ۵، ۶ ۷، سال ششم، سالهای ۶۹ و ۱۳۷۰.

۴- خداداد حسینی، سید حمید، مقاله: «نوآوری در سازمانها: مفهوم، انواع و فرایندها» مجله علمی پژوهشی اقتصاد و مدیریت، شماره ۴۲، پاییز ۱۳۷۸.

۵- رابینز، استیفن، مبانی رفتار سازمانی، ترجمه دکتر قاسم کبیری، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول، سال ۱۳۶۹، تهران.

۹۴۱-۲۴۱ .PP ,NODNOL ,SNOITACILBUP EGAS ,NOITAVONNI GNIGANAM )SDE( REKLAW .D DNA YRNEH .J NI ,SROTAVONNI EHT ,۱۹۹۱ .W ,SIVAD-۱۱

MOC.BPJ.WWW YTIVITAERC RUOY TSOOB OT SPETS ۰۱"RENTRAGMUAB YERFFEJ-۲۱

NODNOL ,SSERP YTISREVINU EHT ,TNEMEGANAM NOITAVONNI .TCUDORP ,۳۹۹۱ ,.K ,TLOH -۳۱

ri.isrok.www//:ptth-۴۱