فرایند اصلاحات سازمان نظامی در دوره قاجار

جنگ, همواره یكی از حوادث تاثیرگذار در تحولات جوامع بشری بوده است ازاین رو, نیروهای سازمانی و غیرسازمانی دخیل در آن نیز همواره از اهمیتی بی بدیل در جهت بخشی به تحولات برخوردار بوده اند

جنگ، همواره یكی از حوادث تاثیرگذار در تحولات جوامع بشری بوده است. ازاین‌رو، نیروهای سازمانی و غیرسازمانی دخیل در آن نیز همواره از اهمیتی بی‌بدیل در جهت‌بخشی به تحولات برخوردار بوده‌اند. نیاز به اصلاحات و گرایش به آن در ایران تنها پس از جنگهای ایران و روسیه، به صورت جدی نمودار گردید و توجه صاحبان قدرت را جلب نمود. بنابراین، ‌باید بخشی از بررسی فرایند اصلاحات را در ایران عصر قاجار، به سازمان نظامی این دوره اختصاص داد. در مقاله حاضر، سازمان نظامی عصر یاد شده، در دو دوره قبل و بعد از ورود مستشاران و متخصصان نظامی اروپایی، بررسی شده است.

تا اوایل سده نوزدهم میلادی ایران فاقد نوعی سازمان منظم و منسجم نظامی بود. جنگجویان فقط به هنگام جنگ و بروز خطر جمع‌آوری و متمركز می‌شدند و برای تمركز و تعلیم دادن بدانها بودجه و اعتبار كافی در دسترس نبود و معمولاً هزینه نگهداری این دستجات نظامی از طریق مصادره‌ها تامین می‌شد. سپاهیان به شیوه‌های سنتی تعلیم می‌دیدند و وضع ایشان بی‌شباهت به وضع سربازان قرون وسطائی اروپا نبود. هر قبیله، یعنی خانواده‌های مختلفی كه از نظر اخلاق و عادت و زبان در تحت فرمان سركرده‌ای قرار داشتند، ملزم بودند برای دولت، تعداد معینی سوار تهیه كنند. تقسیمات نظامی و مناصب بیشتر همان‌هایی بودند كه از روزگار استیلای مغولان بر ایران، متداول بوده است.

با آغاز جنگهای ایران و روسیه در عصر فتحعلی‌شاه قاجار و شكست‌های تلخ كشور از همسایه شمالی‏، فرسودگی نظام سیاسی ــ اجتماعی كهن ایران و به تَبَع آن سازمان لشگری آن بر اقلیتی از دولتمردان آن عصر آشكار گردید و افرادی چون عباس‌میرزا نایب‌السلطنه و وزیرش، قائم‌مقام، درصدد برآمدند با استخدام مربیان و كارشناسان نظامی اروپایی و استفاده از دانش نظامی آنها در سازمان و تشكیلات لشگری كشور اصلاحات لازم را به عمل آورند.

الف‌) سازمان نظامی ایران قبل از ورود مربیان و متخصصان اروپایی

در اوایل قرن نوزدهم میلادی كه از حكمرانی قاجارها بر ایران یكی دو دهه بیشتر سپری نشده بود، ایران فاقد نیرویی منسجم و كارآمد بود و سربازان كه بیشتر تابع اوامر رؤسای طوایف خود بودند، فقط به هنگام جنگ جمع‌آوری می‌شدند و حكومت مركزی را یاری می‌كردند. من‌ حیث المجموع پیش از ورود مربیان و مستشاران نظامی اروپایی به ایران، قشون ایران از افراد زیر تشكیل می‌یافت:

۱) سواران بومی یا نامنظم: دسته‌های سوار از میان افراد ایلات صحرانشین جمع‌آوری می‌شد. این دسته‌ها مركب از واحدهایی بود كه هركدام از یك رئیس اطاعت می‌كردند. آنها به واحدهای هزار نفری تقسیم می‌شد و هر واحد شامل ده گروه صد نفری بود و هر گروه نیز به ده جوخه ده نفری تقسیم می‌شد. درجات نظامی رؤسایی كه واحدهای مختلف در تحت فرمان آنان قرار داشت‏، به‌هیچ‌وجه با ارزش فرماندهان تطبیق نمی‌كرد. عنوان و درجه افسران ارتش به تعداد نفرات كه بلافاصله با كلمه تركی «باشی» استعمال می‌شد، معین و مشخص بود. به‌این‌ترتیب فرمانده یك دسته سوار هزار نفری را «مین‌باشی» و فرمانده یك گروه صد نفری را «یوزباشی» و مسئول یك جوخه ده نفری را «اون‌باشی» می‌نامیدند.[۱]

یك نفر «اون‌باشی» ممكن بود به سرعت مقام «یوزباشی» و حتی «مین‌باشی» را به‌دست آورد، زیرا برای به دست آوردن این عنوان كافی بود كه صد یا هزار نفر را دور خود جمع كند و تحت فرمان خویش درآورد.

هر قبیله موظف بود تعداد معینی سوار برای دولت مركزی تهیه كند. اینان قادر بودند در حدود صدوبیست‌هزار نفر از این سواران را كه در مقابل امتیازات ارضی و آزادی مرتع خدمت نظام را انجام می‌دادند‏، بسیج نمایند. هر رئیس ایل وظیفه داشت هنگام وقوع جنگ سهمیه سوار متناسب با تعداد نفرات ایل را تهیه كند. هر سوار در حین جنگ برای خود و مركبش‏، آذوقه می‌گرفت و جیره مختصری دریافت می‌كرد كه در سال از پنج تا شش تومان متجاوز نبود. این مبلغ معمولاً از مالیاتهای عمومی وصول می‌شد. افراد سوار از روی استیصال غالباً همین مبلغ ناچیز را با ضرر زیادی تسعیر می‌كردند. علاوه بر جیرهٔ نقدی، هر سوار سالیانه دو بار الاغ گندم می‌گرفت.

۲) گارد مخصوص سلطنتی: یك دسته سوار كه تعدادشان فراتر از چهارهزار نفر نبود، اغلب از میان غلامان گرجی یا پسران نجبای كشور انتخاب می‌شدند. آنها درواقع، گارد مخصوص سلطنتی را تشكیل می‌دادند و اصطلاحاً «غلام شاه» نامیده می‌شدند. سواران گارد مخصوص دارای اسبان ممتازی بودند و اسلحه ایشان از طرف دولت تهیه می‌شد‏، و در سال بیست تا سی تومانی جیره نقدی می‌گرفتند. این مبلغ معمولاً از عایدات عمومی پرداخت می‌شد و افراد گارد مجاز بودند جیره خود را شخصاً دریافت كنند.

۳) دسته‌های چریك: تقریباً تمام افراد سالم كشور ممكن بود وارد دسته‌های چریك شوند. نیروی چریك در هر ناحیه یا از افراد طوایف كوه‌نشین و یا از اهالی شهرها و دهات تشكیل می‌یافت. نگهداری افراد چریك به عهده ایالت یا شهر یا دهكده‌ای بود كه بوسیله این دسته‌ها دفاع و حمایت می‌شد.[۲] آمده ژوبر فرستاده ناپلئون به ایران وضعیت قشون ایران را پیش از انجام اصلاحات عباس‌میرزا نائب‌السلطنه اسفناك خوانده و چنین می‌نویسد: «در ایران نه سربازخانه است و نه خسته‌خانه نظامی‏، نه مخزنی برای آذوقه‌گیری ارتش. هر پیاده‌نظام یا سوار ناچار است كه با مواجبی كه از حكومت دریافت می‌كند همه‌چیز مورد نیازش را فراهم كند. این مواجب به سپاهیانی كه در سان حاضر می‌شدند مرتباً پرداخت می‌شود ولی میزان آن برحسب نوع كارشان فرق می‌كند... شاه هرساله ارتش را لااقل یك‌بار سان می‌بیند. هر سرباز همین‌كه نامش در برابر شاه خوانده شد، بی‌درنگ از جلو شاه به شتاب می‌گذرد و اگر پسند افتاده باشد، جیره‌اش را می‌دهند. می‌توان دریافت كه این روش تا چه اندازه بد است و به طول می‌انجامد. بدین‌ترتیب شاه هر روز بیش از پانصد سرباز را نمی‌تواند ببیند.»[۳]

این وضعیت تا قبل از آغاز جنگهای دوره اول ایران و روسیه (۱۲۱۸ــ۱۲۲۸.ق) كماكان به قوت خود باقی بود، اما با آغاز جنگهای ده‌ساله ایران و روس و با شكستهای متوالی سپاه ایران، ناكارآمد بودن ارتش ایران به مانند بسیاری از نهادها و سازمانهای دیگر بر دولتمردان قاجار مسجل گردید. بنابراین برای غلبه بر ضعف ساختاری ارتش اقداماتی انجام شد. هرچند این اقدامات ناموثر بود، از تاثیرات مقطعی بی‌بهره نبود.

ب‌) سازمان نظامی ایران پس از ورود مربیان و متخصصان اروپایی

با شكستهای دردناك سپاه ایران در مقابل ارتش مجهز روسیه‏، فرسودگی نظام سیاسی ایران و به تبع آن،‏ نظام لشگری بر همگان آشكار گردید. به همین جهت‏، عباس‌میرزا كه فرماندهی جنگهای ایران با روسیه را بر عهده داشت، با همفكری وزیر نواندیش خود، مرحوم میرزاابوالقاسم قائم‌مقام، درصدد برآمد اصلاحاتی انجام دهد. این دو درست به مانند امپراتور اصلاح‌طلب عثمانی، سلطان سلیم سوم،[۴] اصلاحات در ارتش را در اولویت برنامه‌های خود قرار دادند و با استخدام مربیان و متخصصان خارجی و اصلاحات ساختارشكنانه خود می‌خواستند سپاهی نیرومند و كارآمد ایجاد نمایند كه توان مقابله با تعرضات دشمنان خارجی و در رأس آنها روسیه را داشته باشند.

مولف مآثر سلطانیه در این خصوص می‌نویسد: «حضرت نایب‌السلطنه توپچیان چابك‌دست دوزخ شرار‏، از انگلیس و فرانسه، چون مستر لینزی و غیر او، تعیین و مقرر فرمود و جوانان تنومند دلیر باغیرتِ قاعده‌دان توپچی گرفتند و بنای مشق‌كردن نهادند و كوره توپ‌ریزی و چرخ سوراخ كردن توپ‏، به وضع فرنگ ساخته گردید. و از اول تا به اكنون، قریب صد قبضه توپ صخره‌كوب جهان آشوب، از كوره بیرون آمده و به سعی استادان ایران صورت اتمام یافته است.»[۵] در ابتدا سازمان پیاده‌نظام و توپخانه بر عهده افسران ارتش فرانسه گذاشته شد. این عده كه با انعقاد عهدنامه فین‌كنشتاین در سال ۱۲۲۲.ق به ایران وارد شده بودند، به تجهیز و تعلیم سپاه ایران مشغول شدند. با مساعدت مربیان و متخصصان فرانسوی، پیاده‌نظام به سبك و سیاق دولتهای اروپایی در ایران ایجاد شد. افراد پیاده‌نظام به دو قسمت مهم سرباز و جانباز تقسیم می‌شدند:

۱) سرباز: پیاده‌نظام سرباز دوازده قسمت یا دوازده هنگ هزار نفری داشت كه عباس‌میرزا نایب‌السلطنه آن را ایجاد كرد و از آن نگهداری می‌نمود. تمام افراد سرباز تحت فرمان ولیعهد و عموماً از اهالی آذربایجان بودند.

علاوه بر نفرات سپاه پیاده‌نظام‏، عباس‌میرزا یك هنگ سواره‌نظام دوازده‌هزار نفری و یك هنگ توپخانه با بیست عراده توپ ایجاد كرده بود.

۲) جانباز: تعداد نفرات جانباز كه مستقیماً در خدمت پادشاه بودند، ظاهراً برابر با تعداد نفرات سرباز بود، ولی عملاً از هشت تا نُه‌هزار نفر تجاوز نمی‌كرد. طرز پرداخت حقوق و وضع البسه و جیره جانبازان مرتّب نبود و انضباط آنان به پایه انضباط سربازانی نمی‌رسید كه تحت فرماندهی عباس‌میرزا ادای وظیفه می‌كردند. افراد پیاده‌نظام جوان كه تازه با عملیات نظامی آشنایی پیدا كرده بودند، نمی‌توانستند در برابر سپاهیان منضبط روس مقاومت كنند و در نبردهای منظم با آنان دست و پنجه نرم نمایند.[۶]

با اینكه ارتش صاحب توپخانه بود، تعداد نفرات توپخانه چندان زیاد نبود و هیچ‌كدام از افراد آن برای این كار تربیت نشده بودند. توپها معمولاً در شهرهای اصفهان و مشهد و شیراز ریخته می‌شد، اما در تهیه آنها وقت كافی به عمل نمی‌آمد و گلوله‌ها كه معمولاً با گوگرد و سنگ‌ریزه مخلوط بود، هنگام استفاده یا لوله توپ را می‌تركانید یا در حال خروج منفجر می‌شد. نظر به اینكه توپها كالیبرهای مختلف داشت، مصرف گلوله مشكل بود و در عمل اشتباهاتی به وقوع می‌پیوست. گاو هم كه برای كشیدن توپ به‌كار می‌رفت، حمل توپ را مشكل می‌كرد و حتی آن را در برخی از مناطق كوهستانی ناممكن می‌ساخت.

دسته مرسوم به «زنبوركچی‌ها» را می‌بایستی به این توپخانه جدید اضافه نمود. زنبورك كه قبل از دوره قاجار و به خصوص در دوره فرمانروایی صفویان و افشارها به وفور از آن استفاده می‌شد، درواقع نوعی توپ كوچك بود كه آن را بر روی جهاز شتر سوار می‌كردند. زنبوركچی شتر را هدایت می‌كرد و زنبورك را پر می‌كرده و آتش می‌كرد و همواره فتیله افروخته‌ای به كمر داشت كه برای آتش‌زدن باروت به‌كار می‌رفت. این فتیله در طول كیسه‌های باروت و گلوله‌ها كه به بغل شتر بار می‌شد، آویزان بود و اغلب باعث وقوع حوادث ناگواری می‌شد. گاهی شتر به صدای توپ رم می‌كرد و باعث می‌شد مشكل تازه‌ای به‌وجود آید.[۷]

عباس‌میرزا كه هرگز كشورش را از اخذ دستاوردهای مثبت و نه منفی تمدن غرب بی‌نیاز نمی‌دانست، همواره می‌كوشید از دانش و تجربیات كسانی‌كه به هر دلیل و عنوانی به ایران می‌آمدند، حداكثر استفاده را به عمل آورد.[۸] به همین منظور در بحبوحه جنگهای ایران و روس كه تعدادی از لشكریان ارتش روسیه به اسارت سربازان ایران درآمدند‏، عباس‌میرزا برای بهره‌مندی از تجربیات نظامی آنها‏، از آنها فوج جدیدی به‌نام «فوج بهادران» یا ینگی‌مسلمان (نومسلمان) پدید آورد. هرچند برخی از آنها در اواخر جنگهای ایران و روسیه به مساعدت پنهانی با قوای روسیه برخاستند و در بعضی از شكستهای ایران از ارتش روس موثر افتادند.[۹]

به‌رغم اصلاحات عباس‌میرزا در امور مربوط به سپاه، ارتش ایران هنوز از سپاه آرمانی بسیار فاصله داشت و كماكان از ضعف ساختاری رنج می‌برد، البته این امر به معنای نادیده گرفتن خدمات و تلاشهای طاقت‌فرسای عباس‌میرزا و وزیر توانمندش، مرحوم قائم‌مقام، نمی‌باشد، ولی به‌هرحال ارتش كه قبل از آغاز صدارت میرزاتقی‌خان فراهانی (۱۲۶۴ــ۱۲۶۷.ق) در ایران پا گرفت، ارتشی نبود كه بتواند به طور تمام و كمال از مرزهای كشور و منافع ملی پاسداری نماید. به همین علت میرزاتقی‌خان به محض اینكه بر مسند صدارت جلوس نمود، اصلاح در ارتش را امری ناگزیر دانست، چراكه معتقد بود كه ارتش روح كشور است و اگر مملكتی بخواهد نیرومند شود، باید ارتش كارآمدی داشته باشد. با آنكه امیر اصولاً بر كوتاه كردن و ریختن الفاظ زیاد، چه در نوشتن و چه در صحبت، اصرار می‌كرد، بیشتر وقت خود را صرف ارتش و موسسات لشكری می‌نمود و در این باره، آنی غافل نمی‌گشت. چنان‌كه از نظر مراقبت كامل اغلب روزها صبح زود به سربازخانه‌ها می‌رفت و اسلحه و مهمات سربازان و افسران را بازدید می‌كرد و از حقوق آنها و اینكه آیا در موعد مقرر آن را دریافت كرده‌اند یا نه، خبردار می‌شد.[۱۰]

پی‌نوشت‌ها

جواد ابوالحسنی دانشجوی دكترای رشته تاریخ دانشگاه تبریز.

[۱]ــ این نوع تقسیمات نظامی بیشتر از دوره مغول به بعد در ایران متداول شد.

[۲]ــ غلامرضا ورهرام‏، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران، معین، ۱۳۶۹، صص۱۰۶ــ۱۰۴

[۳]ــ آمده ژوبر‏، مسافرت در ایران و ارمنستان، صص۲۱۶ــ۲۱۴ با تلخیص.

[۴]ــ اصلاحات بنیادی در ارتش عثمانی از زمان فرمانروایی «سلطان‌سلیم سوم» كه در سا ل۱۷۸۹.م همزمان با وقوع انقلاب كبیر فرانسه به تخت سلطنت جلوس كرد، آغاز گردید. سلطان‌سلیم با اعزام دو تن به اروپا برای آگاهی و وقوف به پیشرفتهای علمی و نظامی اروپائیان، به تأسی از آنها به تاسیس مدارس جدید نظامی و نیروی دریایی برای تدریس توپخانه و دریانوردی اقدام نمود. برای اطلاع بیشتر از برنامه‌های اصلاحی سلطان‌سلیم سوم رك: راس لرد كین، قرون عثمانی، ترجمه: پروانه ستاری‏، صص۴۳۰ و به بعد و هم‌چنین، برخی از منابع دیگر نظیر: تاریخ امپراتوری عثمانی از هامو پورگشتال‏؛ و تاریخ امپراتوری عثمانی و تركیه جدید از استانفورد. جی. شاو.

[۵]ــ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی‏، مآثر سلطانیه، ص۲۰۹

[۶]ــ علی‌اكبر بینا، همان، صص۶۵ــ۶۴

[۷]ــ همان، صص۶۹ــ۶۸

[۸]ــ برای نمونه می‌شود به گفت‌وگوهای عباس‌میرزا با ژوبر، نماینده اعزامی ناپلئون، اشاره كرد. برای اطلاع از متن گفت‌وگوی رك: عبدالهادی حائری‏، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایرانی با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، ص۳۰۸

[۹]ــ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی، همان، توضیحات غلامحسین زرگری‌نژاد بر كتاب مآثر سلطانیه، پاورقی ص۲۱۶

[۱۰]ــ حسین مكی، زندگانی میرزاتقی‌خان امیركبیر، ص۱۲۸

[۱۱]ــ گرنت واتسون، تاریخ ایران دوره قاجاریه، ص۳۵۹

[۱۲]ــ مكی، همان، ص۱۳۰

[۱۳]ــ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ص۹۲

[۱۴]ــ محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ، ص

[۱۵]ــ همان.

[۱۶]ــ احسان اشراقی، «سخنی درباره كنت دمونت فورت، نخستین رئیس پلیس ایران»، بررسی‌های تاریخی، ش۱، س۷

[۱۷]ــ علی‌اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ص۲۵۹

[۱۸]ــ عبدالحسین‌خان سپهر، یادداشتهای ملك المورخین و مرات الوقایع مظفری، ص۲۸۴

[۱۹]ــ علی‌اصغر شمیم، همان، صص۵۷۳ــ۵۷۲

---