مدیریت اخلاق در سازمان

مسئولیت اجتماعی جنبه های عملی مدیریت اخلاقیات در محیط كار نظیر تدوین كدهای اخلاق و رفتار, روزآمد كردن خط مشی ها و رویه ها, راهكارهای حل معضلات اخلاقی و غیره را پوشش نمی دهد

مدیریت اخلاق، شناسایی و اولویت بندی ارزشها برای هدایت رفتارها در سازمان است. سازمانها با ایجاد یك برنامه مدیریت اخلاق می توانند اخلاقیات را در محیط كار مدیریت كنند.

برنامه های اخلاق به سازمــانهــا یاری می رسانند تا در شرایط آشفته، عملكرد اخلاقی خود را حفظ كنند.

اخلاق یك ابزار ارگانیك است كه با دگرگون شدن نیــازهـای جامعه و سازمان تغییر می یابد.

كد اخلاق مجموعه ارزشهایی است كه در اولویت سازمان قرار دارد و كاركنان و مدیران باید از آن تبعیت كنند.

برنامه اخلاق در سازمان زمانی موفق است كه كاركنان طبق خط مشی ها و رویه های آن رفتار كنند.یكی از بهترین شكلهای آموزش اخلاق به كاركنان، دادن تمرین معضلات پیچیده اخلاقی به آنهاست.

پیچیده تر شدن روزافزون سازمانها و افزایش میزان كارهای غیراخلاقی، غیرقانونی و غیرمسئولانه در محیطهای كاری توجه مدیران و صاحبنظران را به بحث اخلاق كار و مدیریت اخلاق معطوف ساخته است. مدیریت اخلاق (ETHICS MANAGEMENT) عبارتست از شناسایی و اولویت بندی ارزشها برای هدایت رفتارها در سازمان.

سازمانها با ایجاد یك برنامه مدیریت اخلاق می توانند اخلاقیات را در محیط كار مدیریت كنند. برنامه های اخلاق به سازمـــــانها كمك می كنند تا بتوانند در شرایط آشفته عملكرد اخلاقی خود را حفظ كننــد. امروزه مدیریت اخلاق یكی از زمینه های علمی مدیریت به شمار می رود كه دارای رویكردی برنامه ای و چندین ابزار عملی است. این ابزارها عبارتند از: كدهای اخلاق، كدهای رفتار، خط مشی ها و رویه ها، روشهای حل معضلات اخلاقی و آموزش.

مدیریت اخلاق در محیط كار منافع بسیار زیادی برای رهبران و مدیران دارد؛ اعم از منافع عملكردی و منافع اخلاقی. این مطلب بخصوص در عصر حاضر كه مدیران با ارزشهای بسیار متنوعی در محیط كار سروكار دارند صادق است. اما تاكنون كسانی كه به مباحث اخلاق كار پرداخته اند فلاسفه، دانشگاهیان و منتقدان اجتماعی بوده اند و نه مدیران. درنتیجه بسیاری از مطالبی كه تا به امروز درباره اخلاق كار نوشته شده مطابق با نیازهای عملی مدیران و رهبران سازمانها نیست. هدف این مقاله كمك به مدیران برای وارد شدن به این بحث است.

برای ورود به بحث مدیریت اخلاق ابتدا باید اخلاق را تعریف كنیم. اخلاق، به طور ساده و خلاصه، شامل شناخت صحیح از ناصحیح و آنگاه انجام صحیح و ترك ناصحیح است. تشخیص درست از غلط همیشه ساده نیست. بسیاری از دانشمندان علم اخلاق ادعا می كنند كه باتوجه به اصول اخلاقی در مقام عمل همیشه یك راهكار درست وجود دارد و برخی دیگر معتقدند كه راهكار درست بستگی به موقعیت و شرایط دارد و تشخیص اینكه كدام راهكار درست است درنهایت به عهده خود فرد است.

اخلاق كار (BUSINESS ETHICS) نیز از دیدگاه افراد مختلف معانی متفاوتی دارد. اما عموماً آن را شناخت درست از نادرست در محیط كار و آنگاه انجام درست و ترك نادرست می دانند.

● مطالبی كه درباره اخلاق كار نوشته می شود عمدتاً به یكی از اشكال زیر است:

الف) فلسفی: كه نیاز به آشنایی و تحلیل زیادی دارد؛

ب) منتخبات: كه نیاز به زمان زیاد، مرور فراوان مطالب و جمع بندی آنها دارد؛

ج ) موردپژوهی: كه نیاز به موردهای فراوان و زمان و تحلیل زیاد جهت جمع بندی مطالب دارد؛

د) تمركز بر مسئولیت اجتماعی: كه شامل مثالهای فراوانی از عملكردهای اخلاقی خوب و بد شركتها می شود.

●‌ اخلاق كار

اخلاق كار به عنوان یكی از زمینه های دانش مدیریت به شمار می رود؛ مخصوصاً از زمان تولد نهضت مسئولیت اجتماعی در دهه ۱۹۶۰. در این دهه نهضتها و جنبشهای آگاهی بخش اجتماعی توقعات مردم را از شركتها بالا برد. مردم به این عقیده رسیده بودند كه شركتها باید از امكانات وسیع مالی و نفوذ اجتماعی خود برای رفع مشكلات اجتماعی نظیر فقر، خشونت، حفاظت از محیط زیست، تساوی حقوق، بهداشت و سلامت همگانی و بهبود وضع آموزش استفاده كنند.

بسیاری از مردم ادعا می كردند كه چون شركتها با استفاده از منابع كشور به سود دست می یابند لذا به كشور مدیون بوده و برای بهبود وضع اجتماع باید كوشش كنند. بسیاری از محققان، مدیران و مدارس بازرگانی این تغییر و تحولات را درك كرده و لذا در برنامه ریزیهای خود و نیز درعمل كلمه ذینفعان (STAKEHOLDERS) را كه شامل جامعه ای وسیع تر اعم از كارمندان، مشتریان و تامین كنندگان می شود جایگزین كلمه سهامداران (STOCKHOLDERS) كرده اند.

اخلاق كــار همــانند دیگر رشته ها و زمینه های مدیریت به دنبال یك نیاز به وجود آمد. با پیچیده تر و پویاتر شدن تجارت، سازمانها فهمیدند كه به راهنمائیهایی جهت انجام كارهای صحیح (ازنظر اخلاقی) و پرهیز از كارهای غلط و مضر برای دیگران نیاز دارند و لذا اخلاق كار متولد شد.

امروزه ۹۰ درصد مدارس بازرگانی آموزشهایی در زمینه اخلاق كار به دانشجویان خود ارائه می دهند.

● دو زمینه عمل گسترده اخلاق كار

۱ - شرارتهای مدیریتی: در این حوزه اعمال غیرقانونی، غیراخلاقی یا سوال برانگیز مدیران، همچنین انگیزه های چنین رفتارهایی و راههای ریشه كن كردن آنها موردبحث قرار می گیرد.

۲ - معضلات اخلاقی: شامل مشكلات و مسائل اخلاقی می شود كه مدیران هر روز با انواعی از آنها مواجه هستند مانند تعارض منافع، استفاده نـاصحیح از منابع و نقض قراردادها و موافقتنامه ها.

● عقاید غلط درباره اخلاق كار

عقاید غلطی درباره اخلاق كار وجود دارد كه منشأ آنها عمدتاً دو چیز است. یكی عدم فهم صحیح مفهوم اخلاق و دیگری برداشتهای سطحی و كوته بینانه از معضلات اخلاقی. برخی از این عقاید غلط عبارتند از:

▪ اخلاق كار بیشتر یك موضوع دینی است تا مدیریتی: هدف برنامه اخلاق سازمانها تغییر عقاید و ارزشهای مردم نیست بلكه هدف، مدیریت ارزشها و رفع تعارضات بین آنها در سازمان است.

▪ كاركنان ما با اخلاق هستند لذا ما نیازی به توجه به اخلاق كار نداریم: اغلب معضلات اخلاقی كه مدیران در محیط كار با آنها روبرو می شوند بسیار پیچیده هستند. تعارضات اخلاقی موقعی به وجود می آید كه الف) بین علائق مختلف تعارض ارزشی وجود داشته باشد.

ب ) تعدادی راهكار واقعی وجود دارد كه همگی به یك اندازه قابل توجیه هستند.

ج ) شرایط موجود پیامدهای مهمی برای ذینفعان داشته باشد.

▪ اخلاق كــار یكــی از زمینــه های فلسفه، دین شناسی و علوم آكادمیك است: عدم ورود مدیران و رهبران به این بحث باعث شده كه بسیاری فكر كنند اخلاق كار یك مد یا یك موج است كــه بـه درد واقعیتهای اداره سازمانها نمی خورد. آنها معتقدند كه اخلاق كار یك بحث پیچیده فلسفی یا دینی است. اما اخلاق كار یكی از زمینه های علمی مدیریت با رویكردی برنامه ای (PROGRAMMATIC) است كه دارای چندین ابزار عملی است. برنامه های مدیریت اخلاق در دیگر زمینه های علم مدیریت نیز كاربردهای عملی دارد.

▪ اخلاق كار یك چیز زائد و غیرضروری است و فقط بر واضحات و بدیهیات تصریح می كند: بسیاری معتقدند كه كدهای اخلاق و لیستهای ارزشهای اخلاقی اضافی و به درد نخور هستند چرا كه ارزشهایی را ارائه می كنند كه هر انسانی طبیعتاً متمایل به آنهاست. اما درواقع آنچه از كدهای اخلاق برای سازمان ارزشمند است اولویت بندی ارزشها در آن و تمركز بر ارزشهای خاصی در محیط كار است. برای مثال واضح است كه همه مردم باید صادق و درستكار باشند، اما در سازمانی كه تقلب و فریبكاری زیاد است این ارزش (صداقت و درستكاری) در اولویت قرار می گیرد و باید در كد اخلاق سازمان گنجانده شود.

▪ اخلاق كار عبارتست از نصیحت كردن آدمهای بد توسط آدمهای خوب: مدیران موفق می دانند كه افراد خوب هم ممكن است كارهای بدی انجام دهند مخصوصاً در مواقع استرس و سردرگمی. (استرس و سردرگمی دلیل كارهای غیراخلاقی هستند اما توجیه كننده (EXCUSE) آنها نیستند).

▪ اخلاق كار یك پدیده جدید است كه به خاطر توجه زیاد مطبوعات پرطرفدار و مطبوعات مدیریتی بحث آن داغ شده است: سابقه رواج بحث اخلاق كار به حداقل ۲۰۰۰ سال پیش برمی گردد؛ زمانی كه »سیسرو« (فیلسوف رومی) در كتاب (ON DUTIES) خود درباره این موضوع سخن گفت. البته اخیراً اخلاق كار بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و دلیل آن هم جنبش مسئولیت اجتماعی است كه در دهه ۱۹۶۰ آغاز شد.

▪ اخلاقیات را نمی توان مدیریت كرد: اخلاقیات مدیریت می شوند اما اغلب به صورت غیرمستقیم. مثلاً رفتار بینانگذار سازمان یا رهبر فعلی سازمان بر رفتار كاركنان در محیط كار به شدت تاثیر می گذارد و حتی هدایت كننده رفتار آنهاست؛ اولویتهای استراتژیك (حداكثر كردن سود، افزایش سهم بازار،‌كاهش هزینه ها و...) تاثیر زیادی بر اخلاق كاركنان دارد؛ قوانین و مقــررات مستقیماً بر رفتارها درجهت اخلاقی تر شدن (به گونه ای كه ضرر و زیان ناشی از رفتارها بر اجتماع به حداقل برسد) موثر است.

▪ اخلاق كار همان مسئولیت اجتماعی است: مسئولیت اجتماعی جنبه های عملی مدیریت اخلاقیات در محیط كار نظیر تدوین كدهای اخلاق و رفتار، روزآمد كردن خط مشی ها و رویه ها، راهكارهای حل معضلات اخلاقی و غیره را پوشش نمی دهد.

▪ سازمان ما مشكل قانونی ندارد، بنابراین، ما اخلاقی هستیم: شخص می تواند در چارچوب قانون عمل كند و درعین حال اعمالش غیراخلاقی باشد ضمن آنكه معمولاً شكستن قانون در ابتدا با بی توجهی به رفتارهای غیراخلاقی آغاز می شود.

▪ مدیریت اخلاق در محیط كار فواید عملی چندانی ندارد: مدیریت اخلاق در محیط كار شامل شناسایی و اولویت بندی ارزشها برای هدایت رفتارهــا و تدویـن خط مشی ها و رویه هایی برای مطمئن شدن از انجام این رفتارهاست. مدیــریـت اخلاق در دیگـر زمینه های مدیریتی همچون مدیریت تنوع (MANAGING DIVERSITY) ،TQM و برنامه ریزی استراتژیك نیز بسیار اهمیت دارد.

● فواید مدیریت اخلاق در محیط كار

۱ - توجه به اخلاق كار به بهبود اساسی اوضاع برخی جوامع انجامیده است.

۲ - برنامه های اخلاق باعث می شود كه در شرایط آشفته، سازمان عملكرد اخلاقی خود را حفظ كند.

۳ - برنامه های اخلاق باعث شكل گیری كــارهـای گروهی قوی و افزایش بهره وری می شود.

برنامه های اخلاق رفتارهای كاركنان را با ارزشهایی كه به نظر رهبران سازمان در اولویت قرار دارند هماهنگ می كند. معمولاً سازمانها تناقض آشكاری بین ارزشهای ترجیح داده شده و ارزشهایی می بینند كه توسط رفتار كاركنان در محیط كار منعكس می شود. توجه و بحث و گفتگوی مداوم درباره ارزشها باعث افزایش روحیه كارگروهی، صداقت و صراحت در محیط كــار مــی شود. كاركنان احساس می كنند كه بین ارزشهای آنان و ارزشهای موردنظر سازمان همخوانی و هماهنگی وجود دارد لذا با انگیزه و عملكرد قوی كار می كنند.

۴ - برنامه های اخلاق باعث رشد و بالندگی كاركنان می شود.

۵ - برنامه های اخلاق ما را از قانـونی بودن خط مشی های سازمان مطمئن می كند.

۶ - برنامه های اخلاق باعث جلوگیری از عمل مجرمانه اهمال می شود.

برنامه های اخلاق درپــی كشف مـوارد غیـــراخــلاقـی و قانون شكنی ها است تا این قانون شكنی ها گزارش داده شوند. هنگامی كه سازمان از وقوع یك قانون شكنی آگاه است و آن را به مقامات مربوط گزارش نمی كند مرتكب جرم »اهمال« شده است كه در قانون برای آن جریمه های خاصی درنظر گرفته شده است. بنابراین، تلاش سازمانها درجهت داشتن عملكــرد اخــلاقی باعث كاهش جریمه ها می شود.

۷ - برنامه های اخلاق به مدیریت ارزشهای مطرح در مدیریت كیفیت، برنامه ریزی استراتژیك و مدیریت تنوع كمك می كند.

۸ - برنامه های اخلاق به ایجاد تصویری مثبت از سازمان در نزد مردم كمك می كند.

● برنامه های مدیریت اخلاق

سازمانها با ایجاد یك برنامه مدیریت اخلاق می توانند اخلاقیات را در محیط كار مدیریت كنند. یكــی از اهــداف اسـاسی برنامه های مدیریت اخلاق ایجاد تعادل بین ارزشهای رقیب (COMPETING VALUES) است. یك بـــرنـــامــه اخلاق از ارزشها، خط مشی ها و فعالیتهایی كه بر شایستگی رفتارهای سازمانی اثــر مــی گذارد تشكیل می شود. برنامه های اخلاق می توانند شامل آموزشها و ارزیابیهای وسیعی باشند. آنها در معضلات اخلاقی نقش راهنما را دارند. بندرت ممكن است دو برنامه اخلاقی دقیقاً مثل هم باشند.

مرتضی سلطانی

منابع:

۱ - ROBERT.E. FREDERICK. A COMPANION TO BUSINESS ETHICS. ۱۹۹۹. BLACKWELL PUBLISHING.

۲ - CARTER MCNAMARA. COMPLETE GUIDE TO ETHICS MANAGEMENT. ۱۹۹۹. http://www.mapnp.org/library/ethics.

۳ - ANITA JOSE&MARY S.THIBODEAUX. INSTITUTIONALIZATION OF ETHICS: THE PERSPECTIVE OF MANAGERS. ۱۹۹۹. JOURNAL OF BUSINESS ETHICS ۲۲: ۱۳۳-۱۴۳.

۴ - http://ww.investor.jnj.com/ethics.

! مرتضی سلطانی: دانشجوی رشته معارف اسلامی مدیریت بازرگــانـی دانشگاه امام صادق (ع)

---